Тауарларды сатудың теориялық аспектілері

1 ТАУАРЛАРДЫ  САТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1  Тауарларды  бөлшек сауда арқылы сатуды  ұйымдастырудың теориялық негіздері

Қазақстанның әлемнің  барынша бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына кіруге ұмтылған дамудың қазіргі  кезеңінде сауда саласын жаңғыртудың қажеттігі туындады. Қазақстан бүгінгі күні сауданың ескірген жүйесінен кету, экономикалық және әлеуметтік тұрғыдан мүмкін болып қана қоймай елдің әрі қарай дамуының маңызды факторы болып отыр. Бүгінгі күні көптеген әрекет ететін сауда нысандары әлемдік стандарттарға жауап бермейді. Нарықтық қатынастардың дамуымен сауда айналысы оған қатысушылардың арасында өзара әрекеттердің жаңа нысандарын тудырады. Осыған байланысты Индустрия және сауда министрлігі сауда нарықтары мен ыңғайлы сауда мәнін біртіндеп қысқартып, сонымен өркениетті сауданың қазіргі заман талаптарына жауап беретін және ең кіші транзакциялық шығындармен тауар қозғалысының тиімді процесіне көмектесетін прогрессивті сауда инфрақұрылымын құруды жоспарлап отыр. Әлемдік тәжірбиеде «қойма-дүкен» қағидаты бойынша шағын көтерме сауданы қолдану өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап кең таралуға ие болып жүзеге асырылады. Шағын көтерме сауданы жүзеге асырған жағдайда сауда қызметінің субъектілеріне тауардың жақсы сапасы, сондай-ақ сатып алынған тауардың үлкен жинақталған, жабдықталған ғимаратпен бірге барынша төмен баға қойылады. Тауарларды сатумен көтерме және бөлшек сауда орындары айналысады.

Көтерме сауда-қайталап сату немесе шеберлікпен пайдалану  үшін тауарларды саудалаудың немесе қызмет көрсетудің кез келген әрекеті болып табылады. Көтерме сауда тауарларды ірі партиялармен қажетті тауарларды тұтынатын және оларды содан соң бөлшектеп сатып алушыларға көтерме сататын орын. Ол көтерме және ұсақ көтерме сатып алушылар арқылы жүзеге асырылады. Сондай-ақ көтерме сауда жаңа және бұрын пайдаланылған тауарларды бөлшек сауда сатушыларға, өнеркәсіптік, коммерциялық, мекемелік және кәсіби пайдаланушыларға немесе көтерме сауда сатушыларға сондай-ақ осындай тұлғалардың немесе компаниялардың атынан тауарларды сатып алған делдал немесе агент ретінде қызмет ететіндерге және осы тауарларды сататындарға алып сату.

Көтерме сауда жасаушылар бөлшек саудамен шұғылданатындардан бірқатар сипаттамалары бойынша ерекшеленеді. Біріншіден, олар ынталандыруға аз назар аударады, кәсіпорынның орналасуына көп мән бермейді, өйткені ол түпкілікті тұтынушылармен емес, кәсіпқой клиенттермен істес болады. Екіншіден, көтерме сауданың көлемі бөлшек саудадан ауқымды болып келеді.

Көтерме сауда жасаушылар сауда процесінің тиімділігін қамтамасызетеді. Біріншіден, қаражат ресурстары шектеулі ұсақ өндірушілердің тікелей маркетингін құрып, оларды ұстауға шамасы жетпейді. Екіншіден, жеткілікті капиталы болғанымен, оны олар көтерме сауданы ұйымдастыруға емес, өз өндірісін ұлғайтуға жұмсайды. Үшіншіден, жүргізетін операцияларының аумағы үлкен, бөлшек саудамен байланысы көп болғандықтан, оның іс-әрекеті басқалардан жоғары тұрады. Төртіншіден, тауарларының ассортименті кең бөлшек саудамен шұғылданушылар көпшілік жағдайда барлығын бірдей әртүрлі өндірушілерден емес, бір ғана көтерме саауда жасаушыдан сатып алғанды жөн көреді.

