Сыртқы аудит және оның ерекшелігі

   Тексеруді  жүзеге асыра отырып тәуелсіз  аудиторлар екі негізгі қызметті  орындайды: 

   1. Қаржылық  есеп берудің толықтығы мен  дұрыстығын дәлелдеуге арналған  дәлелдемелерді жинау және бағалау.

   2. Қаржылық  есеп беру мәліметтерін есептің  жалпы қабылданған стандарттарына  сәйкес тексеру. 

    Аудиторлық  қызметтің негізгі міндеті экономикалық  субьектінің қаржы-шаруашылық қызметін  реттейтін заңның сақталуын, бухгалтерлік  есептің жүргізілуін , қорытынды  есепті құруды және пайдаланушыларды  қаржылық жағдай туралы ақпаратпен  жабдықтауды сапалы тексеруді  қамтамасыз етуде болып табылады. Іскерлік ортада қорытынды есеп  беру мәліметтері аудиторлық  қорытындымен дәлелденбеген кәсіпкерлерге  сенім аз болады. Сенімге ие болу үшін экономикалық қатынастардың  тұрақтылығын дәлелдейтін ұзақ серіктік қатынастар қажет болады.

   Сапалы  тексеруді қамтамасыз ету үшін  аудиторлық фирмаларға бухгалтерлік , заңдық және жалпы экономикалық  мәселелер бойынша бағдарламалық  қамтамасыз ету , анықтамалық  әдебиет түріндегі толық ақпараттық  база қажет. 

   Аудиторлық  фирмалардың маңызды міндеттерінің  бірі өз қызметімен қатар кез-келген  экономикалық субьект қызметінің  рентабельділігін қамтамасыз ету  болып табылады. Аудиторлық жұмыс  жоғары біліктілікті , аса көңіл  бөлу мен кәсіпқойлықты талап  етеді. Оған осы кәсіп мәртебесіне  ай жоғары ақы төленуі керек.  Сонымен қатар үлкен табыс  пен қызметі көрсетілген тұтынушылардың  көп санына ұмтылу кезінде  аудиторлар фирма беделін түсірмес  үшін клиенттерді дұрыс таңдау  қажет. 

   Сонымен  қатар аудиторлық қызмет көрсетуді  кеңейту саласында маркетингтік  зерттеулерді жүйелі жүргізу  де аудиторлық фирманың міндеті  болып табылады.

 

Кесте 1.                    Аудиттің түрлері

 

р/с	Критерийлер	Түрлері
1.	Ақпаратты пайдаланушыларға қатысты	1-сыртқы 2-ішкі
2.	Заң талаптарына қатысты	1.міндетті 2.бастамашылық (ерікті)
3.	Аудит обьектілері бойынша	1-банктік аудит 2-сақтандыру       компаниялардың аудиті 3-биржалар,инвестициялық     институттар мен зейнетақы     қорларының аудиті  4-жалпы  аудит 5-мемлекеттік  аудит
4.	Тағайындалуы бойынша	1.қаржылық есеп беру аудиті 2.салықтың  аудиті 3.сәйкестік  аудиті  4.операциялық  аудит 5.арнайы ( экологиялық,    операциялық және т.б.)
5.	Жүзеге асырылу мерзімі бойынша	1. Бастапқы  2. Келісілген
6.	Тексеру сипаты бойынша	- дәлелдеуші  - жүйелі  бағытталған - тәуекелдікке  негізделген     аудиті

 

 

   Ішкі  аудит басқару есебінің бөлінбес  және маңызды элементі болып  табылады. Ішкі аудитке деген  қажеттілік жоғары басшылық барлық  басқару құрылымдары қызметін  күнделікті бақыламауына байланысты  ірі кәсіпорындарда пайда болады. Ішкі аудит осы қызмет туралы  ақпарат беріп, менеджерлер есебінің  нақтылығын дәлелдейді. Ең алдымен  ішкі аудит ресурстарды жоғалтуға  жол бермеуге және кәсіпорын  ішіндегі қажетті өзгерістерді  іске асыру үшін қажет. 

