Қоғамның экономикалық дамуы және оның ерекшеліктері

Мазмұны

 

 

Кіріспе           3

1 Қоғамның экономикалық дамуы және оның ерекшеліктері   4

1.1 Қоғамдық өндіріс. Қоғамдық өндірістің негізгі принциптері  4

1.2 Қоғамдық өнім және оның құрылымы      6

1.3 Қоғамдық өнімді тарату, айырбастау және тұтыну    6

1.4  Қоғамдық өнімді жаңғырту        7

1.5  Қоғамдық өнімді өткізу        8

2 Өндірістің негізгі формалары мен факторлары     9

2.1 Өндіріс және оның негізгі формалары      9

2.2 Қоғамдық өндірістің негізгі факторлары            12

2.3 Өндіріс  шығындары  және  өзіндік  құн.Кәсіпорын

шығындары түсінігі  және  олардың түрлері            15

2.4 Өндіріс  процесінде  қолданылатын  шығындарды  азайту          20

3 Қоғамның рөлі                 23

3.1 Қазіргі таңдағы экономикадағы адамның рөлі            23

Қорытынды                 25

Қолданылған әдебиеттер               26

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

 

Тұтынудың басталуы үшін өндіріс пен ұсыныс құрылуы  керек. Шынымен де, мемлекеттік экономикасы  оның өндірістік мүмкіндіктерімен анықталады: ғылым дамуының деңгейі, көптеген тауарлар мен қызмет түрлерін көрсету үшін ұйымдастырудың жетілуі және қаражат қорының молаюы. Осы өндірілген өнімдер түрлі мемлекеттерде сатылады немесе сатылып алынады. Дамыған елдердегі өмір сүру деңгейінің көрсеткіштері өте жоғары, себебі әрбір орташа жұмысшыға қызмет көрсету және тауар өндірісінің салыстырмалы жоғары үлес салмағы келеді.

  Алдымен, біз өндіріс негізінің теорияларын зерттеуіміз және фирмалардың өнімнің қажетті санын өндіруде ресурстарды қалай таңдайтынын анықтау қажет. Өндіріс теориясы бізге мына сұраққа жауап беруге көмектеседі: неге өнімділік пен өмір сүру деңгейі уақыт өте келе дамиды және фирмалар өзінің ішкі процестерін қалай басқарады? 

Біздің пікіріміз  бойынша, ферма, зауыт, әуе компаниясы және есеп фирмасы әрқашан өндірісінің тиімділігін, яғни ешқандай шығынсыз арттырғысы келеді. Басқаша айтқанда, олар әрқашан шектелген ресурстардың бір бөлігінен өнімнің максималды мөлшерін, барлық жұмыс барысында шығындардан құтыла отырып, алғысы келеді. Фирмалар қандай тауарларды өндіру және  қандай қызмет түрлерін көрсету туралы шешімдер қабылдағанда әрдайым экономикалық табысын масималицазиялауға тырысады.

Әлеуметтік өндірістің екі өзара байланысқан жақтары  бар: өндірістік күштер және өндірістік қатынастар.  Өндірістік күштерге өндіріс тәсілдері мен арнайы өндірістік тәжірибесі, еңбек етуге мүмкіндігі, және осы тәсілдерді жұмысқа келтіретін білімі бар  адамдар жатқызылады. Адамдар – қоғамның өндіргіш күштерінің негізгі элементі болып табылады. Сондықтан, өндіргіш күштерді техника немесе басқа да өндірістің материалды элементтерімен қате тұжырымдайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 Қоғамның экономикалық  дамыу және оның ерекшеліктері

 

 

1.1 Қоғамдық өндіріс. Қоғамдық өндірістің негізгі принциптері

 

Экономика мынадай жағдай жасалған жерде өз белсенділігін арттырады, ірі табыс көзіне айналады: материалды игіліктерді өндіру баға синалдары, нарықтық бағаның ауытқуы, табыстар динамикасы және шығындар потенциалы және т.б. осындай механизмдермен басқарылған территорияда; Барлық аталған элементтер -  нарықтық шаруащылық атрибуттары болып табылады. Сондықтан, экономика – деген өндіріс сөзінің синонимі емес, «нарық шаруашылығы» категориясының синонимі болады. Жиі кездесетін ұғымдар: «бұрыңғы кеңестер экономикасы», «феодалды экономика», «әскери коммунизм экономикасы»  ұғымдары «өндіріс» пен «экономика» түсініктерін тұжырым беру арқылы пайда болған. Сыртықэкономикалық ынталандыру негізінде құрылған экономика боуы мүмкін емес.     

