Жарғылық капитал есебі

   Субъект жарғылық капиталға үлес ретінде жылжымайтын мүліктерді, жабдықтарды, жерді, суды, басқа да табиғи ресурстарын пайдалану құқығын, басқа да материалды құндылықтарды және мүліктік құқықтарды, оның ішінде материалдық емес активтерді біріккен кәсіпкерлік қызмет жүргізуге қатысушы мемлекеттің валютадағы ақша қаражаттарды енгізуі мүмкін.

   Аудитор шаруашылықтың капиталына нақты келіп түскен құрылтайшыларының ақша қаражаттарының есеп айырысу шотына емес кассаға кіріске алынған күнін, негізгі құралдар, материалды емес активтерді қабылдау-өткізу актілеріндегі немесе нысандардың шаруашылыққа келіп түскенін растайтын басқа да құжаттарының жасалған күнімен салыстырып мынандай мәселелерді анықтауға тиісті:

• Жарғылық капиталға заңды құжаттарында белгіленген мөлшерде шаруашылық тіркелгенге дейін құрылтайшыларының бәрінің үлестерін;
• Жарғылық капиталдың құрылтайшыларының құжаттарына және заң актілерінің талабына сәйкес қалыптасқанын;
• Жарғылық капиталға құрылтайшыларының қосқан үлестерінің қандай түрде жасалғандығын;
• Мүліктердің жарғылық капиталға үлес ретінде емес, тек ғана пайдалануға берген қатысушыларының үлестерінің көлемінің қалай анықталғандығын;
• Құрылтайшылардың үлестерін ақшалай бағалау тәртіптерін, бағалаудың қандай жолдармен жүзеге асырылғандығын.

    Әсіресе, жарғылық  капиталдың дұрыс қалыптасуына  тікелей байланысты бастапқы  құжаттарының дұрыс толтырылуына  және құрылтайшыларының қосқан  материалды емес активтерінің  және құнды қағаздарының бағалануына  ерекше назар аударуды талап  етеді. Жарғылық капиталға салынған  материалды емес активтерді тәуелсіз  аудит жүргізудің нәтижесінде  бағаланған жағдайда бағалаушының  куәлігі бар маманның қатыстырылғандығына,  бағалаудың қалай және қандай  бағалау әдістерінің қолданылғандығына,  әсіресе интеллектуалды меншіктің  қалай бағаланғандығына назар  аудару қажет.

 Кейбір жағдайларда   интеллектуалды меншікті құрылтайшыларының  бәрімен келісіп жатпай-ақ, оның  нақты құнынан көптеген есеге  жоғары бағалануы мүмкін.

 Бұндай жағдайда заң  актілеріндегі материалдық емес  активтерге қойылатын меншік  иесіне алшақтату мүмкіндігі, сатып  алу, сату құралы болуы, тауар  үлгісінде нақты бағасының, құнының  болуы және табыс әкелуі сияқты  талаптардан туындайды.

 Құнды қағаздардың  құны нарықтық сұраныстағы олардың  құнынан немесе осындай құнды  қағаздардың бағасынан жоғары  бағаланбауға тиісті.

 Жоғарыда аталған меншік  нысандарында шетелдік қатысушылармен  бірігіп ашылған шаруашылықтарды  аудиторлық тексеруді олардың  құрылтайшыларының жарғылық капиталға  қосқан үлестерінің толық және  дер кезінде салынғандығын тексеруден  бастаудың маңызы зор. Өйткені  кейбір шетелдік құрылтайшылар  жарғылық капиталға атаған өз  бөлігін салудан қашқақтап, уақытын  созатын жағдайлар тәжірибеде  жиі кездеседі.

 Бұндай жағдайда біріккен  шаруашылықты Қазақстан Республикасының  Үкіметі аяқталмаған деп тануы  мүмкін екендігін құрылтайшыларына  ескерту қажет. 

    Біріккен субъектілердің жарғылық капиталына қазақстандық құрылтайшыларының қосқан үлестері шетелдік құрылтайшылармен келісім-шартта қаралып, шаруашылықтың жарғысында көрсетіліп, әлемдік нарықтық баға ескеріліп, келісім бағасы бойынша ұлттық және шетелдік валютада бағаланады. Біріккен шаруашылық құру туралы шартқа қол қойылған жұлдызындағы Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің белгіленген валюталық курсы бойынша анықталады.

