Статистикалық динамикалық қатарлар

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министірлігі

Қазақ инновациондық  гуманитарлық заң университеті 
 
 
 
 
 
 
 

  
 
 
 

                                                                Орындаған:Омарбаева А. Э 121

                                                                  Тексерген: Толеугалиева С.Т.     
 
 
 
 
 

Семей – 2011

    Жоспар 

    1. Бәсекелестік

    2. Монополиялық реттеу

    3. Монополияның түрлері

    Қорытынды

    Пайдаланған әдебиеттер 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     

    Бәсекелестік  және монополия 

    Нарықтық  экономиканың басты принципі – тауар өндірушілердің еркін бәсекелестігі. Бәсекелестік – бұл өндірушілер арасындағы күрес немесе жабдықтаушылар, кәсіпорындар, фирмалар арасындағы өнім өндіру және өнімді тиімді өткізу үшін күрес.

    Нарық жүйесінде бәсекелестік тұтынушылар  үшін сайыс. Бұл нарықтағы өзіне лайықты орын алу үшін күрес, ол тауардың сапасы мен арзандығына байланысты.

    ХІХ ғасырдың орта кезінде нарықта еркін  бәсекелестік кең өріс алды. Мұндай нарық сұраныс пен ұсыныс негізінде  бағаның ауытқуымен байланысты болды. Ол тұтынушылардың талабымен есептесіп, тауардың сапасын жақсартуға, еңбек өнімділігін арттыруға, өндірісті ұлғайтуға, өнім бірлігіне шығынды азайтуға ынталандырды. Бәсекелестің негізгі екі түрі бар.

    1) Бір сала ішіндегі бәсекелестік – бұл бір саланың тауар өндірушілері арасында болады. Онда ең жоғары еңбек өнімділігі бар, ғылыми-техниканы қолданатын кәсіпорын жоғары табысқа жетеді, ал артта қалған кәсіпорындардың табыстары төмен болады, тіпті күйреуі мүмкін.

    2) Салааралық бәсекелестік – бұл  халық шаруашылығы салалары аралық күрес. Мұнда төмен деңгейдегі пайда табатын саладан капитал пайда деңгейі жоғары салаға құйылады. Оның қортындысында жаңа сапалы тауарлар көптеп шығарылып, халықтың әл-аухаты жоғарылайды. Ол саладағы пайда деңгейі төмендегенде ғылыми-техникалық жетістіктер негізінен жаңа тауарлар пайда болады, сапасы жоғарылайды, халықтың табысы көбейген сайын сұраныс өседі, осылай жаңа сатыға өсе береді.

    Еркін бәсекелестіктің негізгі белгілері  – бұл шексіз нарыққа қатынасушылардың әр қайсысы кәсіпкерліктің қай түрімен болмасын айналысуы және кәсіпкерлікті қоюға еркі бар. Кәсіпкерліктің алуан түрі бар: біреу, өзі араласып кәсіп жасайды, екіншісі – жұмысшылар жалдайды, үшіншісі – акция, облигация сатып алады, төртіншісі, ақшасын банкке салады, кейбіреу өндірісті қаржыландырады т.б.

    IMD әлемдік бәсекеге қабілеттілік орталығы Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігі туралы арнайы баяндаманың нәтижелерін жариялады, оның ішінде «Әлемдік бәсекеге қабілеттілік 2008 жылнамасында» жарияланған бәсекеге қабілетті деген 56 елдің ішінде Қазақстан Республикасы  39 орынды  алады,. Экономикалық қызмет факторы бойынша Қазақстан 50 - ші, Үкімет тиімділігі бойынша – 24-ші, бизнес тиімділігі бойынша – 31-ші, инфроқұрылым бойынша – 46-ші орында. 
 
 
 

    Монополияны реттеу

      «Бәсеке және монополиялық қызметті шектеу туралы» Қазақстан Республикасы Заңына, сондай-ақ Тізілімге кіргізілген, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 14 қыркүйектегі № 1212 қаулысымен бекітілген Белгілі бір тауар рыногында басымды (монополиялық) жағдайдағы рынок субъектілерінің тауарларына (жұмыстары, қызметтеріне) бағаны мемлекеттік реттеуді енгізу ережесіне сәйкес, монополияға қарсы органды монопольды өндірілетін тауарға (жұмыстар, қызметтерге) алдағы бағаның өсуі туралы және өсіру себебін растайтын құжаттарды ұсынумен оларды өсірудің себептері туралы (мысалы, шикізатты жеткізу құнын ұлғайтқан кезде шарт көшірмесін жіберу және т.б.) жазбаша түрде 30 күн ішінде хабардар етуге міндетті. 

    Монопольды  өндірілетін (жеткізілетін) тауарға (жұмыстар, қызметтерге) бекітілген бағаларды (тарифтерді) белгілеу жүргізіледі:

    • Егер рынок субъектілерін монополияға  қарсы орган монопольды өндірілетін (жеткізілетін) тауарға (жұмыстар, қызметтерге) алдағы бағаның өсуі туралы жазбаша  түрде 30 күн ішінде хабардар етпесе..