Өндіріс – адамдардың ойластырылған іс-әрекеті, әрқашан  олардың қажеттіліктерін қамтамасыздандыруға бағытталған. Осы процесте өндірістің негізгі факорлары – еңбек, капитал, жер, кәсіпкерлік өзара байланыса отырып, дамиды. Өндіріс нәтижесі ретінде адамның қажеттіліктерін қамтамасыздандыратын материалды және материалсыз игіліктер қарастырылады.

Адамның қажеттілігін қанағаттанбаушылық немесе мұқтаждық жағдайымен анықтауға  болады. Ол осы жағдайдан шығуға тырысады. Мұндай жағдай адамға беогілі  бір іс-әрекеттер жасауға бағыттайды. Қазіргі таңдағы экономикалық оқу  құралында қажеттіліктерді екіге бөледі: алғашқы (төмен) және екінші (ірі). Біріншісі ретінде адамның тамақта, суда, киімде және т.б. қарастырылса, екіншісінде негізінен, рухани, интеллектуалды іс-әрекетімен – білім алу қажеттілігі, мәдениет, демалу және т.б. қажеттіліктеріне байланысты. Берілген бөлініс тек шартты түрде ғана есептелінеді: миллионердің қымбат киімі бірінші қажеттіліктермен қамтамасыздану мақсатымен емес, таныстыру функцияларына байланысты алынуы мүмкін.. Сонымен қатар, қажеттіліктерді алғашқы және екінші етіп бөлу әрбір адамды түрліше анықтауы мүмкін: кейбір адамдарға оқу – бірінші қажеттілік, ол үшін олар киім мен үй шаруашылығын тұтынудан бас тартуы әбден мүмкін. Адамның қажеттіліктері адамзат өркениетінің эволюциясымен қатар өзгеріп отырады. Таңдаулы аспаздық және ыдыс дайындау (сервировка) жоғары деңгейлі  реттің эстетикаға байланысты қажеттілігін білдіреді. 

Игілік қажеттіліктерді  қанағаттандырудың әдіс-тәсілі болады. А. Маршалл игілікті былай анықтайды: «адамдық қажеттіліктерді қанағаттандыратын  аса тіленетін зат». Адамның белгілі бір қажеттіліктерін қамтамасыздандыра алатын қандай да болсын заттың қасиеттері оны әлі де игілік қылмайды. Осы фактіге К. Менгер аса үлкен назар аударады. Осылай, адамтамыр өсімдігі тамыры адамның өмірлік тонусын үлкейте алады. Бірақ,  адамдардың организмді адамтамыр тамырымен емдеу қажеттілікке айналмаған кезде, осы өсімдікті ешкім игілік деп есептеген жоқ. Басқаша айтқанда, қандай-да болсын заттың адамдық қажеттілікті қамтамасыздандыру жағдайы  адаммен толық түсіндірілуі керек.

