Азаматтық іс жүргізудегі құқықтық қатынастар

Мазмұны

 

 

КІРІСПЕ..................................................................................................................3

І. Азаматтық іс-жүргізу қатынастарының теориялық негіздері

1.1 Азаматтық іс-жүргізу қатынастарының түсінігі және олардың ерекшеліктері...........................................................................................................6

1.2 Азаматтық іс-жүргізу  құқық қатынастарының алғышарттары...................13

 

ІІ. Азаматтық  іс жүргізу құқық қатынастарының түрлері мен жіктелуі

1. Азаматтық іс жүргізу құқық қатынастарының түрлері, құрылымы.........17
2. Азаматтық іс жүргізудің құқығы қатынастарының жіктелуі.......................20

 

Қорытынды..........................................................................................................23

Пайдаланылған әдебиеттер...............................................................................26

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Азаматтық іс жүргізу  құқықтық қатынастары дегеніміз  — қатысушыларының субъективтік құқықтары мен заңда көрсетілген міндеттері болатын, құқық нормалары мен заңда көрсетілген айғақтарға (фактілерге) сәйкес туындайтын.

Құқықтық қатынастардың  құрамы бірнеше бөлшектерден: құқық  субъектісінен, субъективтік құқықтан, заңды міндеттен, құқықтық қатынас  объектісінен (затынан) тұрады.

Құқық субъектісі — заңи немесе жеке тұлға. Заңды тұлғаларға жататындар мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, т.с.с. Меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел баскару  құқығындағы оқшау мүлкі бар  және сол мүлкімен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін, өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құкықтар мен міндеттерге ие болып, олар-ды жүзеге асыра алатын, сотта талапкер және жауапкер бола алатын ұйым заңи тұлға деп аталады. Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар да жеке тұлғалар болып саналады.

Субъективтік құқық  — тұлғалардың мүдделерін қанағаттандыру үшін оларға белгілі шекте әрекет жасауға берілген құқықтық мүмкіндік. Мұндай мүдделер заңды деп танылады. Сол заңда белгіленген шек  аясында тұлға  мүддесін қанағаттандыру үшін түрлі іс-әрекет жасайды. Жеке тұлға еңбек етуге, білім алуға, меншікке ие болуға, үйленуге хақылы. Сондай-ақ заңды тұлғалар да заңда рұқсат етілген шек аясында әрекет жасай алады. Өзіне берілген құқықты пайдалана ма, жок, па ол тұлғаның еркі[2, 122 б.].

Заңды міндет — заң  белгілеген әрекетті істеу немесе істемеу  шарттары. Мұндай міндет басқа тұлғаның мүддесін қанағаттандыру үшін жіктеледі. Заңды міндеті бар тұлға оны  өз еркімен орындамаса, оған мемлекеттің  мәжбүрлеу күші колданылады. Мысалы, ата-ана өз баласын асырап, бағып, тәрбиелеуге міндетті. Егер бұл міндетін орындамаса, заңда белгіленген шара қолданылады. Міндет заңды тұлғаларға да жүктеледі.

Құқықтық қатынастың объектісі (заты) — табиғат құбылыстары, мүліктік, өзіндік мүліктік емес игіліктер. Субъективтік құқық пен заңды міндеттер аталған объектілерге бағытталған болып келеді.                                                                          

Курстық жұмыстың өзектілігі. Азаматтық іс-жүргізу құқық қатынасы – азаматтық іс-жүргізу құқығының нормаларымен реттелген азаматтық іс бойынша соттық әділеттілікті жіберу кезінде сот пен іс-жүргізуге қатысушылардың біреуі арасында пайда болатын қоғамдық қатынас.