Акционерлік қоғамдардың  жарғылық капиталының қалыптасу  ерекшелігі аудитордың акциялардың  уақытылы дер кезінде төленгендігін  және олардың қозғалысы бойынша  операцияларының заңдылығын ұұыпты және мұқият тексеруді талап етеді.

   Акционерлік қоғамның акционерлерінің  арнайы тізімдемеде тіркелетіні белгілі.

           Аналитикалық есеп айырысу жарғылық капиталға қарыз сомасы, оның сөндіру жұлдызы, қарызын өтеуге салынған активтерінің сомасы көрсетіліп, олардың әрқайсысымен карточкаларында немесе ведмостарда жүргізіледі. Аналитикалық есепті жүргізу үшін құрылтайшыларының құжаттары, негізгі құралдарды және материалды емес активтерді қабылдау-өткізу актілері, төлемді табыстау, кассалық кіріс ордерлері ж.б. негіз болып табылады.

          Тізімдемедегі акционерлердің мәліметтерімен 5110 «төленбеген капитал» шоты бойынша есептік мәліметтерді салыстыра отырып акцияларды төлеудің дер кезділігін және олардың қозғалысы бойынша операциялардың заңдылығын бақылап отыру қажет. Ашық үлгідегі акционерлік қоғамда акциялар басқа акционерлерінің келісімінсіз қолдан қолға өтуі мүмкін. Мұндай операциялар акционерлерге қатысты болғандықтан, тізімдемеге міндетті түрде өзгеріс енгізілуі керек. Жабық үлгідегі акционерлік қоғамда, жарғыда басқаша қаралмаған жағдайда қоғамның акциялары, сол қоғамның ішінде акционерлердің көпшілігі келіскенде ғана қолдан қолға өтуі мүмкін. Жарғылық капиталды және 5020 «артықшылығы бар акциялар» шоттары бойынша 5110 «төленбеген капитал» шоты бойынша құрылтайшыларының мойнындағы жарғылық капиталға үлесі бойынша және акционерлерінің жазылған акцияларын төлеу бойынша қарыз сомасын көрсететін сомасымен салыстыру қажет.

 Аудитор жарғылық капиталға  жарияланған жарнасын, көрсететін  құжаттарына сілтеме жасап, нақты  салынғанын көрсетіп, кесте жасауға  міндетті.

   Бір құрылтайшының жарғылық капиталға жарнасының ең жоғарғы үлесі 35% жоғары дауысқа ие болуына жол беруге болмайды. Бірақ бұл талаптың еншілес және жекешелендірілетін шаруашылықтарға қатысы жоқ. Олардың бақылау пакет акциялары басшы фирманың немесе Мемлекеттік мүліктік комитетінің иелігінде.

Жарғылық капиталдың аудитінің  маңызды іс-әрекеті жарғылық капиталға  енгізілген өзгерістің негізділігін және оларды құрылтайшыларының құжаттарына дер кезінде енгізілуін тексеру болып табылады.

   Жарғылық капиталдың ерекшелігі – шаруашылықтың басқа мүліктік көздеріне қарағанда тұрақты шама болып саналады. Бұл жарғылық капиталдың көлемін арттыру немесе кеміту тек қана шаруашылықтың қызметінің қорытындысының нәтижесіне қарап және құрылтайшыларының құжаттарына сәйкес өзгерістерді енгізгенне кейін жүргізілуі мүмкін болады. Ол қажет болған жағдайда, жаңа құрылтайшыларды қабылдаудың нәтижесінде, құрылтайшыларының қосымша үлестерімен толықтырылуы мүмкін болса, ал құрылтайшылары шаруашылықтың құрамынан шыққан жағдайда, керісінше, кемуі мүмкін.

 Акционерлік қоғамға  акционерлерінің жалпы жиналысының  шешімі бойынша жарғылық қорды  акциялардың номиналдық құнын  жоғарылатуға рұқсат етілмейді.

