Сауданың экономикалық мәні

1. Екі субъекттің өзара байланыстары Сауда   негізінде болғанда кәсіпорындарынды және экономикалық басқа құрылымдарды жалға алумен байланысты қатынастар;
2. Еңбек биржасы арқылы жұмыс күшін жалдап пайдалану процесі;
3. Шетел фирмалары мен бірлескен кәсіпорындардың айырбас процестері;
4. Белгілі процентке несие берудегі несие қатынастары;
5. Тауар, қор, валюта биржалары мен басқа құрылымдардан тұратын, Сауда тық инфрақұрылымдардың іс- әрекет процестері.

             сауда дегеніміз не? «Сирс» корпорациясы сауда фирмасы екені жұрттың бәріне белгілі. Ал мына есікті қағып тұрған «Эйвон дамасы» туралы, үйді жөндеу қызметін телефон арқылы ұсынған мердігер туралы, пациентке келген дәрігер туралы, демалыс күні демалуды жарнамалайтын қонақ үй туралы, не айтуымызға болады. Ия, ия, осының бәрі сауда. Біздер саудаға былай деп анықтама береміз:        

  сауда – тауар не қызметкерді тікелей соңғы тұтынушының жеке коммерциялық түрде емес пайдалануына әрбір сату әрекеттері. Осымен айналысатын әрбір мекеме саудамен айналысады деуге болады. Оның үстіне, тауардың не қызметтің дәл қалай (жеке қолдан сатылуы ма, пошта арқылы көшеде не тұтынушының үйінде) сатылатынына мән беріле қоймайды.      

   сауда, Құрама Штаттарда ең ірі жұмыс  салаларының бірі. сауда дүкендері жалпы коммерциялық кәсіпорындардың, шамамен алғанда 25% құрып, елдегі жұмыс орны көздері бойынша үшінші орынға шығып, оның жұмысшыларымен, қызметкерлерінің штаты 16 млн. адамға жетеді. сауда, құрамына 1,5 млн. астам бір орынды және 340 мыңнан астам кәсіпорынды сауда кәсіпорындарынан құралып, олардың жалпы сауда айналымы 1981 ж.1038000000 мың. долл. болған.              

 Елдегі ірі  саудашыларына кімдер жатады? 1981 жылы ірі сауда кәсіпорындарының бірінші ондығына «Сирс Робак» сауда айналымы 27,3 млрд. долл; «Сэйфуэй Строс» (16,5), «Дж К Пенни» (11,8), «Крогер» (11,2), «Ф.У. Вудворт» (7,2), «Америкэн сторс» (7,1), «Лаки сторс» (7,2), «Федерейтед департмент сторс» (7,0), және «Эй энд Пи» (6,8 млрд. долл) корпорациялары кіретін. сауда ірі фирмалары – бұл ең алдымен аралас ассортиментті әмбебап дүкендері және универсам жүйелері.      

Сауда қоғам кластарының бірімен немесе жалпы нақты орындалуына қарамастан, өз жұмыстарының тез өзгеретін орталық  жағдайында өтетінін сауда сатушылары ұғына бастаған. Кешегі сауда формуласы бүгінгі жағдайда іске және көне галантереялық дүкендер жүйесі, «У.Т. Грант» пен универсамдар арасындағы көлем жағынан сегізінші орындағы «Фуд Фэйр» қайда жоғалды? Ұлы жүйелі «Эй энд Пи» қандай жағдайда ұшырады? Өткенде монополистік колосс» деп саналатын, майда бәсекелестердің тағдырын шешуші және трестерге қарсы күресушілердің мишені іспетті қазіргі «Эй энд Пи» жүйесі тісінен айырылып, тозған ұқсап отыр. Аралас ассортиментті әмбебап дүкендер жүйесі бойынша төртінші орындағы «Монтгомери Уорд» қандай жағдайға ұшырады? Ол өзінің бұрынғы даңқын қайта болдыруды іздестірумен айналысуда. Тіпті «Сирс» корпорациясының жағдайы онша емес.      

Корпорация  өзінің бұрынғы жағдайын қалпына  келтіру үшін 80-ші жылдары не істеп жатыр? Ол мынадай стратегияның жолдарын ұстап отыр: ең тұрақты Сауда «орта класты американдықтар» екенін мойындаған. «Сирс» енді ықпалды сатып алушылардың санынан көбейту талабынан бас тартқан.          