Азаматтық іс-жүргізу  құқық қатынастарына құқықтық қатынастардың әр түрінің нышандарын біркелкі құқық қатынастары мыналармен мінезделеді:

1. құқық нормаларының негізінде пайда болады;
2. арнайы субъектілер арасында болуы мүмкін;
3. қатынастардың қатысушыларының мінез-құлықтарын алып жүреді;
4. құқық бұзу кезінде қатынастың қатысушысымен мемлекеттік күш қолдау шараларын қолдану мүмкіндігімен қамтамасыз етілген.

Курстық жұмыстың мақсаты. Азаматтық іс жүргізудің құқығы қатынастары - құқыққа байланысты, құқық негізіндегі қоғамдық байланыстар. Құқықтық қатынас тек онна адамның мінез-құлқына құқықтық норма әсер еткенде пайда болады. Құқықтық қатынас — бұл субъективтік құқықтар мен заңды міндеттер арқылы пайда болатын адамдар, ұйымдар, мемлекеттік органдар арасындағы байланыс. Құқықтық нормалардың талаптарын жүзеге асыруды қамтамасыз ете отырып, мемлекет қоғамдағы заңдылық пен тәртіптіде жақсартуға мүмкіншілік жасайды. Құқықтық қатынастың құрылымы төрт элементтен тұрады: субъект, объект, субъективтік құқық, заңды міндеттер.

Курстық жұмыстың міндеттері.

• Азаматтық іс жүргізудің құқығы қатынастарын зерттеу;
• Азаматтық іс-жүргізу қатынастарының түсінігі және олардың ерекшеліктерін қарастыру;
• Азаматтық іс-жүргізу құқық қатынастарының алғышарттарын;

 

І. Азаматтық іс-жүргізу қатынастарының теориялық негіздері

1.1 Азаматтық іс-жүргізу қатынастарының түсінігі және олардың ерекшеліктері

Құқық қатынастары құқық  нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастар болып табылады.  Ю.К.Толстой айтқандай, құқық қатынастары – қатысушылары субъективтік құқықтар мен заңды  міндеттердің жүргізушілері ретінде болып келетін қоғамдық қатынас.

Берілген жалпы теориялық  жағдай азаматтық іс-жүргізу құқық  қтынастарына да қолданылады.

Азаматтық іс-жүргізу  құқық қатынастары – азаматтық  іс-жүргізу құқығының нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастар, - азаматтық істердің қаралуы және шешілуімен, және де солар бойынша енгізілген актілердің орындалуымен байланыста орын алады. Құқық қатынастарының қатынасушылары іс-жүргізу құқықтарымен ие болады және іс-жүргізу міндеттерін алып жүреді. Азаматтық сот өндірісі кезінде пайда болатын қоғамдық қатынастар азаматтық іс-жүргізу құқығының пәнін құрайды. Азаматтық істер бойынша сот төрелігін жібергенде сот пен іс-жүргізудің қатысушылары арасында әртүрлі іс-жүргізу құқықтық қатынастары пайда болады. Сондықтан арнайы іс бойынша азаматтық сот өндірісін сот төрелігін орындау кезінде пайда болатын, өзгеретін және тоқтатылатын құқық қатынастарының анықталған жиынтығы ретінде қарауға болады[3,89 б.].

Революцияға дейінгі  ресейлік ғылыми әдебиеттерде азаматтық  іс-жүргізудің өзі заңды қатынас ретінде қаралған. Заңды қарым-қатынас ретінде сс-жүргізудің маңызы туралы әртүрлі авторлар айтуларының анализі Е.В.Васьковскиймен жүргізілген.

Азаматтық іс-жүргізу  туралы заңды қарым-қатынас сияқты пікір алғаш рет О.Бюлов неміс  іс-жүргізуші профессорымен айтылған, ол даулық іс-жүргізуде екі заңды қарым-қатынастар пайда болады және орындалады деп жобалаған:

1. даулаушы мен сот арасында;
2. жауапкер мен сот арасында.

