Негізгі құралдар есебі

          
 
 
 
 
 
           Кәсіпорының қалыпты өндірістік- шаруашылық қызметін қамтамасыз ету үшін негізгі құралдар қажет. Әрбір өндіріс бойынша олардың саны еңбек құралдарын тиімді пайдалану өндірісін ұйымдастырудың және басқарудың прогрессивті нысандарын есепке алумен олардың жоспарлық тапсырмалары мен анықталады. Кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметіне бірнеше жыл бойы қызмет көрсететін басқа мүліктің бағасы мен еңбек құралдарының бағасы экономикалық ұғымды «негізгі құралды» құрайды.  
          Ұзақ пайдалану процесінде негізгі құралдардың құрамы өзгереді: олар кәсіпорынға келіп түседі және пайдалануға беріледі, пайдалану процесінде тозады, жөндеу жолымен қалпына келтіріледі, кәсіпорын ішіне өтеді, ескіру немесе одан әрі пайдаланудың мақсатсыздығы нәтижесінде шығарылып тасталады, сондай-ақ басқа кәсіпорындарға беру. Барлық аталған өзгерістер бухгалтерлік есепте көрініс табады.  
 
 

Негізгі құралдар- материалдық активтер олар: 

• компания  немесе қорларды жабдықтау және қызмет атқару үшін, басқа компанияларға  жалға беру үшін немесе әкімшілік  мақсаттар үшін қолданылатын;
• әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды.

 
 

    Негізгі құралдардың  есебінде  4 ең маңызды әрекеттері бар: 

•     негізгі құралдардың  алынған мерзімдегі тіркелген сомасы;
•     негізгі құралдардың  пайдалану мерзімінде есептейтін тозу ставкасы;
•     қабылдап алынғаннан кейін  негізгі құралдардың өзгеріп отырған құндары шоттарда қалай көрсетілетінділігі;
•     негізгі құралдардың   шығарылынуындағы  тіркелуі.

 

       Негізгі құралдар дегеніміз - ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) материалды өндіріс  саласында да, өндірістік емес салада да еңбек құралы ретінде іс-әрекет ететін материалдық активтер.

       Негізгі құралдар ХҚЕС №16 «Жылжымайтын мүлік, ғимараттар және жабдықтар» сәйкес жіктеледі:

• салалар бойынша;
• бағыты бойынша:
1. Өндірістік – бұл өндірістік процеске тікелей қатысатын немесе өндірістің негізін құрайтын негізгі құралдар.
2. Өндірістік емес – бұл тұтыну мақсатындағы негізгі құралдар.

•   пайдалану бағыты бойынша түрлер мен түр топтарына:  
  1) Жер- субъектінің меншік құқығымен алынған жерінің саны мен бағасы.  
  2) Үйлер- еңбек етуге, тұруға, халыққа әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету және қорларды сақтауға жағдай жасау үшін белгіленген архитектуралық-құрылыс объектілері. Әрбір жеке тұрған үй түгендеу объектісі болып саналады.  
  3) Ғимараттар- іс-қызмет аясын атқару жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыстық объектілер.  
  4) Машиналар мен жабдықтар- әрбір машина егер ол басқа мүліктік объектінің бөлігі болмаса, құрамындағы тетік, құрал-аспаптармен, қоршаулармен, тірек-тұғырымен мүліктік объект болып табылады.  
  5) Табыстау қондырғылары- электр, механикалық және жылу энергиясы (электр беру желісі, тұрба құбыры) қондырғылары.  
  6) Көлік құралдары- адамдарды, жүктерді тасуға арналған (теміржол, су, әуе автомобиль көлігі, арба көлігі) тасымал құралдары.  
  7) Басқа да негізгі құралдар: аспап, өндіріс мүлік пен олардың керек-жарақтары, шаруашылық мүлкі, жұмыс малы және өсімтал мал, көпжылдық көшет егістері, жерді жақсарту жөніндегі күрделі шығындар.  
  8) Бітпеген құрылыс.

• иелігі  бойынша: меншікті, жалға алынған, уақытша пайдалануда.
• пайдалану мерзімі бойынша: әрекетті, әрекетсіз, қордағы.
• мүліктік құрамы бойынша: инвентарлық, инвентарсыз.
• салықтық нысандар бойынша: топталған, әр топқа өзі шектелген норма белгіленеді.
• Негізгі құралдар есебі бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарында 2400 «Негізгі құралдар» шотында жүргізіледі.

