Курстық жұмыс

Мазмұны

Кіріспе

1. Халықтың өмір сүру деңгейі

 

 1.1 Халықтың өмір сүру деңгейі,теориясы

 1.2 Халықтың материялдық әл-ауқатты

 1.3 Қазакстандағы демографиялық ахуал

 

2. Қазіргі кедейшілік жағдай

2.1  Қазақстан Республикасының  кедейлік бейіні

2.2  Халықтың өмір сүру деңгейін  мемлекетпен реттеу

2.3 ҚР-ның әлеуметік-экономикалық  даму көрсеткіші

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

 Өмір сүру деңгейі күрделі және көп қырлы категория екендігін адамның өмірдегі нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайларының жиынтығы сипаттайды.

      Халықтың өмір сүру барысында туындайтын проблемалар және оларды ғылыми тұрғыдан зерттеу қай елдің болмасын әлеуметтік-экономикалық дамуына тәуелсіз, қашанда өзекті болып саналады. Кеңес одағының  экономикасында халықтың өмір сүру деңгейін объективті бағалау идеологиялық себептер бойынша мүмкін болмады да, жабық экономиканың қағидаларына сәйкес өнімдерді тарату және жеке тұтыну, халықтың өмір сүру деңгейі мен әл-аухаты жөнінде көрсеткіштерге көңіл аударылмады.

   «Өмір сүру деңгейі» категориясын алғаш рет К.Маркс «Жалақы, баға және пайда» атты еңбегінде енгізілген. Ол осы категорияны халықтың, әлеуметтік топтардың материалдық, рухани және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесі мен деңгейінің әлеуметтік-экономикалық сипаты ретінде қарастырған.Халық саны проблемасының Қазақстан үшін айрықша маңызы бар. Халық санының тығыздығы республика бойынша тұтастай алғанда бір шаршы километрге 5,5 адамды құрайды. 2010 жылдың 1қаңтарына республика халқының жас құрамы мынадай болды: 15 жасқа дейінгі балалар – 24% (24,2), 15-тен 65 жасқа дейінгі адамдар - 68,2% (68,0), 65 және одан жоғары жастағылар барлық халық санының 7,8%-ын құраған.                                                   

Кедейлік бейiнi –   кедейлiктiң барынша  айқын    көрiнiстерiнiң сандық          және сапалық сипаттамасы. 2011 жылы Қазақстанда ол мынадай деректермен 
сипатталады: халықтың 28,4%-ының табысы ең төменгi күнкөрiс деңгейiнен төмен болды.Кедейлiк - бұл халықтың белгiлi бiр топтары өмiр сүру құқықтарынiске асыруға байланысты бiрiншi кезектегi физиологиялық қажеттiлiктердi қанағаттандыруда қиындық көретiн, конституциямен бекiтiлген құқықтар менбостандықтар шеңберiнде қоғам өмiрiне толыққанды қатысу мүмкiндiгiнен айырылатын әлеуметтiк экономикалық құбылыс.

 Мемлекеттік реттеу қажеттілігін айқындауға мүмкіндік беретін келесі маңызды түсінік – тауарларды өндірушілер мен оларды тұтынушыларды нарықтық өзара қатынастарының күшеюі мен тығыздылығының «сыртқы әсерлері» болып табылады.      

    .

 

 

1.Халықтың өмір  сүру деңгейі.

1.1 Халықтың өмір сүру  деңгейін және кедейшілікпен  күрес түсінігі, теориясы.

 Өмір сүру деңгейі  күрделі және көп қырлы категория  екендігін адамның өмірдегі нақты  әлеуметтік-экономикалық жағдайларының  жиынтығы сипаттайды.

Халықтың өмір сүру барысында  туындайтын проблемалар және оларды ғылыми тұрғыдан зерттеу қай елдің  болмасын әлеуметтік-экономикалық дамуына  тәуелсіз, қашанда өзекті болып саналады.

«Өмір сүру деңгейі» экономикалық зерттеу объектісі ретінде оның басты міндеттері деп келесілерді  атауға болады:

• адамның өмір сүру сапасын сипаттайтын көрсеткіштерді бағалау (салауатты өмір салтын жүргізу қабілеті, білім алу мүмкіншілігі, лайықты өмірге жеткілікті табыс көзі және жоғары кәсіби білімі);
• атаулы және нақты табыстарды зерттеу;
• халықтың баспанамен, ұзақ қолданылатын тұтыну игіліктерімен қамтамасыз етілуі;
• әлемнің әр түрлі елдеріндегі өмір сапасы мен оның деңгейін бағалау арқылы ел аралық салыстыру жүргізу;
• аталмыш сала саясатын қалыптастыру  үшін өмір сүру деңгейін зерттеу.

«Өмір сүру деңгейі» категориясын алғаш рет К.Маркс «Жалақы, баға және пайда» атты еңбегінде енгізілген. Ол осы категорияны халықтың, әлеуметтік топтардың материалдық, рухани және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесі мен деңгейінің әлеуметтік-экономикалық сипаты ретінде қарастырған.