Жақтар өздері арасында заңды қарым-қатынаста тұрмайды, өйткені 1 жақтың іс-жүргізу құқықтарына басқаның іс-жүргізу міндеттері сәйкес келмейді. Бір-бірінің қарым-қатынастарында жақтар іс-жүргізу құқықтары мен міндеттерімен болмайды. Олар соттың іс-жүргізу міндеттері сәйкес келетін іс-жүргізу құқықтарымен сотқа қатынасы ғана бойынша ие болады.

Солай, азаматтық даулық іс-жүргізу өзінің ішкі құрылысы бойынша екіжақты құқық қатынастарының қосылуын алып жүреді, және келесі схема ретінде көрсетілуі мүмкін:

СОТ

 

ДАУЛАУШЫ ЖАУАПКЕР

 

Осы құқық қатынастарының әрбірінде субъектілердің бірі сот  болғандықтан, екі қарым-қатынастар берілген элементтің теңдігімен қосылады және бір бірлікті құрайды, ненің арқасында іс-жүргізу ішкі бірлікті табады. Оның қасиетін белгілеу үшін, барлық іс-жүргізуді түгелімен заңды қарым-қатынас деп атайды.

О.Бюлов процессорының  іс-жүргізудің маңызы туралы заңды қарым-қатынас ретіндегі пікірі өзіне замандас ғылым-іс-жүргізушілермен қолдану көрсетілген.

Бірақ заңды қарым-қатынастың өзінің түсунуі даулаушы мен жауапкердің  өздерінің құқығы бар қатысушылары ретінде болып келетін қарым-қатынастар ретінде, ал сот – міндетті субъект ретінде, авторлар міндетті субъект ретінде, авторлар қатарында қарсылық әкелді.

Ана жылдардың ғылыми әдебиеттерінде заңды қарым-қатынасқа  басқа үш көзқарасты байқауға болады.

1. бір ғалымдар, жақтардың өзара іс-жүргізу құқықтары мен міндеттерінің ие болмайтындығымен келісіп, сот тек міндеттерді алып жүрмейді, және де құқықтармен ие болатыны айтты.

Осыған байланысты заңды  қарым-қатынастың схемасы келесідей  болып келеді:

СОТ

 

Даулаушы           Жауапкер

2. Басқалары сот іс-жүргізуді өзбетінше назарларын қуаламай, іс-жүргізу қарым-қатынасының субъектісі болып табылады. Мемлекеттік билік органы ретінде келіп, сот жақтардан жоғары тұрады, олардың үстінде. 
3. Үшіншілері, - жақтар арасында іс-жүргізу міндеттерінің бар болуы үшін сөз айтып, іс-жүргізудің барлық 3 субъектісі – сот-даулаушы-жауапкер – іс-жүргізу құқықтары мен міндеттерімен өзара байланысты деген көзқарасты ұстанған.

Осыған байланысты белгіленген  схема келесідей болып келеді:

СОТ

Шынымен де, іс-жүргізу  құқық қатынастары сот пен іс-жүргізудің қатысушысы арасында пайда болатыны, қатысушылардың өздері (жақтап, 3-ші жақтар, прокурор, сарапшы, куә және іс бойынша соттық талқылауда қатысатын басқа тұлғалар) ерсілі-қарсылы құқықтары мен міндеттерімен ие болмайтыны туралы пікірмен бөлісу қажет. Өзара іс-жүргізу құқықтары мен міндеттері тек қана сотта және іс жүргізуге қатысушыда бар. Азаматтық іс-жүргізу құқық қатынастары жоғары аталған субъектілердің өзара мінез-құлықтарын алып жүред[5, 67 б.].