 

        Иелігіне  байланысты негізгі құралдар меншікті және жалданған болып бөлінеді: 

        Меншікті  негізгі құралдар –сол кәсіпорын ие болатын және баланстық есепте ескерілетін негізгі құралдар.

        Жалданған негізгі құралдар- бұл басқа ұйым немесе кәсіпорын ие болып, басқа бір ұйымда жалға алу шарты бойынша уақытша пайдаланған негізгі құралдар. Бұл құралдар жалға алушыда баланстан тыс шоттарда есептеледі.  Сонымен негізгі құралдар көптеген өндіріс құралдары бойына пайдалынылады, қасиетімен нысанын сақтай отырып, жанама түрде тозады, өзінің құнын жаңадан жасалған өнімге біртіндеп көшіреді. 

 

       Қабылданып  алынған объект актив  ретінде мойындалады , егер :

• одан кәсіпорын  келешекте экономикалық пайда ала алса;
• егер активтің өзіндік құнының бағалануы кәсіпорынға сенімді болса.

 

       Негізгі құралдар активтердің  ең көп көлем мөлшерін  құрайды, сондықтан  кәсіпорынның    қаржылық жағдайын   көрсетеді. 

        Негізгі құралдарды мойындауы үш бағытқа  негізделген, олар материалдық формасы болуы, кәсіпорын  шаруашылығына қажеттілігі (сатуға арналмағандығы), ұзақ мерзімді пайдалануы.

        Негізгі құралдарды мойындауы  –ол аталып өткендей осы активтен келешекте экономикалық пайда табуды көздеу және  өзіндік құнның бағалануының кепілдігі. Егер актив кәсіпорынға табыс әкеле алмаса бұған жасалған шығындар кәсіпорынның есептік кезең шығындарына апарылады. Сондықтан активті мойындау барысында (кіріске алу)  анықтап алу қажет: кіріске алардағы немесе айырбас барысындағы шығындарды немесе активті өз күшімен жасалғандағы шығындар сомасын (бағалануын). 

Негізгі құралдар амортизациясы 

        Негізгі құралдар ұзақ уақыттық кезеңі ішінде шаруашылық қызмет процесінде бола отырып, бірте-бірте тозады. Тозу- бұл физикалық және моральдық мінездемелерінен айырылу.

        Физикалық тозу негізгі құралдарды пайдалану және сыртқы факторлардың әсер ету нәтижесі болып саналады.

        Моральдық тозу соның нәтижесінде активтер ғылым мен техниканың қазіргі даму талаптарына сәйкес келмеу нәтижесіндегі процесті білдіреді. 

Негізгі құралдарды моральды тоздыратын факторлар:

1.Өндірістегі  жабдықтар мен жабдықтардың жаңаруы  (ескі машиналарды жаңа, неғұрлым  өнімділеуіне ауыстыру);

2.Технологиялық  процестің жетілуі (жаңа технология  кезінде қолданыстағы машиналар  мен жабдықтарды пайдалану мүмкін  емес);

3. Шығарылған  өнім номенклатурасының жаңаруы  мен өзгеруі (бұл орайда ескі  машиналар мен жабдықтар жаңа  өнім шығаруға жарамсыз);

4. Тауар өндіруге  арналған машиналар мен жабдықтардың  санын азайтуға субъектіден талап  ететін, кейбір тауалар сұраныстың  азаюы;

5. Жұмыс күшінің,  білікті қызметкерлердің еңбекпен  қамтылуындағы, өндірістің географиялық  орналасуындағы өзгерістер.Олар  өндіріс көлемін, пайдаланылатын  машиналар мен жабдықтардың санын  азайтуға талап етуі мүмкін;

6. Өнеркәсіптің  өңдеуші салаларындағы шикізат  құрамының жиынтығындағы өзгеріс,  өнімнің жекелеген түрлерін өндіру  қажеттілігі. 

        Амортизация – бұл қызмет мерзімі ішінде активтің амортизацияланатын құнын жүйелі бөлу түрінде тозудың құнмен көрсетілуі, басқалай айтсақ, есептелген амортизация сомасы белгілі бір кезең ішінде пайдаланған немесе тұтынған негізгі құралдардың құнын көрсетеді. Амортизацияланатын құн пайдалы қызмет мерзімі аяқталғаннан кейін сыныққа, қалдықтарға айналатын қосалқы бөлшектердің болжанатын құны ретінде негізгі құралдардың түсуі кезінде анықталатын бастапқы құн мен жою құны арасындағы айырманы білдіреді.

