Калькуляция - өздік құнын анықтау тәсілі

       Калькуляция - өздік құнын анықтау тәсілі. 

    Шаруашылық  активтерін бағалаудың негізгі принципі олардың нақты өздік құнын анықтау болып табылады. Тауарды өндіру мен өткізуге байланысты субъектінің барлық шығындарын нақты өздік құнды құрайды. Өнімнің және тауарлықматериалдық қорлардың өздік құндарын  есептеудің негізгі принциптері бухгалтерлік есептің стандарттарында толық қарастырылған .

      Өндірілген өнімнің өздік құнын анықтау (есептеу) тәсілін калькуляция деп атайды. Өнімнің өздік құнына (жұмыс, қызмет көрсету) материалдарды және еңбек ресурстары үнемді (тиімді) пайдаланудың деңгейі, техникалық қаруландыру, өндірісті ұйымдастыру мен басқаруға әсер етеді. Калькуляция құжат түрінде дайындалады. Онда шығындар калькуляция объектісі мен шығын баптары бойынша көрсетіледі.

      Калькуляция объектісінесатып алынған  тауарлық материалдық қорлар, дайындалған  өнімдер, орындалған жұмыс пен  көрсетілген қызметтерді жатқызуға болады.  Калькуляция бабы ол өздік құн құрайтын шығын, яғни бухгалтерлік есептегі сәйкесті объектінің ақшалай бағалау үшін негіз болып табылады.

      Сондықтан калькуляцияда маңызды  шаруашылық процестерінің жүргізілуін  бақылау үшін қажетті мәліметтер  көрсетіледі.

      Калькуляция құрылу  уақытымен  мақсатына қарай жоспарлы, нормантивтік, есеп беру түрлеріне бөлінеді.

      Жоспарлы калькуляцияжоспарлау  мерзім басындағы жоспарлау мерзім  ішіндегі нормалы шығынға байланысты жоспарлы тапсырманы белгілейді.

      Нормантивтік калькуляцияда белгілі  мерзімдегі шығынды есептей отырып, өнім дайындағанға дейінгі өздік құнынан құрылады. Оның басты мақсатыбелгіленген нормадан тыс нақты шығындардың ауытқуына бақылау жасау болып табылады.

      Есеп берукалькуляциясынданақты  шығарылған өнімдердің (жұмыс, қызмет  көрсету) нақты өздік құндары  анықталынады. Өнімнің бір данасын өндіруге кеткен өздік құнын жоспарлы құнымен салыстыра отырып, өндіріс орнының (мекеменің) жұмыс сапасын анықтауға болады.

      Сонымен калькуляция бухгалтерлік  есептің бір тәсілінің элементі болып табылады. Ол активтердің құнын өлшеу мен мекеменің шаруашылық қызметінің әрбір кезеңіндегі (жабдықтау, өндіру, өткізу) процестерінің құнын бағалау үшін қолданылады.

    Жабдықтаумекеменің (өндіріс орнының) жұмысын жүргізу үшін қажетті еңбек құралжабдығы (машина, құралжабдықтар, станоктар т.б.с.с.), еңбек құралдары мен (шикізат, материалдар,  жанар жағар май) қамтамасыз ету.

      Калькуляция көмегіне сүйене  отырып, шаруашылық қызметінде келтірілген баптар бойынша тауарлықшаруашылық қорларының (шикізаттар, материалдар, жанаржағар май) қорлары дайындалады.

    Өндірісшаруашылық қызметінің бұл бабында калькуляцияға сүйене отырып өндірілген өнімнің фабрикалық зауыттық өздік құны анықталынады.

    Өткізубұл бапта дайын өнімнің толық  өткізу құны есептелінеді. Шаруашылық қызметінің әрбір бабтарында калькуляция өнімнің жоспарланған өздік құнын төмендетуді бақылау мен өнімнің бірлік мөлшерін өндіруге жұмсалатын шығын нормасын бақылап отыру үшін қолданылады.

      Өздік құн әрбір өндіріс орнының жұмыс сапасын көрсетеді. Ол өндіріс орнына жіберілген есептегі қателіктер мен кемшіліктерді уақытында айғақтауға мүмкіндік береді. Калькуляцияны тұтастай объектіге жеке бұйымға құруға болады. Калькуляция құрудың дұрыстығына (нақтылығы) өздік құнды құраушы шығындарды тиісді топтастыру калькуляция құрылған объектінің шығындарын дәл есептеу жанама шығындарды тарату әдістерін таңдауға байланысты болады.

      Шаруашылық жүргізуші субъектінің  шығындары екі түрге бөлінеді.

    тауарлықматериалдық құралдың (жұмыс, көрсетілген қызмет) өздік құнына енгізілген (кіргізілген, жатқызылған) шығындар;

    тауарлықматериалдық қорлардың өздік құнына енбейтін және мерзім ішінде шығынға жатқызылған (шығын деп танылған) жалпы және әкімшілік шығыстар, прцент бойынша шығыстар, өткізу бойынша шығыстармерзімдік шығынға жатады.  