 Оның орнына  корпорация өзінің қазіргі сатып  алушыларына несие беру арқылы  байланысты нығайтып, өз тауарларымен  қызметтерін тек осыларға бағыттайды. Мысалға, 1981 ж. «Сирс» корпорациясы  жылжымайтын мүліктермен айналысатын фирманы және инвестициялық компанияны, олардың қызметтерін клиенттерге ұсыну үшін сатып алған. Және тағы бір өзгеріс: бүтінде «Сирс» өз дүкендерінде «Леви Сирс» маркалы джинстер және киімдерімен сауда жасайды. Қазіргі сауда сатушылары өзгеріс нышандарын ұқыпты бақылап, өз стратегиясын кеш қалғаннан гөрі бұрын өзгеруге дайын болу керек. Дегенмен, стратегияны турылы шешім қабылдауды іске асыру оңай нәрсе емес. Ірі сауда сатушысы өзінің басшылары «Жәй дұрыс мағына» деп санайтын саяси нұсқауларға көп жағдайларда тәуелді. Оның үстіне, ол дүкеннің өзгеріске ұшырауынан кейін де көп уақыттар тұтынушылардың ойында қалатын қоғамдық бейнеге де тәуелді.       

  саудада ұсақ «жанұялық» да көп-ақ. Ұсақ-түйек саудамен айналысушылар бірнеше себептерге байланысты маңызды рольдер атқарады.          

1. Оларда кейін  үлкен дүкендер қабылдайтын  сауданың жаңа формалары жиі пайда болады.           

2. Олар тұтынушылар  үшін өте ыңғайлы, олар барлық  жерде кездеседі.          

3. Олар көп  жағдайларда икемділік көрсетеді және жеке-дара арнайы қызмет атқарады. Олар сатып алушыларға өзін қожа сезінуге мүмкіндік береді.                

АҚШ-та әр түрлі  көлемді және фирмалы миллиондаған сауда орындары бар. Оның үстіне көне сауда формаларының бір қатар ерекшеліктерін қабылдаған жаңа сауда формалары пайда болуда. Мысалы, «К-Март» дүкен жүйелері универсам және арзан баға дүкендерінің дүкендерін үйлестірген. Әртүрлі тұтынушыларға әртүрлі сауда формалары ұнайтын болғандықтан тұтынушыларға әртүрлі деңгейдегі қызмет атқаратын кәсіпорындардың жұмыс атқаруы және табысты болуы мүмкін-ақ. 1-суретте төрт қызмет атқару деңгейі және осындай деңгейлерді әдетте пайдаланатын сауда мекемелері көрсетілген.      

Өзіне-өзі  қызмет атқаруға арналған болашақ сауда  кәсіпорындары елде 30-жылдарға экономиканың депрессиялық жағдайлары нәтижесінде тез өсе бастаған. Бүгінде өзіне-өзі қызмет жасау сауда дүкендерінің қызметтерін қоғамның барлық топтары, әсіресе күнделікті пайдалану және алдын-ала таңдалатын кейбір тауарларды сатып аларда кеңінен пайдалуда. Өзіне-өзі қызмет жасау саудада жеңілдік берудің негізі болып саналады. Уақыт  үнемдеуші сатып алушылар тауарларды іздеуге салыстыруға және таңдауға дайын.  

ҚЫЗМЕТ САНЫНЫҢ ҚЫСҚАРУЫ        ҚЫЗМЕТ САНЫНЫҢ ӨСУІ 

Өзіне өзі қызмет жасау    Тауар таңдау бостандығы  Шектелген қызмет жасау   Толық қызмет жасау

1-сурет.   сауда сатушыларын тұтынушыларға атқаратын қызмет көлемі бойынша топтастыру      

Тауарды таңдау бостандығы бар  сауда кәсіпорындарының қажетті жағдайда көмектесуін сұрауға болатын дүкеншілері болады. Клиент сауда келісімін тауар ақысын дүкеншіге келіп төлегеннен кейін аяқтайды. Таңдау бостандығы бар дүкендердің қосымша шығындары өзіне-өзі қызмет жасау дүкендеріне қарағанда жоғарырақ болады, өйткені онда қосымша қызметкерлерді ұстау қажет.      