Өндіріс факторлары (еңбек, капитал, жер, кәсіпкерлік). Капитал – жоғары реттің игілігі. Осылай, нан төмеңгі реттің игілігі болады, себебі ол сәйкесінше адамның тамақтану қажеттілігін қамтамасыздандырады. Ал пеш біздің тамақтануға қажеттілігімізді тікелей емес, жанамалық жолмен қамтамасыздандырады.Осылай, жоғары немесе төмеңгі ретті игіліктер сәйкесінше, тікелей және жанама игіліктері  немесе өндіріс тәсілдері мен тұтыну заттары деп те аталады. Өндіріс процесі өзінің құрамына материалдық қызметтерді көрсетуді де еңгізеді. Мысалға өндірушіден тұтынушыға әзір тауарды тасымалдауды келтіруге болады. А. Смит өзінің “Халықтардың байлығының табиғаты мен себептері туралы зерттеулер” еңбегін жазған кезде экономикалық теорияда және қарапайым адам ойында да  материалды игіліктер мен қызметтер – байлықтың негізі ретінде басты мағынасын алды.   XVIII-XIX ғасырлардың өзінде игіліктердің басқа да формалары, яғни материалдық емес игіліктер туралы бірталай пікірлер айтылған еді. Осылай,  Жан Батист Сэй игіліктер ретінде адвокат кеңселерін, саудагердің сатып алушылар ортасын, әскери өндіруші атағын қарастырды. А. Маршалл да аса зор көңілін материалды емес игіліктерге аударды. Адвокат қызметтері, университеттегі лекция, цирктегі қойылым да адамның белгілі бір қажеттеліктерін қамтамасыздандырады, сондықтан біз материалды емес игілктер мен қызметтерді өндіру туралы жалпы түрде айта аламыз.   Өндірістің екі түрін ажыратады: материалды өндіріс (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, транспорт және т.с.с.)  және материалсыз өндіріс (білім беру, денсаулық сақтау және т.с.с.). Өндіріс процесі шаруашлықтың оқшауланған субьектілерімен іске асырылмайды. Ол қоғамда, қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесінде ғана жүргізілуі мүмкін.  Робинзонада жалғыз бір адамның экономикалық тиімді іс-әрекетін түсінуге көмектеседі, бірақ бұл механизм егер біз Робинзон моделінен әлеуметтік өндіріс нақтылы жайттарына өтсек өзгермейді, сол қалпында қалады. Микроэкономиканы зерттеу барысында біз көптеген уақытта мысал ретінде тауарөндіруші мен тұтынушыны аламыз. Бірақ біздің есімізге сақтауымыз керек – осы  субъектілер қоғамдық еңбек бөлінісі  және қоғамдық институттармен салынатын шектеулер жүйесінде іс-әрекет жасайды.   

Әлеуметтік байлық өндірістің нәтижесі ретінде пайда болады. Классикалық  мектептің негізін құрғандардың ойына сәйкестенетін әлеуметтік байлықтың дәстүрлі түсінігі: оны материалды игіліктерді көрініс тапқан, бұрыңғы және қазіргі уақыттың кезеңдерінен жинақталған еңбегінің нәтижесі. У. Петти былай деген: «Еңбек – байлықтың әкесі, жер – оның анасы». Американн экономисті П. Хейне «материалды» сөзінің шын мәнінде, «байлық» және «әл-ауқаттылық» ұғымдарымен байланыста ешқандай мәні жоқ екендігін түсіндіреді.     Оның пікірі бойынша, экономикалық өсім өндірістің кеңеюінде емес, байлықтың көбеюінде. Ал байлық – адамдар жақсы бағалайтын нәрселердің барлығы.  Байлықтың осындай анықтамасы оның ұғымына мамандандырылған білім, табиғи ресурстар, адамның табиғи мүмкіндіктерін және бос уақытты еңгізуге болады.     Теориялық көзқарас бойыша байлыққа осындай түсініктеме беру оның экономикалық категориясының көптеген шектерін анықтауға көмектеседі. Бірақ, статистикалық есептер туралы және ұлттық байлықты халықаралық сәйкестендіру кезінде берілген анықтама нақты сандық есепті жүргізуді қиындатады. Қазіргі таңда байлық категориясын түсіну тиімділік түсінігімен тығыз байланысты, ал тиімділік те адамдардың бағалауына тәуелді.  Байлық түсінігіне мынадай сипаттама беруге болады: бұл адамның таңдау мүмкіндігін кеңейтетін нәрселердің барлығы (балама мүмкіндіктер). 