   Жарғылық капиталды ұлғайту туралы шешім акционерлердің жалпы жиналысында олардың жалпы саны 2/3 дауысынан жоғары дауыспен қабылданады. Жабық қоғамның құрылтайшыларының құжатында жарғылық капиталды ұлғайту туралы шешім қабылдаудың басқа тәртібі қаралуы мүмкін.

 Күшіндегі заң актілерінің  сәйкес акционерлік қоғам акционерлерінің  жалпы жиналысының шешіміне байланысты, жарғылық капиталды акциялардың  номиналдық құнын төмендету жолымен  жарғылық капиталды азайтуға болады. Қоғамның жарғылық капиталын акциялардың бөлігін сатып алу жолымен сөндіру арқылы кемітуге, егер мұндай мүмкіндік қоғамның жарғылық капиталын кеміту туралы шешім, жарғылық капиталды ұлғайту сияқты тәртіппен қабылданады.

   Жарғылық капиталға тексеру жүргізудің сапасын арттыру үшін аудитордың субъектінің жарғылық капиталына жарна ретінде салынбаған мүліктерге және басқа да мүліктік құқықтарға түгелдеу жүргізуді ұйымдастырғаны тиімді.

   Өйткені жарғылық капиталға жарна ретінде мерзімі өтіп кеткен жарамсызданған негізгі құралдар және өндіріс қорлары қатарына жататын мүліктер немесе басқа да мүліктік құқықтың қатарындағы әлдеқашан пайдалы қызмет ету мерзімі өтіп кеткен интеллектуалды меншіктің салынған фактілері практикада кездесіп қалатын жағдайлары болады.

   Аудитті аяқтаудың іс-әрекеттері жарғылық капиталдың есебінде күшіндегі заң актілерімен салыстырғанда анықталған ауытқуларға қорытынды жасап, оларды жою бойынша негізгі ұсыныстар жасау болып табылады. Егер аудитор анықтаған кемшіліктер онша елеулі емес, мемлекетке, меншік иелеріне және несие берушілерге ешқандай зиян келтірмейді деп санаса, онда ол қанағаттанарлық оң қорытынды беруіне құқы бар. Егер аудитор құрылтайшыларының құжаттарынан, сондай-ақ шаруашылықтың заңды  қызмет істеп тұрғанына күмән келтіретін немесе мемлекетке, меншік иелеріне және несие берушілеріне зиян келтіретін жарғылық капиталдың есебінде елеулі кемшіліктерге жол берілсе, онда ол шаруашылық жүргізуші шаруашылқтың әкімшілігіне анықталған кемшіліктерді жоюға уақыт беруге тиісті.

3.2. Резервтік,  қосымша төленген және төленбеген капиталдың   есебінің аудиті.

    Резервтік капитал күшіндегі заң актілерінің баптарына сәйкес және құрылтайшыларының құжаттарында қаралған тармаққа сәйкес шаруашылықтың күтпеген шығындарын жабу үшін, сондай-ақ есепті жылдың табысын төлеу үшін құрылады. Бір сөзбен айтқанда, резервтік капитал дегеніміз шаруашылықтың сақтандыру капиталы. Резервтік капиталға бөлінбеген қаржылар шаруашылықтың  тұрақты жұмыс істеуінің және үшінші тұлғаның мүддесін қорғаудың кепілдігі болып саналады. Осылай құралған қаржы көзі шаруашылықтың үшінші тұлғаның алдындағы міндеттемесін орындайтындығына олардың сенімін арттырады.

   Резервтік капиталды құру міндетті және ерікті сипатта болуы мүмкін. Бірінші жағдайда, ол Қазақстан Республикасының заң актілерінде қаралған баптарға сәйкес құрылса, ал екіншісінде – шаруашылықтың құрылтайшыларының  жүргізіп отырған саясатына сәйкес құрылады. 1996 жылғы 12 қарашада №2 Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі ұлттық комиссиясының қаулысымен бекітілген қаржылық қорытынды есепті дайындау және тапсыру үшін тұжырымдық негіздемеде резервті құру шаруашылықты және несие берушілерін зиян шегудің салдарынан қосымша қорғау үшін жарғысында немесе заңда қаралады деп атап көрсетілген.