   Ішкі  аудиторлардың белгілі бір қызметін  басшыға немесе директорлар кеңесіне  немесе акционерлер жиналысына  бағынатын ірі кәсіпорындардың  тексеруші топтары орындайды.  Ішкі аудиторлар қызметі кеңірек  және оған енетіндер: 

- активтердің  жағдайын бақылау: шешім қабылдау  кезінде басшылық пайдаланатын  қпараттың дұрыстығын дәлелдеу;

- жүйешілік  бақылау процедураларының орындалуын  дәлелдеу;

- ішкі бақылау  жүйесінің қызмет етуі мен  ақпараттарды өңдеудің тиімділігін

   талдау;

- басқарушы  ақпараттық жүйе беретін ақпараттардың  сапасын бағалау.

   Сонымен  ішкі аудит шеңберінде активтердің  сақталуын жан-жақты бақылау ғана  емес, менеджмент саясаты мен  сапасын бақылау да жүзеге  асырылады. 

   Сыртқы  аудитті ұйымға тапсырыс беру  негізінде сыртқы тәуелсіз аудиторлар, аудиторлық фирмаларжүзеге асырады.  Сыртқы аудиттің тағы ерекшелігі  аудиторлардың тексерілетін кәсіпорынға  мүддесі жоқтығында және құрылтайшы, меншік иесі,акционер,басшы және  басқа лауазымды адамдар болмауында, ұйым басшылығы мен туыстық  қатынаста тұрмайтығында және  қызметтік қатынаста байланысы  жоқтығында болып табылады.

   Сыртқы  аудитті жүргізу нәтижелері тексерілетін  ұйымдардағы есеп, ішкі аудит  жағдайы және қаржылық есеп  берудің дұрыстығы туралы қорытынды  жасау және ұсыну арқылы рәсімделеді.

   Заң  талаптарына қатысты аудит міндетті  және бастамшылық болып бөлінеді. ҚР «Аудиторлық қызмет туралы»   заңының «Аудит және оның түрлері»  деген 4-бабында «аудит түрлері  міндетті аудит және бастамашылық  аудит болып табылады» деп  көрсетілген.

   Міндетті  аудит – тізімі заңмен белгіленген  кәсіпорындардың қаржылық қорытынды  есебіне жыл сайын аудиторлық  тексеру жүргізу. 

   Бастамашылық  аудит оны жүргізу шартында  көрсетілген аудиттің нақты міндеттері, мерзімдері мен төлемдері ескеріле  отырып, кәсіпорынның өзінің шешімімен  жүргізіледі. 

 

Кесте 2         Міндетті аудиттің критерийлері мен  субьектілері

 

р/с	Критерийлер	Аудит субьектілері
1.	Ұжымдық-құқықтық нысан	Халықтық акционерлік қоғамдар
2.	Экономикалық субьект қызметінің түрлері	1. Банктер 2. Несиелік  серіктестіктер  3. Банктік  операциялардың жекелеген      түрлерін жүзеге асыратын,өз      қызметін бағалы қағаздар      рыногында жүзеге асыратын      ұйымдар 4. Сақтандыру  компаниялары, жинақ-      таушы зейнетақы қорлары,зейне-      тақы активтерін басқару жөніндегі      компаниялар,инвестициялық       қорлар 5. Табиғи  монополия субьектілері
3.	Меншік капиталдың құралу көздері	Шетелдер қатысатын кәсіпорындар

 

 

   Аудит  обьектілері бойынша: банктік  аудит, сақтандыру компанияларының,  биржалардың, инвестициялық институттардың, зейнетақы қорларының аудиті, жалпы  аудит, мемлекеттік аудит болып  бөлінеді. Мемлекеттік аудиттен  басқа аудит болып бөлінеді. Мемлекеттік  аудиттен басқа аудит түрлеріне  Қазақстан Республикасы Қаржы  министрлігі мен Ұлттық банк  беретін қажетті лицензиялар  қажет болады.