    • Егер бағаны арттыруға негіз жоғы туралы хабарлама алған рынок субъектісі монопольды өндірілетін (жеткізілетін) тауарға (жұмыстар, қызметтерге) бағаны бұрынғы деңгейде сақтаса.

    • Рынок субъектілері монополияға  қарсы заңнаманы күнтізбелік  жыл ішінде бәсекелестікті шектеуге бағытталған екі немесе одан да көп бұзушылық жасаған кезде.

    Мемлекеттік кәсіпорынға монопольды ұсынылатын қызметтерге бағалар, Қазақстан  Республикасының табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын  бизнесті қолдау жөніндегі агенттігінің 1999 жылғы 25 тамыздағы № 61 –НҚ бұйрығымен бекітілген Мемлекеттік кәсіпорындар монопольды жүзеге асыратын қызметтерге бағаларды реттеу ережесіне .

    Қызметтердің  жаңа түрлеріне бағалар бекіту, қызметтерге  қолданыстағы бағаларды өзгерту, қызметтер  ұсыну шарттарын өзгерту, сондай-ақ бағалардың қолданылуының белгіленген мерзімінің өту тәртібі. Ұйым оларды енгізгенге дейін 45 күннен кешіктірмей Уәкілетті органға бағаларды бекітуге (өзгерту) өтініммен өтініш жасайды. Өтінімге Ережемен көзделген көлемде және шарттарды сақтаумен қажетті нормативтік, есептік және басқа материалдар қоса беріледі. Атап айтқанда шаруашылық жүргізу құқығындағы Мемлекеттік кәсіпорындар монопольды ұсынылатын қызметтерге бағалар бекітіледі, ал жедел басқару құқығындағы мемлекеттік кәсіпорындарда келісіледі.

    Монополияға қарсы саясат саласындағы орталық  атқару органына және оған бағыныстағы  аумақтық бөлімшелерге (бұдан әрі  – монополияға қарсы орган) іс-қимылдар немесе мәмле жасауға келісім  беру туралы өтініштер, хабарламалар туралы өтініштер, сондай ақ қажетті құжаттарды ұсыну тәртібі Қазақстан Республикасының табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау жән ешағын бизнесті қолдау жөніндегі агенттігінің 2001 жылғы 2 тамыздағы № 153 –НҚ бұйрығымен бекітілген Монополияға қарсы органға өтініштер мен хабарламалар ұсыну және оларды қарау тәртібі туралы ереже талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.

     

    Монополиялық  қызметті мемлекеттік бақылау және бәсекелестікті қорғау

    Рыноктық  экономикаға көшу құқықтық ортада елеулі өзгерістерге әкелді. Рыноктық экономиканың тиімділігін арттыру үшін мемлекет тарабынан монополияға қарсы реттеуді жүзеге асыру қажет.

    Осы мақсатта 1998 жылдың екінші жартсында. Қазақстан Республикасының Парламенті «Табиғи монополиялар туралы» және «Жосықсыз бесекелестік туралы»  Заңдарды қабылдады, 2001 жылы Қазақстан Республикасының Парламенті «Бәсеке және монополиялық қызметті шектеу туралы» Заңды қабылдады.

    Монополияға қарсы реттеу– комплекс мемлекет жүзеге асыратын және рыноктық бәсеке үшін жағдайды қамтамасыз етуге және рыноктық тетіктің қалыпты жұмыс істеуіне қауіп төндіретін рынокты шамадан тыс монополияландыруды болдырмауға бағытталған экономикалық, әкімшілік және заңнамалық шаралардың кешені.

    Монополияға қарсы реттеуге:

    • өндірісті шоғырландыру және монополияландыру деңгейін реттеу;

    • кәсіпорындардың стратегиясы мен  тактикасын реттеу;

    • сыртқы экономикалық қызметті реттеу;

    • бағалық және салықтық реттеу.

    Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда  министрлігі Бәсекелестікті қорғау комитетінің бәсекелестікті қорғау және монополиялық қызметті шектеу жөніндегі уәкілетті органы мынадай қызметтерді жүзеге асыралды:

    • монополиялық қызметті ескерту, шектеу және болдырмауды;

    • тұтынушылардың құқықтарын мен бәсекелестіктерін  қорғауды;

    • монополияға қарсы заңнаманы  сақтауды бақылауды;

    • бағаны реттеуді;

    • тауар рыноктары мен бәсекелестікті дамыту жөніндегі саясат саласында  басқа мемлекеттік органдардың  қызметін үйлестіру.

    Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда  министрлігінің Бәсекелестікті қорғау комитеті белгілі бір тауар рыногында басым (монополиялық) жағдайдағы рынок субъектілерін табу мақсатында тауарлар (жұмыстар, қызметтер) рыногын талдауды жүргізеді.