Шектелген қызмет атқаратын  сауда кәсіпорындары «Сирс» типті жүйелер кездесетін сатып алушыларға жоғары деңгейлі қызмет көрсетеді, өйткені мұндай дүкендерде алдын ала таңдалатын тауарлар көбірек сатылатын болғандықтан, сатып алушыларға олар туралы көбірек ақпараттар қажет болады. Оның үстіне, мұндай дүкендерде, тұтынушыларға қызмет атқару деңгейі өте шектелген жәй дүкендерде кездеспейтін, тауарды көшеге шығарып сату және сатылған тауарды қайтарып алу сияқты қызметтер ұсынылады. Мұндай дүкендерді пайдалану шығыны жоғары.      

Толық қызмет атқаратын  сауда кәсіпорындарына сатушылары сатып алушыларға тауарды іздеу, салыстыру және таңдау кезеңдерінің бәрінде тікелей көмек көрсетуге дайын фершенбельді әмбебеп дүкендері жатады. Өзіне қызмет жасағанды қалайтын тұтынушылар тек осындай дүкендерді ұнатады. Олардың номенклатурасына арнайы сұранымдағы тауарлары және баяу өтетін тауарлар (модалы бұйымдар, ювилер бұйымдары кинокамералар) пайызының жоғарлылығы, сатылған тауарларды қайтып алуға либералды қарауы, несеилеудің әртүрлі түрлерін пайдалануы, ұзақ тұтынылатын тауарларға үйде техникалық қызмет көрсетуі, сатып алушыларға ыңғайлылық жасау үшін демалысқа және ресторанға қосымша бөлмелер бөлуі жатады. Осы қызметтердің бәрін орындауға қызметкерлер ұстау керектігі мұндай дүкендердегі қосымша шығындары жоғарылатады. Сондықтан соңғы бірнеше онжылдықтарда мұндай толық қызмет атқаратын сауда мекемелерінің бұлжымай қысқаруы таңданарлық нәрсе емес.      

   сауда кәсіпорындарын суреттегендей  біз олардың басатапқы бірнеше параметрлер негізінде топтастырамыз: ұсынылатын тауар ассортименттері, бағаға деген көзқарасы, сауда қызметтерін жасау сипаттамалары, дүкеннің кімнің иелігінделігі және дүкендердің шоғырлану түрлері. сауда кәсіпорындарының түрлері 1 кестеде келтірілген, ал оларды суреттеу төменде келтіріледі.    
  
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. Сатып алынған  тауарлардың  есебі.
1. Тауарларды бағалау әдістері

Нарықтық экономиканың қай саласында да өндірістік запастар кәсіпорынның айналым активтерінің құрамды бөлігі болып табылады. Олардың  өндіріс шығындарындағы үлес салмағы түрлеріне, түсу көздеріне, бағалау әдістеріне байланысты. Агроөнеркәсіп кешенін ұйымдастыруда өндірістік шығындардың маңызды элементі болып материалды шығындар болып табылады.  
Материалдар айналым активтерінің құрамды бөлігі ретінде өндіріс процесінде толықтай қолданылады және өзінің құнын өндірілетін өнімнің құнына толығымен алып барады.  
ЖШС “МТС Құрылыс” мәліметтері негізінде «Тауарлы-материалды құнды бұйымдарының есебі және аудиті» тақырыбына жазылған дипломдық жұмысты қорытындылай келе мынадай тұжырымға келуге болады. Осы жұмысты орындау барысында ең алдымен тауарлы-материалды құнды бұйымдарының есебін теориялық жағынан ашуға тырыстық. Тексеру жұмысы үшін методикалық база ретінде тауарлы-материалды құнды бұйымдарының есебі теориясы мен тәжірибесі бойынша Қазақстандық және Ресейлік ғалымдардың еңбектері алынды.  
Көріп отырғанымыздай ЖШС “МТС Құрылыс” қаржылық жағдайы қарастырылған жылдары өзгеріске түскенімен жыл соңында табыспен аяқтап отыр. Тауарлы өнім көлемі есепті жылы жоғарылауда. Алайда алдыңғы екі жылмен салыстырғанда біршама өскендігін байқаймыз. Кәсіпорынның соңғы кезде қаржылық жағдайының жақсаруы және сомалар бойынша өсімдік шаруашылығы үлкен үлес алып отыр, тек өндіріс көлемін ұлғайтумен ғана емес, сондай-ақ бұдан шаруашылықтың өсімдік шаруашылығына мамандандырылғанын көреміз.  
Қаржы және есеп жұмысының көлеміне қызметкерлерінің міндеттерін тиісті адамдарға бөліп, тиімді ұйымдастырылған. Жалпы есеп кәсіпорындарында журнал-ордерлік формада жүргізіледі.  
Шаруашылық тауарлы-материалды құнды бұйымдардың есебін бекітілген нұсқаулықтар, ұсыныстар бойынша жүзеге асырады. Жалпы алғанда материалдардың жабдықтау-өндіру-сату процесіндегі үздіксіз қозғалысы сәйкес құжаттармен жабдықталады.  
Осы ЖШС “МТС Құрылыс” есептерінің синтетикалық және аналетикалық есебінің жағдайына тоқтала келе мен үшінші бөлімнің аналитикалық есебіне тоқталдым. Шаруашылықта есептің ұйымдастырылуы жаман емес.