        Амортизациялық  жарналар (аударымдар) әрбір есепті кезең үшін өнімдердің тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің элементі және шығысы ретінде танылады. 

        Амортизациялық  аударымдар амортизация нормалары бойынша жасалынады.

        Амортизация нормасы- бұл амортизациялық аударымдардың жылдық сомасының негізгі құралдардың жылдық орташа құнына қатынасы.

        Негізгі құралдарға амортизация (тозуын) есептеудің басты  мақсаты олардың құнын өтеу көзін таба білуден тұрады.  Бұл көз амортизацияны шығыстарға, шығындарға қосу есебінен жасалады.  Амортизациялық жарналардың сомасын көбейту немесе азайту шығыстарды бұрмалауға алып келеді, мұнан жиынтық жылдық кірістің көлемін, кірістерді бұрмалау орын алады, демек, салық салудағы дәлсіздіктерге әкеліп соғады.

        Жұмыс істеген бүкіл кезең ішіндегі амортизациялық жарналардың жалпы  мөлшері амортизацияланатын құнға  немесе бастапқы және тарату құндары  арасындағы айырмаға теңестірілуі тиіс.  

Амортизацияны есептеудің әдістері: 

   Амортизация кәсіпорында ай басында бар негізгі  құралдарға есептеледі. Кіріске алынған  негізгі құралдар  келесі айдың  бірінен басталып есептеледі, ал шығысқа  шығарылған негізгі құралдар  келесі айдан бастап есептеуі  тоқтатылады.

   Ол  бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс  жоспарында 2420 «Негізгі құралдардың  құнсыздануы мен амортизациясы» шотында жүргізіледі.

   № 16 ХҚЕС талаптарына сәйкес амортизацияның 4 әдісі бар: 

• құнды біркелкі есептеп шығару әдісі;
• өндірістік әдіс;
• кумулятивтік әдіс;
• кемімелі-қалдық әдісі.

        Құнды біркелкі есептеп шығару әдісі.

   Бұл әдіс бойынша әр есепті жылда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомасы осы негізгі құралдарының барлық пайдалану мерзімінде амортизацияланатын сомасын, яғни бастапқы құн мен қалдық құнының айырмасын объектінің пайдалану кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына бөлу арқылы есептеліп  шығарылады. Бұл әдіс бойынша, яғни құнды біркелкі есептен шығару әдісі қолданылғанда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомалары жыл сайын тұрақты мөлшерде жүргізіледі.

      Мысалы, ТОО «Каzжиһаз» станок сатып алды. Оның бастапқы құны 200 000тг., ал жою  құны 20 000тг. Станокты пайдалану мерзімі 5 жыл. Осы әдіс бойынша амортизациялық аударымды есептейік:

      (2000000-200000)/5= 360000       360000/12=30000

      Дт  7210 Кт 2420     30000

      Бұл станоктың барлық амортизацияланатын смасы 1 800 000 теңге (2 000 000 – 200 000), яғни бастапқы құны мен жою құнының айырмасы, ал оны пайдалану мерзіміне бөлу арқылы бір жылдық амортизациялық аударым сомасы табылады. Бұл станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл болғандықтан барлық амортизациялануға тиісті соманы 100% (пайыз) деп алып, ал бір жылдық амортизациялық аударым мөлшерін (100/5 = 20%) сол соманың 20% (пайыз) деп те табуға болады. Бұл жағдайда жоғарыдағы көрсеткішке тең сома табылады:

      1 800 000 * 20% = 360 000  

           Өндірістік әдіс.

       Бұл әдіс объектінің пайдаланылатын уақытына емес, оны пайдалану нәтижесіне негізделген. Егер жоғарыда, яғни алдыңғы әдісте қарастырылған станок өзінің 5 (бес) жыл ішінде пайдаланатын уақыты аралығында 15 (он бес) миллион дана өнімді жасауға  негізделген болса, онда ол станокқа жыл сайын есептелетін амортизациялық аударым сомасы бұл әдіс бойынша  станок арқылы өндірілетін бәр дана өнімге тиісті амортизациялық аударымды  әр жылда осы станок арқылы өндірілген өнім санына көбейту арқылы табылады.  

Бастапқы  құн – қалдық құны                   әр жылдағы              

Жалпы өндірілуге тиісті өнім саны    *   өндірілген өнім саны =