Көтерме сауда сатушылары негізінен бөлшек сауда кәсіпорындарымен жұмыс істейді, оларға толық қызмет көрсетіп отырады. Олар бір-бірінен  тауарлар жиынтығы ассортиментінің  молдығымен ерекшеленеді. Аралас ассортименттің көтерме сауда сатушылары тауарлардың бірнеше ассортиментінің топтарымен шұғылданатын кең араласқан ассортименттері бар бөлшек сауда сатушылары және олар шағын мамандандырылған тауарлар ассортименті бар бөлшек сауда кәсіпорындарының сұранымдарын қанағаттандырады. Шағын мамандандырылған көтерме сауда жасаушылар тауарлардың белгілі бір ассортименті бар топтарымен жұмыс істейді. Олардың бәрі өз клиенттеріне тауарларды неғұрлым толық таңдап алуына мүмкіндік береді және тауарлар жөнінде аса білгірлік танытады.

Бөлшек сауда –  түпкі тұтынушының жеке қолдануы үшін тауарды сату мен қызмет көрсету  жөніндегі іс-әрекет. Бөлшек саудада  өнімді тұтынушыға жеткізу процесін аяқтайды. Ол үшін арнайы сауда орындарының  болуы қажет. Бірақ дүкендердің болуы бөлшек сауда үшін міндетті түрдегі шарт емес, өйткені тауарды пошта, телефон, интернет және тағы басқалары арқылы да өткізуге болады.

Бөлшек сауданың тарихы 20-жылдары өндіріс шығарған барлық заттарды табуға болатын жалпы дүкендерден  басталған. Кейінірек арнайы дүкендер мен супермаркеттер және күнделікті сұраныс дүкендері пайда болды. Соңғы жылдары бөлшек сауданың жаңа түрлері, өнімді даналап сататын автоматтар, телефон және теледидар арқылы сату пайда бола бастады. Бөлшек сауданың сан алуан түрінің циклділігін "бөлшек сауда дөңгелегі"деп атайды.

Бөлшек сауда бұл  нақты тұтынушының өзіне коммерциялық мақсат үшін емес, тікелей пайдалануы үшін тауарлар сатудың немесе қызмет көрсетудің кез келген іс-әрекеті, әдіс-тәсілі болып табылады.

Мұны жүзеге асырушылардың бәрі де бөлшек сауда жасаумен шұғылданады. Әрі бұл қызметтің қай жерде, қалай жүзеге асырылуының және қай жерде жүргізілуінің ешбір маңызы, ешқандай шарты жоқ.

Бөлшек сауда –  қызмет көрсетудің аса ірі салаларының  бірі. Бөлшек сауда жаңа және бұрын пайдаланылған көпшілік қолды тауарларды жеке тұтыну немесе үйде пайдалану немесе кәдеге жарату үшін алып-сату.

Бөлшек сауда жасаушы  қазіргі субъект тұлғалардың, уақыт  пен жағдайдың өзгеруіне үнемі  мұқият назар аударып отыруы және өзгерістерге орай өзінің стратегиясын өзгертуі, оны қайта бағдарлауға дайын тұруы керек.Алайда стратегияны өзгерту туралы шешімді жүзеге асыру оңай шаруа емес. Өйткені әртүрлі тұтынушыға сауданың да түр-түрі ұнайды, тұтынушыларға әртүрлі деңгейде қызмет көрсететін алуан түрлі қызметтің бір мезгілде қатар жүргізілуі, қолданылуы мүмкін.

Қазір өзіне-өзі қызмет көрсететін бөлшек саудаға арналған дүкендердің қызметін қоғамның барлық топтарының өкілдері пайдаланады, олар әсіресе күнделікті тұтынатын және алдын-ала тауарлар таңдаған кезде осыдан жеңілдік табады. Үнем жасау үшін көптеген тұтынушылар тауарлар іздеумен, салыстырумен және таңдаумен өздері дербес шұғылдануды қалайды.

Тауарларды еркін таңдаумен  айналысатын бөлшек сауда кәсіпорындарында қажет бола қалғанда тұтынушыларға  ілтипатпен қызмет көрсететін сатушылар болады. Клиенттер соларға келіп, қалағанын алып, сол үшін есеп айырысады. Тұтынушыларға еркін таңдатып, қызмет көрсететін осындай дүкендердегі тауарлардың бағасы өзіне-өзі қызмет көрсететін дүкендермен салыстырғанда сәл қымбаттау болады.

Шектеулі қызмет көрсететін бөлшек сауда кәсіпорындары өз дүкендерінде алдын-ала таңдалған тауарларды көбірек сататын болғандықтан және тұтынушылар ақпаратты көбірек  қажет  ететіндіктен, мұнда істейтін сауда қызметкерлерінің біліктілігі  мен іскерлігі жоғары деңгейде болуы қажет. Сонымен қатар бұл дүкендерде тұтынушыларға тауарды қарызға немесе несиеге сату және өткізген тауарларды қайтадан алу сияқты қызмет көрсету деңгейі өздерінен төмен дүкендермен салыстырғанда артық қызмет көрсетіледі. Сондықтан мұндай дүкендердің пайдалану шығындары көбірек болады.