 

 

1.2 Қоғамдық өнім және оның құрылымы

 

Жеке капиталдардың  жиынтығы олардың қиылысуы мен байланысында қоғамдық капиталды құрады. Қоғамдық капиталды қолдану өзара байланысқан  және өзара тәуелді жеке капиталдар айналымдардың жиынтығынан (жұмысын  ерекшеленіп атқаратын)  құралады. Қабылдау мен өндіріс сферасында жүзеге асырылатын   қоғамдық капиталдық қозғалысы оның жаңғыртылуы процесімен сипатталады.

Қоғамдық процесс нәтижесінде  әлеуметтік өнім өндіріледі. Осы өнім арнайы анықталған тауар массасы ретінде қарастырылады.

Бағасына байланысты әлеуметтік өнім 3 бөлікке бөлінеді:   жұмсалған, тұрақты капитал, ауыспалы капитал және қосымша құн. Жұмысшылардың нақты еңбегімен тасымалданған қайтадан құрылған өнімге   бірінші бөлімде өндіріс әдістерінің жойылған құнын белгілейді.    израсходованный постоянный капитал, переменный капитал и прибавочная стоимость. Екінші және үшінші бөлімдерде қайтадан құрылған құнды немесе ұлттық табысты біріктіреді.  Табиғи-заттық формасы бойнша әлеуметтік өнім өндірістік тұтынуден құралады. Ол өндірістік қажеттіліктерді (шикізат, қосымша материалдар, машиналар, құралдар, өндірістік құрылымдар және т.б.) және жеке немесе немесе жалғыз тұтыну нәрселерімен (киім, аяқ киім, тамақ түрлері және т.б.

 

 

1.3 Әлеуметтік өнімді өндіру, тарату, айырбастау және тұтыну

 

Қоғамдық өндіріс нәтижесінде қоғамдық өнім өндіріледі. Өзінің қозғалысында қоғамдық өнім бірнеше өзара байланысқан кезеңдерді өтеді: өндіріс, айырбас, тарату және тұтыну. Өндіру – бастапқы кезең, осы кезде өнім, негізінен алғанда материалды игіліктер мен қызмет түрлері өндіріледі. Ал тұтыну өндірістің тікелей мақсаты тек шаруашлықытың сыртқы сфераларында ғана  болып табылады. Мәселен, алғашқы каумдық қоғамның аңшылық пен терімшілікпен айналысуының мақсаты күніне тапқанды тұтыну болған, кейбір қалып қойған нәрселер қор ретінде екінші күнге қалдырылуы мүмкін еді. Құлиеленушілік қоғамда өндіріс мақсаты құлиеленушілердің тұтынуы болған, өнімнің кішкене ғана бөлігі құлдарға берілді. Жалпы айтқанда, табиғи шаруашылықта тұтыну өндіріс мақсаты болады. Бірақ, нарықтық шаруашлық жүйесінде ең негізгі мақсат – жоғары табыс алу болып табылады. Бұл – нарықтық экономиканың кемшілігі емес, бұл оның ең маңызды жетістігі. Егер, өндіру әрқашан қайтадан басталатын, өзінің құрамына өндірістік игіліктер мен қызмет түрлерін  тарату, айырбас және тұтыну  процесс ретінде қарастырылса, онды бұл – қайтадан жаңғырту болып табылады. Атап кетуге тұратын жайт, өндірістің тікелей және соңғы мақсаттары сәйкес келмеуі мүмкін. Осылай нарықтық жүйеде тікелей мақсат пен нәтиже сәйкес келмейді.  

Айырбас қоғамның байлығының артуына өз әсерін тигізеді. Бірақ, физиократтар ең өнімді еңбек деп тек ауыл шаруашылығы еңбегі деп санаған. А. Смит және Д. Рикардо өндіріс сферасындағы да еңбекті өнімді деп есептеген. Ал, К. Маркс өндірістік деп, тек материалды өндіріс салаларын санаған және айырбастың тікелей сипаттамасын ерекшелеп айтты: адамзат іс-әрекетінің осы саласында ештеңе құрылмайды, тек қана ақша құны формасының тауар формасына және керсінше  ауысуы жүреді.      А. Маршалл осыны былай түсіндіреді: адамның жалпы табиғатпен жасай алатыны тек материалды заттарды тиімділігі артатын етіп  қайта құру, мысалы, ағаш бөліктерін біріктіріп отырғыш жасау. Осы жағынан қарасаң, айырбастың маңызы, өндіріс пайдалылығындай арта түседі, себебі ол кеңістікте игіліктердің тасымалдауын қамтамасыз етеді. Нәтижесінде, адамның қажеттіліктері қамтамасыз етіледі. 