1.  сауда ды  жіктеу және бағалау  
1.1  сауда жайлы түсінік  
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған бірақ әзір ұйымға келіп түспеген тауарлары (жолдағы тауарлар), аяқталмаған өндіріс, басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері, отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа да материалдары сол ұйымның тауарлы-материалдық қоры түріндегі ағымдағы активі болып табылады.  
Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі, өндіріс құралдары шаруашылық үдерісіне ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи пішінін сақтай отырып өндірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей өндірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнның көп бөлігі еңбек заттарының құнынан тұрады. Сонымен қатар еңбек заттары өндірістік қор болып табылады.  
Материалдарды есептеудің негізгі міндеттері:  
1. Дайындалған, келіп түскен және өндіріске немесе сыртқа босатылған материалдарды уақытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.  
2. Материалдардың қоймада және тасымалдау кезінде түгел сақталуын бақылау.  
3. Материалдық сауда қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе төмендеп кетпеуін бақылау.  
4. Материалдарды өндірісте пайдаланған кезде олардың техникалық жолмен анықталған мөлшерін және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.  
5. Мтериалдардың өндірісте ұтымды пайдаланылуын бақылау.  
6. Дйындалған материалдардың өзіндік құнын анықтап және олардың жоспарлы есептеу бағасынан айырмашылығын тауып, пайдаланылған материалдар құнын әр объектінің шығынына қосу.  
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп материалдардың түгел сақталуына, үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді. Материалдардың түгел және дұрыс сақталуы, сондай-ақ ұтымды пайдаланылуы, жұмсалуы үшін алдын ала мыналарды жасау қажет:  
- тиісті түрде жабдықталған материалдық- сауда ды сақтайтын қойма немесе бөлме болуы қажет және бөлмелердің әрқайсысы материалдардың белгілі бір түрін сақтауға арналған болуы керек;  
- материалдар қойманың әр бөлігінде өздерінің түрлері, сорттары, өлшемдері бойынша керекті кезінде тез алуға және босатқаннан кейінгі кезде қалдығын тексеруді қамтамасыз ететіндей етіп орналастырылуы керек.  
Кәсіпорындар мен ұйымдардың әкімшілігі материалдарды сақтайтын жерді таразымен, өлшеу аспаптарымен және ыдыстармен жабдықтап және оларды жиі тексеріп, дұрыстығын қадағалап отыруы керек. Ұйымның басшысы материалдарды қабылдайтын және босататын адамдардың топтарын белгілеп, олармен материалдарға жауапкершілік туралы шарт жасайды. Сондай-ақ кәсіпорын басшысы материалдарға жауапты адамдарды жұмысқа алу, жұмыстан босату барысында ұйымның бас бухгалтерімен алдын ала келісіп отыруы керек. Материалдарды кіріске алу және қоймадан босату құжаттарына қол қою құқығына ие болған қызмет иелерінің тізімін белгілеу кәсіпорын басшысының немесе ол сенім білдірген адамның жұмысы болып табылады.  
Материалдардың есебін дұрыс және ұтымды ұйымдастыру үшін мыналар керек:  
- материалдардың біріңғай наменклатурасы мен жоспарлы есеп айырысу бағасын белгілеу;  
- құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және материалдарды есепке алу мен есептен шығару операциялардың тәртібін сақтау;  
- біріңғайланған алғашқы есеп құжаттары нысандарының түрлерін белгілеу және олармен ұйымның барлық бөлімін қамтамасыз ету.  
Сонымен қатар материалдарды алдағы уақыттарда пайдалану үшін өндіріске босату және басқа жаққа берілетін мөлшерін белгілеп, оларды жетілдіріп отыру керек. Белгіленген тәртіп бойынша материалдардың қалдығын жаппай түгендеу, бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижесін дер кезінде есепке алып отыру қажет.