Толық қызмет көрсететін бөлшек сауда кәсіпорындары –  бұл тұтынушыларға тауарларды іздеу, салыстырып көру және таңдау процестерінің  барлық кезеңінде тікелей қызмет көрсететін әмбебап дүкендер. Тұтынушылар әдетте әлгендей қызметтер көрсететін осындай дүкендерді қалайды. Оларда қызмет көрсететін қызметшілерді ұстауға көп қаржы жұмсалады, дүкеннің тауарлар номенклатурасында неғұрлым жоғары сұранымға ие және жедел өтпейтін тауарлардың пайыздары көбірек болады, несиеге берудің әртүрлі әдістері қолданылады, тегін жеткізіп беру қамтамасыз етіледі, ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарларға техникалық қызмет көрсетіледі және тұтынушыларға қолма-қол қосымша жайлы жағдайлар жасалады-міне осының бәрі мұндай дүкендерді ұстауға тікелей шығындар көп жұмсалатынын көрсетеді. Сондықтан соңғы кезде толық қызмет көрсететін бөлшек сауда ғимараттарының саны  өзінен-өзі азайып келеді.

Бөлшек сауда кәсіпорындарының түрлерін жіктеп топтауға бірнеше өлшем  негізге алынады, олар ұсынылатын тауарлардың түр-түрі, бағаларға салыстырмалы түрде назар аудару, сауда қызметін көрсету сипаты, дүкен иесінің мекені және бір жерге шоғырланған дүкендердің сан алуандылығы.

Бөлшек сауданың қызметтері оның мақсаттарымен анықталады:

1. Тауарды сатып алу мен оның ассортиметін қалыптастыру;

2. Тұтынушының сұранысын,  талғамын, қалауын зерттеу; 

3. Өндірушіні оның  өніміне деген сұраныс барысы  туралы ақпартпен қамтамасыз  ету; 

4. Тұтынушыларға тауардың сапасы  мен ерекшеліктері туралы ақпарат  беру;

5. Қызмет көрсету.

Бөлшек сауда түрлері меншік нысандары бойынша-мемлекеттік және жеке меншік; ұйымдық құрылымы бойынша-негізгі  компания, оның филиалдары, еншілес  кәсіпорындар; тұтынушының сатушымен  байланысу әдісі бойынша –  толық қызмет көрсететін дүкен, шектелген қызмет көрстетін дүкен, өзіне-өзі қызмет көрсететін дүкен; сауда орындарының көлемі бойынша-ірі, орташа, кіші көлемді дүкендер; ассортимент құрылымы бойынша-арнаулы және баға саясаты бойынша және орналастыру ыңғайына байланысты болады.

Бөлшек сауда үдерісін екі топқа бөліп қарастыруға болады: дүкен арқылы және дүкенсіз жүргізілетін бөлшек сауда.

 Сауда кешені өзінің аумағы  жағынан кең профильді универсамдардан  да асып түседі. Сауда кешені  өз құрамында универсамды, бағасы  арзандатылған дүкенді және бөлшек саудамен шұғылданатын қойма-дүкендерді қамтиды. Оның ассортиментіне әдеттегі сатылатындардан да көп тауарлар кіреді, киімдер және көптеген басқа да бұйымдар. Көптеген тауарлар сауда кешендерінде қоймаларға жеткізілетін күйіндегідей қалыпқа түседі. Негізгі принцип – кешен қызметкерлері тарапынан барынша аз күш жұмсай отырып, алушыларға тауарларды  көптеп өткізу.

1.2  Тауарларды  сату түрлері және оны құжаттық  ресімдеу

        Бөлшек саудада тауарларды сатудың  әртүрлі, яғни қолма-қол ақшаға, қолма-қолсыз ақшаға, көтерме,  банкінің есеп айырысу чегі және пластикалық карта бойынша түрлері бар.

        Тауарларды  қолма-қол ақшаға сатудың орны  ерекше және сатушы арқылы  орындалады, яғни өз-өзіне қызмет  көрсету тәртібі бойынша, үлгі  бойынша, тұтынушылар орталығы бойынша, алдын-ала тапсырыс бойынша және т.б.