   Тағайындалуы  бойынша аудит тиісті түрлерге  бөлінеді.

   Қаржылық есеп беру аудиті – барлық елеулі аспектілер бойынша дұрыстығы туралы аудиторлық қорытынды есебін тексеру. Оның сыртқы аудиторлық фирмалар жүргізеді және пайдаланушылардың кең көлеміне арналған.

    Сәйкестік аудиті  - бұл ұйымның шаруашылық жүйесінде заң актілері мен нұсқаушы материалдарының нормаларын, сонымен қатар әкімшілік персоналына арналған процедуралар немесе ережелердің сақталуын тексеру. Сәйкестік аудиті әкімшіліктің басқарудың белгіленген нормаларын орындауының ұйым жарғысына сәйкестігін тексеру мақсатында ұйым акционерлері мен меншік иелері тапсырысы бойынша жүргізілуі мүмкін.

   Ұйым  ішінде оған қызмет көрсету  ретінде жүргізілген қызметті  тәуелсіз бағалау- бақылаудың  басқа түрлерінің бірдейлілігі  мен тиімділігін тексеру және  бағалау арқылы жүзеге асырылатын  бақылау. 

   Ішкі  аудиторлар түрлі жұмыстарды  орындау үшін тартылады және  төмендегі сәйкестікті тексереді.

   Негізін  құраушы процедуралар мен нормативті  актілерге сәйкестікті қадағалау;

   Ішкі  резервтердің пайдаланылуының тиімділігін:  тиімділігі, өнімділігі және икемділігіне  қатысты ұйым шараларын, әдістерін  және процедурасын талду. 

   Салық аудиті – бұл салықтарды төлеудің, есептеудің дұрыстығы мен толықтығын аудиторлық тексеру, салық саясатын ұстану.

   Арнаулы аудит ( экологиялық, операциялық және басқалар)- субьект қызметінің жекелеген жақтарын, мемлекет алдыңдағы белгілі бір норма мен міндеттемелердің сақталуын тексеру.

   Экологиялық аудит – қоршаған ортаның нақты жағдайының басында берілген ішкі және сыртқы экологиялық стандарттар мен нормалардан ауытқуын бағалау.

   Операциялық аудит – басқару үшін тиімділігін, сенімділігі мен пайдалылығын бағалау мақсатында ұйымның шаруашылығын, механизмінің жекелеген бөліктерінің қызмет етуін тексеру.

   Операциялық  аудиттегі тексеру басқарудың  өлшемдерін, ұйымдық құрылымын бағалауды,  бухгалтерлік есеп, компьютерлік  жүйе әдістемесі мен механикасын,  маркетинг пен кез-келген басқа  салалардың әдістерін ұйымдастыруды  қамти алады. 

   Жүзеге  асыру уақыты бойынша бастапқы  және келісілген аудитті бөліп  көрсетеді. 

   Бастапқы  аудит – осы клиент үшін  алғашқы аудиторлық тексеруді  жүргізу. Бұл қаржылық есеп  беруді тексеру кезінде аудиторда  тұтынушы бизнесінің ерекшелігі, оның ішкі бақылау жүйесі туралы  түсінік болмайды.

   Келісілген (қайталама) аудит-  бұл жыл сайын сол бір тұтынушыға аудиторлық тексеру жүргізу: бұл жерде аудиторға бухгалтерлік есеп және ішкі бақылауды ұйымдастырудың күшті және әлсіз жақтары белгілі. Келісілген аудит тұтынушымен қатар аудитор үшін де пайдалы. Егер тұтынушының аудиторлары жиі ауысып отырса, бұл қаржылық қорытынды есепті пайдаланушыларда, сонымен бірге келесі аудиторларда күмән және сезік тудырады.