Бірақ азаматтық іс-жүргізуге  бір ғана құқықтық қатынасқа сияқты даулы болып табылады. Сот пен  іс-жүргізуге қатысушы арасында пайда  болатын ана немесе мына бөлек  арнайы қарым-қатынасты элементарлы  азаматтық іс-жүргізу құқық қатынасы ретінде қарау қажет. Іс-жүргізу (процесс) - әрбірі азаматтық іс-жүргізу құқығының анықталған нормасы негізінде пайда болатын сот пен іс-жүргізуге қатысушы арасындағы элементарлы бір-бірн алмастыратын құқық қатынастарынан тұратын күрделі жүйе (А.А.Мельников) Сот пен іс-жүргізуге бір қатысушысы арасында бірнеше іс-жүргізу құқық қатынастары пайда болуы мүмкін. Өзбетінше құқық қатынастарына қарай көпшілік жинағымен азаматтық іс-жүргізуді құрайды. Іс-жүргізу құқық қатынастарының жүйесі азаматтық сот өндірісін де құрайды.

Сондай-ақ, азаматтық  іс-жүргізу құқық қатынасы – азаматтық  іс-жүргізу құқығының нормаларымен реттелген азаматтық іс бойынша  соттық әділеттілікті жіберу кезінде  сот пен іс-жүргізуге қатысушылардың біреуі арасында пайда болатын қоғамдық қатынас.

Азаматтық іс-жүргізу құқық қатынастарына құқықтық қатынастардың әр түрінің нышандарын біркелкі құқық қатынастары мыналармен мінезделеді:

5. құқық нормаларының негізінде пайда болады;
6. арнайы субъектілер арасында болуы мүмкін;
7. қатынастардың қатысушыларының мінез-құлықтарын алып жүреді;
8. құқық бұзу кезінде қатынастың қатысушысымен мемлекеттік күш қолдау шараларын қолдану мүмкіндігімен қамтамасыз етілген[6, 231 б.].

Сонымен бірге азаматтық  сот өндірісі – мемлекеттік әрекеттің  негізгі саласы, сондықтан азаматтық  іс-әрекет қарым-қатынастары өз әдістемелі ерекшеліктерімен ие болады. Олар Н.П.Чечинамен терең зерттелген.

Сол нышандар мынандай:

1) азаматтық іс-жүргізу құқық қатынастарының міндетті субъектілері болып табылатындар: бір жағынан – сот, басқа жағынан – процеске қатысушы.

Сот – мемлекеттік билік органы, ал іс-жүргізуге қатысушы – сотқа бағынған субъект, сондықтан азаматтық іс-жүргізу қатынастары билік пен бағыну қатынастары сияқты мінезделеді. Сот өкілінің биліктік мінезі   соңғысы құқық иеленушісі сияқты, ал басқа субъективтік міндеттерді алып жүрушісі сияқты дегенді білдірмейді. Жоғарыда белгіленгендей, сот процесс қатысушыларына байланысты іс-жүргізу құқықтары мен міндеттерімен бөлінген.

Ғылыми әдебиеттерде іс-жүргізу құқық қатынастары  соттан басқа іс-жүргізудің бөлек қатысушылары арасында пайда болуы мүмкін деген айтулар бар. Солай, И.А.Жеруолис іс-жүргізу қатынастары жақтар арасында істе шығуы мүмкін. А.Ф.Казловтың пікірі бойынша, сондай құқық қатынастарының шығуы тек ақана жақтар арасында емес, және де сот өкілі мен іске қатысатын тұлға арасында.

2) азаматтық іс-жүргізу  құқық қатынастары тек қана  құқықтық пішінде пайда болып  шыға алады, құқықтық емес пішінде  олар бола алмайды. «Фактілі»  іс-әрекет қарым-қатынастар (факт  бойынша қатынастар) болмайды. Азаматтық іс-әрекет құқығының нормаларымен қаралған қатынастар пайда бола алады, өйткені іс-жүргізудің субъъектілерінің барлық әрекеттері азаматтық іс-жүргізу заңымен реттелген. Осы нышан азаматтық іс-жүргізу құқық қатынастарын азаматық және басқа метиралдық құқықтық қатынастардан айырады.