    Tауарлардың (жұмыстар, қызметтердің) тиісті рыногтарын талдау «Бәсеке және монополиялық қызметті шектеу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 16-тармағының, Қазақстан Республикасының табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау жән ешағын бизнесті қолдау жөніндегі агенттігінің 2001 жылғы 25 сәуірдегі № 86 –НҚ бұйрығымен бекітілген Белгілі бір тауар рыногында басым (монополиялық) жағдайда орын алған рынок суъектілерінің мемлекеттік тізілімін қалыптастыру және жүргізу ережесінің, сондай-ақ Белгілі бір тауар шекарасын анықтау және монополистің рынок субъектісін тану ережесінің талаптарына сәйкес.

    Талдау  жүргізу барысында рынокты талдайтын  субъектілерден ақпарат тікелей, сондай-ақ мемлекеттік органдардан сұратылады (Қазақстан Республикасының статистика, құзіретті мемлекеттік органдар жөніндегі агенттік). Талданатын рынок  субъектілерінің басымдық үлесін есептеуде ұсынылатын тауарлар (жұмыстар, қызметтер) көлемі табиғи және құндық көріністе беріледі. Біртекті тауарлардың басымдық үлесін есептеу кезінде (жұмыстар, қызметтер) негізге табиғы көріністегі көлем алынады (мысалы, ұялы телефонның бір минуттағы қызметі).

    Рынок субъектісінің басымдық жағдайы  белгілері

    • егер тиіст тауар рыногында субъекті рыногының жыл сайын монополияға  қарсы орган белгілейтін шекті  мөлшерден асатын болса. Бұл ретте  тиіст тауар рыногындағы үлесі 35 пайыздан асатын субъектінің жағдайы басымды (монополиялық) деп танылуы мүмкін емес;

    • егер тиіст тауар рыногында субъекті рыногыың үлесі жыл сайын монополияға  қарсы орган белгілейтін шекті  мөлшерден кемін құраса және егер мұны сайын монополияға қарсы  орган мыналардың негізінде белгілесе:

    • тиісті тауар рыногындағы рынок  субъектісінің үлесінің тұрақтылығы;

    • бәсекелестерге тиесілі рыноктағы  үлес мөлшеріне қатысты;

    • осы рынокқа рыноктың жаңа субъектілерінің (бәсекелестердің) кіру мүмкіндігі.

    • Егер рынготың бірнеше субъектілерінің кез келгеніне қатысты мынадай шарттар орындалатын болса:

    • белгілі бір тауар рыногында  екеуден аспайтын рынок субъектілерінің  жиынтық үлесі 50 және одан көп пайыз  болса;

    • белгілі бір тауар рыногында  үшеуден аспайтын рынок субъектілерінің жиынтық үлесі 70 және одан көп пайыз болса.

    Қызметтер рыногында басымдық (монопольдық) жағдайды анықтау мысалы

    Қазақстанның  ұялы байланыс рыногында (болжаммен) рыноктың 4 субъектісі қызметін жүзеге асырады: «GSM Қазақхстан ОАО «Қазақхтелеком» ААҚ» ЖШС, «Кар-Тел» ЖШС, «Алтел» АҚ, «Мегафон» ЖШС. Осы кәсіпорындардың үлесі былайша көрінеді «GSM Қазақхстан ОАО «Қазақхтелеком» ААҚ» ЖШС - 59,4% (1900,0 млн. мин), , «Кар-Тел» ЖШС - 15,6% (500,0 млн. мин.), «Алтел» АҚ - 9,4% (300,0 млн. мин.), «Мегафон» ЖШС - 15,6% (500,0 млн. мин.). Герфиндаля – Гиршмана (НН) коэффициентінің деңгейі үлес квадраты сияқты есептеледі, ал концентрации рыноктың (CR )шоғырлануы бұл тиісті субъектінің үлесінің өзі, бірақ ең ірі немеес анағұрлым ірі топтың. Мысал бойынша Қазақстанның ұялы байланыс операторларының үлес квадраттарының жалпы сомасы 4103,44 (НН)тең. Бұл ретте бір ірі субъектінің шоғырлану коэффициенті 59,4% (CR-1) тең. Осылайша, осы коэффициенттердің мәні былай көрінеді: 35< CR-1 = 59,4% < 70%, 2000< НН=4103,44 < 10000.

    Осы жағдайда «GSM Қазақхстан ОАО «Қазақхтелеком» ААҚ» ЖШС ұялы байланыс қызметтері рыногындағы жағдайы басымды (монопольдық) болып танылады, себебі осы кәсіпорынның үлесі жыл сайын монополияға қарсы орган белгілейтін шекті мөлшерден асып отыр, ал бұл 35%. Сонымен, осы субъект белгілі бір тауар рыногында басымды (монопльдық) жағдайда Рынок субъектілері мемлекеттік тізіліміне (бұдан әрі мәтін бойынша Тізілім) енгізілуге, не ол қазірдің өзінд етізілімде тұрса, басымдық үлесін нақтылауға жатады.