    Туарлықматериалдық  қорлардың өздік құнына калькуляция  құруда төмендегідей принциптерді сақтауды қажет етеді.

    тауарлық  материалдық қордың (жұмыс, көрсетілген  қызмет) өздік құнына барлық өндірістік шығындар жатқызылады.

    өндіріс шығындарын экономикалық нысандары бойынша топтау материалдық шығындары, еңбекақы, еңбекақы бойынша аудару, жөнелту шығындары (уақыт, мерзім, калькуляция баптары, өндіріс орны мен калькуляция объекті) бойынша жүргізіледі.

    Бухгалтерлік  есетің мәліметтерін қолдану калькуляция  бойынша өздік құнын есептеудің негізі болып табылады. Бұл жағдайда талдау есебін дұрыс ұйымдастырудың рөліне баға жетпейді. Өздік құнға калькуляция құру үшін мәліметтер аналитикалық есептерден (шоттардан) алынады. 

    Егер  дайндалған өніммен аяқталмаған  өндіріс шығындары шектелген болсы, өндірісте жіберілген бракқа (ақауға) есептелген шығын, өндіріс қалдықтарын бағалау мен қосалқа өнім, калькуляцияның әрбір бабы бойынша анықталған шығын, калькуляция құрылған объектінің әрқайсысына қатысты анықталған болса да , онда өнімнің (жұмыс, көрсетілген қызмет) өздік құнына калькуляция құру аяқталған деп есептелінеді.

      Бағалау мен калкуляция бухгалтерлік  есеп алу әдісінің маңызды  элементі ретінде негізгі шаруашылық  процестерін есепке алу кезінде  толығырақ зерттеледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

             Бухгалтерлік баланс туралы түсінік. 

    2–тақырыптың  2.4. бөлімінде бухгалтерлік баланстың шаруашылық ресурстарының қолда бар мөлшері мен жағдайын және көздерін, олардың құралуын қортындылайтын тәсіл ретіндегі қызмет туралы жалпы түсінік береді.

      Бухгалтерік баланс шаруашылық субъектісінің жылдық қаржылық есебінің негізгі формасы болып табылады.

      Баланс жасау тәртібін «бухгалтерік  баланс және қаржылық есеп  берудегі негізгі ашылымдардың»  №2 бухгалтерлік есеп стандарты,  бухгалтерік есеп жөніндегі ұлттық  комиссияның 1996 жылғы 13 қарашадағы  №3 қаулысы және ҚР  Қаржы  министрлігінің бухгалтерлік есеп  және аудит методологиясы департаментінің  1997 жылғы 21 мамырдағы бұйрығымен  бекітілген қаржылық есеп беру  жөніндегі методологиялық нұсқауы  белгіленген. 

      Баланс дегеніміз–бұл шаруашылық субъектісінің ресурстары мен олардың құралу көздерінің жағдайын ақшалай формада және белгілі бір уақыт сәтінде көрсетіп беруге мүмкіндік жасайтын бухгалтерлік есеп әдістемесі. Баланста бұл екі категория–ресурстар мен көздер, яғни актив пен пассив мейлінше анық ерекшеленеді. Баланстың негізгі бухгалтерлік есептің классикалық:

      Актив–пассивке (міндеттемелер+жеке  меншік капитал) теңдеуі болып табылады.

      Активтер субъектісінің қолында  не бар екенін, яғни барлық  құны бар мүмкін, мүліктік және  мүліктік емес жеке игілігімен құқын көрсетеді.

      Міндеттеме дегеніміз–борышкердің  несие берушінің пайдасына белгілі  бір іс–қимыл жасау немесе одан бастарту міндеті, ал несие беруші борышкерден өз міндетін орындауды талап етуге қақылы.

      Жеке меншік капитал дегеніміз–бұл меншік иесінің активінен оның міндеттемелерін ұстағаннан қалған капитал.

      Жұмыс істеп тұрған субъектінің балансы белгілі бір мерзімге құрылады. Сонымен қоса баланстардың бірнеше түрлері болады, олар бір–бірінен елеулі айырмашылақтарымен ерекшеленеді.

      Бұл ұйымдық (алғашқы) баланс, ол субъект қызметінің басталуына бағындырылған. Субъектінің бағыныштылығына қарай баланс. Жаңадан құралған субъектілер және бұрындары жұмыс істеген субъектілердің ізбасарлары болып бөлінеді. Бірінші жағдайда субъект баланс қарапайым болып келеді, өйткені мүліктердің көпшілігі негізінен тек ақша қаражатынан тұрады.