Зерттеу объектісі  жөнінде  мәліметтерді әрі қарай өрбіту үшін төменде келтірілген сызбаларға негіз болған статистикалық әдістемелік  мәліметтерді айта кету маңызды. Аталмыш  мәлімет көзіне сәйкес халықтың өмір сүру деңгейін бағалау үшін бастапқы көрсеткіштер мен әлеуметтік-экономикалық индикаторлар жиынтығы бар. Бастапқы көрсеткіштер келесілер:

• үй шаруашылығының табыстары;
• олардың нақты түпкілікті тұтынылуы;
• үй шаруашылығының түпкілікті тұтынуға кеткен шығыстары;
• халықтың ақшалай табыстары;
• халықтың ақшалай шығыстары мен жинақ ақшалары;
• жан басына шаққандағы ақшалай табыстар;
• қолда бар нақты ақшалай табыстар;
• орташа айлық есептелген жалақы;
• тағайындалған айлық зейнетақының орташа мөлшері;
• халықтың ақшалай табысының сатып алу қабілеттілігі;
• жан басына шаққандағы ақшалай табыс деңгейі бойынша халықты бөлу;
• халықтың әр түрлі топтары бойынша ақшалай табыстың жалпы көлемін
• бөлу;
• халық табысының саралану коэффициенттері, табыстарды шоғырландыру
• коэффициенті (Джини индексі), күнкөрістің ең төменгі деңгейі;
• табысы күнкөрістің ең төменгі деңгейінен төмен халықтың саны, табыс

тапшылығы.

 

    Кесте 1 – Экономикалық  қызмет түрлері бойынша Қазақстандағы  жалдамалы жұмысшылардың табыс  серпіні

 

	жылдар:
	2008	2009	2010	2011	2012
Есептелген орташа айлық  жалақы (республика бойынша), теңге	28329	34060	40790	52429	60805
Өткен жылмен салыстырғандағы  пайыздық индексі
атаулы жалақы	122,5	120,2	119,8	128,7	115,9
Нақты жалақы	114,6	111,7	110,3	116,1	99,0
Жалақының орта жылдық ең төменгі  мөлшері, теңге	6600	8100	9200	9752	11270
Жалақының күнкөріс шамасына қатынасы – есе, оның ішінде:	5,2	5,6	4,8	5,4	4,9
- өнеркәсіпте	6,3	6,9	5,9	6,3	6
- ауыл шаруашылығында	2,2	2,5	2,2	2,5	2,5
Ескерту:  кесте ҚР Сатистика  агенттігі мәліметтері негізінде  дайындалды

 

Кестеден көріп отырғанымыздай, есептелген орташа айлық жалақы, жалақының  орта жылдық ең төменгі мөлшері көрсетілген 5 жыл ішінде 2 есеге өскен. Жалақының күнкөріс шамасына қатынасы 2008 жылы – 5,2, 2006 жылы – 5,4 және 2012 жылы 4,9 есе болды. Оның ішінде өнеркәсіпте аталмыш жылдарда, тұтастай алғанда 6 есе, ауыл шаруашылығы бойынша 2,5 есе айырмашылықты көрсетеді. Бұл жалпы алғанда бірқалыптылықты сипаттайды және осы жерде біздің талдау жұмыстарымыз мемлекеттік реттеу объектісі болып табылатын ресми мәліметтерге сүйене отырып, дайындалды. Мемлекеттік реттеуге тек бюджет саласы жұмысшыларының жалақысы жатады, оның орташа көлемі 2008 жылы республика бойынша орташа жалақыдан 37%-ға артта қалғандығын көруге болады. Еңбек ақы төлеуде кепілденген ставкалар мен окладтар нарықтық экономика принциптеріне сәйкес келмейді әрі жұмысшыларды жоғары өнімді және тиімді еңбекке ынталандырмайды да.

  Қорыта айтқанда, мемлекет өзінің әлеуметтік саясатын жүргізуде шешілуі кезек күттірмейтін өзекті мәселелерді есепке алып, әлеуметтік саладағы басым бағыттарды анықтауы шарт.

 

1.2 Халықтың материялдық  әл-ауқатты.

 

«Өмір сүру деңгейі» түсінігінің  өте күрделілігі мен көп қырлылығы  оның әлеуметтік тұрғыдан маңыздылығында болып табылады. Олай болса, зерттеліп  отырған экономикалық категорияның әлеуметтік астары халықтың аз қамтылған (тұрмысы нашарлар), ең аухатты, жұмыс  беруші мен жұмысшылардың, зейнеткерлердің, жанұяның және нақты адамның өмір сүру деңгейлерін қарастырады. Аталғандарға көрнекілік беру үшін оларды топтастырып, сызба ретінде келтірдік. Ол төмендегі  сызбада.