        Бөлшек саудада  тауарларды сату кез-келген түрлері  бойынша тауар айналымы яғни  сатып алушыларға тауарларды  өткізу кезінде бухгалтерлік  есепте көрініс табады. Тауарлар  сатып алушының жеке меншігіне өткен кезінде сатылған тауарлардың түскен төлем уақыты тәуелсіз болып саналады.

        Бөлшек тауар  айналымының көлемі, яғни тауарларды  қолма-қол ақшаға сатылғанда түсім  сомасы,  сатылған тауарлардың  сатып алушылардан қолма-қол ақша  сомасында анықталады.

        Тауарларды  қолма-қол ақшаға өткізудің құжаттық  ресімдеу тәртібі және түсімнің  сомасын анықтау  сатып алушыларға  сатылған тауарлармен есептескен  сатушыға немесе кассирге байланысты  болып табылады. Яғни кассир немесе  сатушы  кассалық-бақылау машинасын қолдану арқылы жүргізеді.

        Халықты сапасыз тауарларды сатып  алудан қорғау мақсатында және  салық салудан кірісті жасыруды  болдырмау Қазақстан Республикасының  Үкіметінің 6 тамыз 2001 жылдан № 1034 «Кассалық-бақылау машинасын фискалдық естелікпен бекітілген Ережені қодану» қаулысына сәйкес салық төлеушілер тұтынушылармен ақшалай есеп айырысу жүргізуге саудалық операцияларды немесе көрсетілген қызмет, қолма-қол ақша қаражатын, банкілік төлем карточкаларын міндетті түрде кассалық-бақылау машинасымен чекті қолданып және тұтынушылардың қолдарына бақылау чегін тапсыруға міндетті. Сатып алушылармен ақшалай есеп айырысу бөлшек сауда кәсіпорындарымен қолма-қол ақшамен есептесу кассалық – бақылау машинасының моделі фискалдық естелікпен  қолданады, Қазақстан Республикасының территориясында пайдалану рұқсат етіледі.

        Кассалық-бақылау машинасы салық төлеушілердің есебіне, салықтық органда оның жүзеге асыратын жері бойынша оның қызметінде эксплуатациялық  кассалық-бақылау  машинасының басталуына дейін қойылу керек. Салықтық органдар кассалық-бақылау машинасын ережеге сай қолданылуын қадағалайды.

        Сатып алушылармен есеп айырысудың  жүзеге асырылуы кассалық-бақылау  машинасын қолдану арқылы түскен  ақшасын, кассалық-бақылау машинасының  қызмет көрсетуі, кассалық кітапты  жүргізу және кассалық есепті  құрастыру операциялық – кассирдің  арнайы  қызметкеріне жүктеледі, оған қоса толық жеке материалды жауапты тұлға туралы шарты жасалынады немесе ақшалай қаражаттың сақталуын жеке материалды жауапты міндетіне алады.

        Бөлшек сауда кәсіпорынында опреациялық-кассир  ақшаның кірісін және шығысын есептеп, сонымен қатар қалған қалдық ақшаларды жұмыс аяғында өткізеді.

        Бухгалтерияда операциялық - кассирге  қолма-қол ақша есеп кітабын  тапсырылады. Бұл кітап міндетті  түрде байлаулы, нөмірленген және  салық органына тіркеліп мөрмен  бекітілген болуы тиіс. Егерде бөлшек сауда кәсіпорынында бірнеше кассалық-бақылау машинасы қолданылатын болса, онда операциялық-кассирдің кітабы әрқайсысына арналуы керек. Бөлшек сауда кәсіпорында  көпесепші кассалық-бақылау машинасын бірнеше бөлімдерде пайдаланады. Себебі бөлімнің түсімін әр бөлек есепшіде есептелуі тиіс. Сонымен қатар кассалық чекте есепшінің нөмірі көрсетіледі және бөлімнің нөмірімен сәйкес келуі керек.

        Операциялық-кассирдің кітабында  міндетті түрде күні, бастапқы  күннің касса сомасы, магазиндегі жұмыс күннің басы мен аяғындағы кассалық-бақылау машинасының есепші мәлімдемесінің сомасы, бір күнде түскен түсім сомасын, сатып алушыларға қайтарылған чек сомасын, кассадан төленген  жауапты тұлғаға және салық төлеушінің қолы көрсетіледі. Кітаптың жазбасында хронологиялық тәртіпте, яғни сиямен немесе шарикті ручкамен, таза күйінде жүргізіледі және кітаптағы барлық түзетпелер корректрлік амалмен өңделеді, міндетті түрде кассирдің және кәсіпорын әкімшілігіөкілінің қолымен куәландырылады.