   Егер құрылтайшыларының құжаттарында резервтік қор құру қаралмаса, онда шаруашылыққа өз еркімен қор құруына рұқсат етілмейді.

   Акционерлік қоғам және басқа да ұйымдық құқықтық нысанда құрылған субъектілерге Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес міндетті түрде резервтік қор құру қаралса, резервтік капитал бабы бойынша құрылтайшыларының құжаттарында жарияланған жарғылық капиталдың кемінде 15 % мөлшерінде резервтік капиталға жарғылық капиталға бөлініп жинақталған сомасын көрсетеді. Резервтік капитал қоғам мемлекеттік тіркеуден өткізілген кезден бастап екі жылдың ішінде қалыптастыруға тиіс. Қоғамның резервтік капиталы қоғамның таза табысынан жыл сайын қаржы бөлу жолымен қалыптастырылады. Жыл сайын бөлінетін қаржының мөлшерін қоғам акционерлерінің жалпы жиналысы белгілейді.

   Тұтынушыларға құрылған резервтік қор және оның көлемі туралы ақпарат маңызды болғандықтан, аудитор құрылтайшыларының акционерлерінің оған табысты бағыттау және оның мөлшері туралы қабылданған шешімді, сондай-ақ резервтік капиталдың есебінен шаруашылықтың шеккен зиянын шығысқа шығарып жабудың негізділігін анықтауға тиісті. Аудитор тексеру барысында мынандай мәселелерге назар аударып анықтауға тиісті:

• Резервтік капиталды құру тәртіптерінің сақталғандығын;
• Резервтік капиталдың жарғылық капиталмен салыстырғанда мөлшерінің сақталғандығын;
• Резервтік капиталдың есебінен жабылған шығындардың заңдылығын;
• Резервтік капиталдың есебінен  төленген  дивидендтердің және олардың құрылтайшыларының құжаттарында қаралғандығын;
• Резервтік капиталдың баланстағы көрсеткішінің Бас кітаптағы,есеп регисторларындағы, машинажазбалардағы мәліметтеріне сәйкестігін;
• Резервтік капиталды тиімді пайдаланудың резервтерінің құрастыру бойынша ұсыныстар жасауға.

Резервтік капиталды бухгалтерлік есептің қаржы-шаруашылық қызметінің типтік жоспарында 5400 « резервтік  капитал» бөлімшесінің 5410 «заңда бекітілген резервтік капитал» және 5460 « басқа  да резервтік капитал» шоттарында көрсетеді. Бұл бөлімшенің шоттары, заң актілерінде  және құрылтайшыларының құжаттарына  сәйкес құрылатын, шаруашылықтың резервтік  капиталының жағдайы туралы ақпараттарды жинақтау үшін бекітілген. Резервтік  капиталға бөлу 5410 « заңда бектілген  резервтік капитал», 5460 « басқадай резервтік капитал» шоттарының кредитінде және 5500 « бөлінбеген табыс» шотының дебетінде көрсетеді. Резервтік капиталды пайдалану 5410 « заңда бекітілген резервтік капитал», 5460 « басқадай резервтік капитал» шоттарының дебетіндегі жазулардың негізінде бақыланып, мына шоттар арқылы корреспенденцияланады: 6120 « дивидент бойынша есеп айырысу» бөлімшесінің шоттарында есепті жылғы табыстың жетпеген немесе табыс алынбаған кезде серіктестікке қатысушыларға табыстарын және дивидент төлеуге, 5500 «бөлінбеген табыс» бөлімшесінің шаруашылықтың есепті жылғы немесе резервтік жылдың зиянын жабуға.

   Демек, аудитор резервтік капиталды тексерген кезде, оның дұрыс құрылуына және пайдалануына байланысты « резервтік капитал» бабы бойынша, жылдың басындағы және аяғындағы көрсеткіші бойынша, журнал ордер №13 мәліметтері бойынша Бас кітапта келтірілген 5400 « резервткі капитал» бөлімшесінің шоттарындағы қалдықтарымен салыстырып анықтауы қажет.