 

 Сурет 1 –Әлеуметтік топтарды саралау сызбасы

Осылайша, біздің ойымызша, «өмір сүру деңгейі» - адамның тұтынуға байланысты игіліктерін қанағаттандыру мақсатында біріңғай негізге сүйене отырып, өмір сапасын арттыру болып  табылады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 2 – Өмір сүруде адамның  әл-аухат құрылымы

 

Сонымен бірге, республикамызда  өмір сүру деңгейін бағалау үшін 11 негізгі  әлеуметтік-экономикалық индикаторлар негізге алынады, олар

1. үй шаруашылықтарың жалпы түзетілген табысы: халықтың жан басына шаққандағы жалпы түзетілген табысы және жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім;
2. үй шаруашылықтарының нақты түпкілікті тұтынуы: жан басына шаққанда және өткен жылға пайызбен;
3. жан басына шаққандағы айлық ақшалай табыс;
4. жан басына шаққандағы халықтың нақты қолда бар ақшалай табыстары, өткен жылға пайызбен;
5. айына 1 жұмысшының атаулы жалақысы;
6. өткен жылға пайызбен 1 жұмысшының нақты жалақысы;
7. есептелген айлық зейнетақының орташа мөлшері;
8. өткен жылға пайызбен зейнетақының нақты мөлшері;
9. айына жан басына шаққандағы күнкөріс шегі;
10. айына еңбек ақының ең төменгі мөлшері;
11. айына зейнетақының ең төменгі мөлшері.

Халықтың өмір сүру деңгейін анықтау күрделі процесс, әйтседе,  әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер жүйесінде халықтың табыстары мен  шығыстарының құрылымын, табыс бойынша  саралануын, әр түрлі әлеуметтік топтар табысының сатып алу қабілеттілігін, материалдық игіліктер мен қызметтерді  тұтынуды қанағаттандыру деңгейін есепке алу маңызды. Аталған көрсеткіштерді талдау негізінде өмір сапасы мен  оның деңгейін толық және кешенді  қамтитын, мәнін түсіндіретін, өмір сүруді бағалайтын нақты көрсеткіштер жүйесі қалыптасады. Логикалық бірізділікпен  қалыптасқан осы жүйе төмендегідей көрсеткіштер топтамасынан құралады:

• жалпыланған көрсеткіштер;
• халықтың табыстары;
• халықтың шығыстары мен тұтынуы;
• жинақталған мүлік пен тұрғын-үй;
• әлеуметтік қорғау жүйесі;
• әлеуметтік сала;
• қоршаған орта;
• халықтың әлеуметтік саралануы.

Осыдан келіп, бастапқыда айтып өткеніміздей, «өмір сүру деңгейінің»  құраушы бөлігі әлеуметтік тұрғыдағы  мәселелер туындайды. Дәлірек айтқанда, жоғарыда келтірілген көрсеткіштерді талдау арқылы халықтың «өмір сүру деңгейі» түсінігі анықталып, топтастырылады және мемлекет тарапынан қолдауға ие болады. Кеңірек аша айтатын болсақ, осыдан келіп, әлеуметтік қорғау жүйесі қалыптасады. Ол:

• әлеуметтік қамсыздандыру;
• зейнетақыны, жәрдемақыны, қарттарға, балаларға, ауруларға материалдық көмек беру жүйесін сипаттайтын көрсеткіштер кешенін қамту;
• ең төменгі: күнкөріс деңгейі (кедейшілік шегі), тұтыну бюджеті, жалақы, зейнетақы мөлшері, жалақының сатып алу қабілеттілігі, зейнетақының сатып алу қабілеттілігі, кедейшілік коэффициенті мен деңгейі, табыс тапшылығы, кедейшіліктің әлеуметтік портреті сияқты индикаторлардан тұрады. Мақсат: мемлекеттің әлеуметтік саясатын жетілдіру, халықтың өмір сүру деңгейін арттыру, өмір сапасын көтеру.

Әлеуметтік сала көрсеткіштері  адамның өмір сүру деңгейін ғана емес, сонымен бірге өмір қалпын да анықтайды. Олар келесілер:

• білім беру (мектепке дейінгі, жалпы білім беру мекемелерінің, бастауыш, орта және жоғары кәсіби білім беру, қосымша білім беру мекемелерінің қызметін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі);
• мәдениет пен өнер (мәдениет пен өнер мекемелерінің жұмысын сипаттайтын, сонымен бірге кітап, журнал, газет өнімдері басылуын көрсететін көрсеткіштер жүйесі);
• денсаулық сақтау (денсаулық сақтау статистикасының, халықтың ауыруының, мүгедектіктің, өндірістік жарақат алудың көрсеткіштер жүйесі);
• туризм, демалу, дене шынықтыру және спорт (санаториялық-курорттық мекемелердің, демалыс және туризм мекемелерінің, спорттық мекемелер желісінің жағдайын, дамуын және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі);
• коммуналдық шараушылық (халықты сумен, жылумен, газбен, қонақ үй және басқа да жабдықталуымен қамтамасыз ететін кәсіпорындар мен мекемелердің өндірістік қызметін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі);
• ақылы қызметтер (халыққа әр түрлі қызметтерді ұсынуды сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі: тұрмыстық қызметтер, жолаушылық көліктер, байланыс, құқықтық қызметтер, банк қызметтері және т.б.)