   Сипаты бойынша тексерудің төмендегі түрлерін бөліп көрсетеді:

   Дәлелдеуші аудит. Аудиттің мұндай кезеңі тексеруді жүргізу кезінде аудиторлар әр шаруашылық операцияны тексеріп және дәлелдеп, бухгалтермен қатар өз есебіне алу тізімін құрады. Басқаша айтқанда мұндай аудитті есепті жүргізу немесе есепті қалпына келтіру деп атауға болады.

   Жүйелі  бағытталған аудит шаруашылық  операцияларды бақылайтын тұтынушы  жүйесін бақылауды көздейді. Бұл  кезде аудитор ішкі бақылауға  негіз ұстайды. Ол оған жан-жақты  тексеру санын қысқартуға және  осы жүйеге сенуге мүмкіндік  береді. Себебі ол есептегі қате  мен дұрыссыздықты уақытында  анықтап, оларды жою жөнінде  шаралар қабылдауға мүмкіндік  береді.

   Тәуекелге негізделген аудит бұл кәсіпорын жұмысы жағдайынан шығады, негізінен оның жқмысындағы осы тұстарды таңдай отырып тексеру жүргізетін аудит.

   Аудиттің  бұл түрі жұмысты тәуекелі  жоғары шаруашылық операцияларда  шоғырландыруға және тәуекелі  төмен салалардағы тексеруді  қарапайымдандыруға мүмкіндік береді. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Сыртқы аудит және оның ерекшелігі

     Аудиттің түрлерін зерттеудің  зор әдістемелік маңызы бар.  Аудиттің түрлері субьект ретінде  ішкі және сыртқы аудит болып  бөлінеді. Заңдылық тұрғыдан ерікті  және міндетті болып, ал жұмыс  көлеміне қарай толық және  бөлікті тексеру болып, ал техникалық  орындалу тұрғысынан қол жұмысы  түрінде және компьютерді пайдалану  болып бөлінеді.

      Ерікті (инициативалық) аудит кәсіпорын  тарапынан өз еркімен жүргізіледі.  Бұл жағдайда аудит тексеруінің  көлемін және қойылатын талапты  кәсіпорын шешеді. Міндетті аудит  мемлекет құрылымының арнайы  анықтаған шешімі бойынша жүргізіледі.  Көбінісе бұл жағдайда заң  орындары кәсіпорынға аудит тексеруін  жүргізуді талап етеді. Шаруашылық  субьектісінің кәсіпкершілігінің  көрсеткіштерін тексеруді заң  орындары анықтайды.Тексеру жүргізу  тәртібін , жұмыс көлемін заң орны  тапсырады. 

       Нарықты қатынастың даму кезеңінде  жалпы аудиттің атқаратын рөлі  өте үлкен. Сондықтан да аудиттің  әр түрінің  атқаратын қызметі  де, тапсырушылар талабына сәйкес  олардың аудит қызметінің даму  барысында алатын орны да ерекше.

    Жалпы  аудит туралы, оның ішінде сыртқы  аудит туралы осыған дейін  көптеген түсініктер қарастырылды. Енді сол сыртқы аудиттің ерекшеліктеріне  тоқталамыз. Біріншіден, сыртқы аудит  аудит фирмалары немесе жеке  аудиторлар мен тапсырушылармен  келісім-шарт жасау арқылы жүргізіледі.  Оның негізгі мақсаты бухгалтерлік  қаржы ақпаратын тексеріп және  оның табыстылық көрсеткіштерінің  дұрыс анықталғандығын , шығарылғандығын  дәлелдеп, оның қаржылық жағдайына  түсініктеме беру. Осындай тиянақты  тексеру жүргізілгеннен кейін  аудиторлар шаруашылық субьектілеріне , олардың қаржылық жағдайына  экономикалық талдау жасап олардың  экономикасының даму бағытын  көрсетіп , оның қаржылық жағдайын  нығайту жолдарын айтып, қаржы  қолданудың тиімді , пайдалы қолдануына  түсініктеме береді. Осы орайда  аудитор сол кәсіпорынның қаржы  жағдайының және төлем жасау  тұрақтылығын, қандай даму, қаржы  қорларының бар екеніне толық  түсініктеме береді.