      Бастапқы баланс субъектісінің  шаруашылық қызметінің басталуын  білдіреді. Мүліктер тізімін инвентатрь  деп атайды және ол тізімге  алынатын инвентатрь түрінде тіркеледі, оның варианты төменде келтірілген.

      Субъектілерге тиісті шаруашылық ресурстарының жалпы ауқымы 240000 теңге (165000+75000), ал ресурстар–40000 таңге, демек субъектінің құрылу сәтіндегі жеке меншік капиталы 200000 теңге (240000–40000). Бұлардың жаңадан құрылған субъектісінің жарғылық капиталына баланстық көрсеткішке айналады. Ол бастапқы баланс активті мен пассивті ауқымының теңесуіне мүмкіндік береді.

    Екінші  жағдайда бастапқы ресурстар тек  қана ақша қаражаттарынан емес, сондай–ақ қайыра құрылған субъектілер баланысындағы басқа да құндылықтардан: шикізаттар мен құрал жабдықтардан және т.б. құрылады.

      Мысалы: Айталық, ізбасар 400 000 теңгеге  негізгі құралдар (құрал–жабдықтар  және т.б.); банктен жұмысшылар  мен қызметшілерге жалақы төлеу  үшін несие түрінде 60 000 теңге алды делік; ал өнім берушілерден 140000 теңгеге шикізаттар мен материалдыр алды. Осы деректер негізінде мынадай формадағы таблица жасалынуы мүмкін.

    Бұл жерде шаруашылық ресурстары құрамы мен құралу көздері жөнінен ірі топтарда көрсетілген. Таблицада ресурстардың жалпы сомасы шаруашылық ресурстары көздерінің жалпы сомасына тең екні көрініп тұр. Басқаша жағдай болуға тиіс те емес, өйткені ресурстардың әрбір түсу фактілері екіжақты актіні білдіреді: Біріншіден, материалдық мүліктің (активтердің) тікелей түсуіне; екіншіден, көздердің құралуын; жеке меншік ресурстары болып табылатын бұларды тапсыру немесе субъект ресурстарын уақытша банк несиесі түрінде және есептеу кезінде туындаған жағдай ретінде қабылдау.

      Субъек ресурстарын таптау мен  көрсетудің мұндай тәсілін қолдану  қажеттілігі мынадан туындаған:  ағамдағы бухгалтерлік есеп бірінші кезеңде жекелеген сипатта фактілерді бақылау мен жинақтауды қамтамасыз етеді, ал қортындылаушы кезеңде шаруашылық ресурстардың, олрадың көздерінің топталуы мен көріну жағдайын біріктірілген ақпарат түрінде қамтамасыз етеді.

      Баланстың басқаша түрі өзге жағдайда, субъект банкрот алдында тұрғанда, яғни оны тарату мәселесі қойылғанда құрылады.

      Тарату балансы әдеттегі баланстан  негізінен өзінің мүліктік ресурстарын  бағалаумен ерекшеленеді, өйткені  ол көп жағдайда алғашқы құнынан көрі неғұрлым төмен бағаланады.

      Сөйтіп, баланстар шаруашылық субъектінің кәсіпкерлік қызметіне қарай мазмұны мен мақсаты бойынша ерекшелене алады екен. Баланс мазмұны мен құрлымын субъект өзінше дербес белгілейді де, ал есеп саясатында бекітіледі.

      Сөйтіп, бухгалтерлік баланс актив пен пассив сияқты екі бөліктен тұрады. Ол екі жақты таблица түріндегі көлбеу бойынша немесе тік форма бойынша құрылуы мүмкін. Шаруашылық субъектісі өз балансының құрылу формасы өзі таңдап ала алады.

      Актвтегі немесе пассивтегі ресурстардың  әр бір элементі баланс статьялары («баптары» деп аударылмайды!) деп аталады. Балансты оқу немесе талдау үшін баланс активті мен пассиві бөлімдерге біріккен жеке статьяларға бөлінеді.

      Баланс статьяларының орындары  белгілі бір принциптерге бағынады. Баланс статьяларының топтасуын негізінен әралуан ресурстар түрлерінің сипаты мен экономикалық талдау мен аудит талаптары белгілейді.

      Активтер өздерінің өтімділік  дәрежесіне қарай неғұрлым төмен  өтімділікті неғұрлым жоғарысына  қарай орналасады. Пассивтер міндеттемелердің жеделділіктен неғұрлым жоғары жеделділікке қарай орналасады.

      Сөйтіп, белгілі бір мезгілде қаржы ресурстарының кез келген түрі қайсы бір құн ауқымы мен саипатталады. Осындай барлық құн ауқымдарының жиынтығы сол ресурстардың жағдайын көрсетеді, оның ақпараттық моделі болып табылады. Ақпараттық модель, (үлгі) қаржы ресурстарының жағдайы бухгалтерлік баланс болып табылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      Бухгалтерлік есеп пәні мен оның объектілері уралы түсінік.