Тарату экономика ғылымының  категориясы ретінде тек қана қоғамдық өндіріс нәтижелерін тарату ғана емес. Ол ресурстарды да, өндіріс  факторлерін де тарату болып табылады. Қоғамдағы тарату меншік институтына тәуелді болады, себебі өндіріс факторлары олардың иелеріне тәуелді болады. Шаруашылықтың нарықтық жүйесінде ресурстарды тарату баға механизмі әсерімен жүреді.

Экономика тек айырбас  пайда болғанда ғана құрылады, ал тарату құлиеленуші немесе феодал ниетімен емес, шын нарықтық сигналдар әсері нәтижесінде жүргізіледі.

 

 

1.4 Қоғамдық өнімді жаңғырту

 

Әлеуметтік өнімді жаңғыртудың  негізгі заңдылықтарын анықтау  үшін, процестердің мазмұнына аса  зор әсер етпейтін, бірақ олардың мәнін қиындатып жіберетін ұғымдарға жоламағанымыз дұрыс.

Барлық кәсіпорындар белгілі бір уақытта бастап жыл  аяғында өндірістік циклді аяқтайды. Кейін негізгі капиталдың құны беірілген  жылда өндірілетін жаңа өнімге ауыстырылады. Өндіріс зерттелетін жылдар бойына қосымша құн мөлшері тұрақты болып қалады. (m’=100%).

Қарапайым және кеңейтілген  өндірісті қарастырайық. Қарапайым  өндіріс – жаңғырту процесінің қайталануы болып табылады. Қосымша құнның бір  бөлігі қосымша, тұрақты және ауыспалы етіп ауыстырылады.

Кейін негізгі капиталдың құны беірілген жылда өндірілетін анық.

1.5 Қоғамдық өнімді өткізу

 

Жаңғырту процесі тұрақты  түрде жүруі үшін, әлеуметтік өнім өткізілуі керек. Құнына, табиғи-заттық формасына байланысты әлеуметтік өнімді өткізу мәселелері қоғамдық капиталды жаңғыртудың негізгі мәселесі болып табылады.

Шикізат, қосымша материалдар, машиналар, құралдар және т.с.с. өндірілетін  салалардың жиынтығы, яғни өндіріс  әдістері. Біз оны қоғамдық өндірістің 1-ші бөлімшесі деп атайық. Ал жеке қажеттіліктерді қамтамасыз ететін өнімдер өндіретін  салалар жиынтығы, яғни тұтыну нәрселері. Осы топты қоғамдық өндірістің екінші бөлімшесі деп атайық.  

Қарапайым, әрі кеңейтілген  жаңғырытылудағы әлеусеттік өнімді өткізу процесін қарастырайық. Қарапайым жаңғыртылуда әлеуметтік өнімді өткізудің негізгі шарты – мынадай пропорцияның орындалуында: 1-ші бөлімшенің жылдық табыс соммасы 2-ші бөлімшенің тұрақты капиталының 1 жылдағы тұтыну мөлшеріне тең болуы қажет.

Осыдан екі шарт пайда  болады:

1. 1-ші бөлімшенің жылдық өнімінің құны екі бөлімшенің де тұрақты капиталы мөлшеріне тең болуы керек.
2. 2-ші бөлімшенің жылдық өнімінің құны екі бөлімшенің табысының соммасына тек болуы керек.

Қоғамдық капиталды  қарапайым жаңғыртуда әлеуметтік өнімді өткізу шарттары осындай екен.