Халықаралық еңбек бөлінісінің халықаралық экономикадағы алатын орны мен ролі

-align:justify">Бұл сатыда валюталық өзін-өзі өтеу көздерінің келесідей жіктеуге болады: валютаға біріккен кәсіпорын өнімдерін Қазақстан және ТМД кәсіпорындарына сату, шетел туристеріне сервистік және қонақ үймен қамтамасыз етуді ұйымдастыру. Шетел серіктегі өз еліндегі қалыптасқан тізбегін қолдана отырып, валютаға біріккен кәсіпорын өнімін жеткізіп беруді жүзеге асырады. Сонымен бірге, бұл елдерде бәсекелестік күрес жүргізбеу үшін Трансұлттық корпорация жеткізіліп беру ішкі-корпорациялық тәжірибені қолдануды ұсынады, яғни жартылай фабрикатты сатуды, немесе, батыста жинақтау мен өндеуді қажет ететін жекелеген бөліктерді сатуды қарастырады. Біріккен кәсіпорындардың дайын өнімдерін сатуға болады, бірақ ол елдерде ол тауар үлкен сұранс болуы тиіс. Мұндай жағдайда біріккен кәсіпорындар тауарды қабылдап алушы елдің шикізат және химиялық кешеніне салымды өсіреді, ал жүргізіліп отырған сыртқы экономикалық байланыс реформалары экспорттағы шикізат үлесін қысқартуды қарастырады.

Шетел қатысушының табыс бөлігі оның ішкі нарықтағы қажетті өнімді алуға жұмсалуы тиіс. Батыс кәсіпорындары көп жағдайда шикізат немесе топшы өнімдерді сатып алуға көңіл бөлгендіктен, қазақстандықтар Батыс серіктестерінің ішкі нарықта алатын тауарлардың тізіміне 18 түрге шектеу қойды. Бұл уақытша компромисс. Шетел қатысушыларын қанағаттандырмады. Біріккен кәсіпорындардың айырбасталынды валюталы елдерде құрылуы маңызды. Біріккен кәсіпорындардың валюталық түсімінің бір бөлігін дамыған батыс елдерінің ақша нарығына орналастыру үшін пайдалану қажет. Валюталық қаражаттарды орналастыруға батыс қатысушыларының ынтымақтастығы бар шетел банктері жағдай жасайды. Бұған, сонымен қатар шет елдерде ашылған Қазақстанның ұлттық банкісінің бөлімшелері де қатыса алады.

Қазақстан Республикасында біріккен кәсіпорындардың санының және түрлерінің көбеюі мен дамуын экономикада болып жатқан келесідей өзгерістермен түсіндіруге болады:

      сыртқы экономикалық саясаттың либерализациялануы;

      ашық экономика саясаты;

      экономикадағы институционалдық және құрылымдық қайта құрулар;

      Қазақстанда жүргізіліп отырған басқа да оңды әлеуметтік-экономикалық реформалар.

 

 

2.2. Қазақстан Республикасындағы біріккен кәсіпорындардың даму деңгейін бағалау

             

              Республиканың экономикалық дамуының негізгі параметрлеріне жасалған талдау ұлттық экономикадағы қиын жағдайлардың бірі - қайта өндіру процесіндегі баланстық тепе-теңдігі екендігін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл құбылыс мемлекеттің экономикалық саясаттың тактикасы мен стратегиясын өндеу кезінде анықтаушы факторға айналды. Қайта өндіру процесін жетілдіруде және ынталандыруда негізгі рөлді атқаруға біріккен кәсіпорындар шақырылды.

              Қайта өндіру процесінің экономикалық негізі болып негізгі өндіріс қорларын құру және жаңарту, өндіріс құралдарын жетілдіру және қайта өндіру табылады. Бұл жағдайда, әсіресе, негізгі өндірістік қорлар дамуының негізгі көздерінің бірі ретінде біріккен кәсіпорындар қызмет етуі керек. Тәжірибе көрсеткендей, біріккен кәсіпкерлік экономиканың жалпы ішкі өнім, тұтыну, инвестиция, таза экспорт сиқты макро көрсеткіштеріне тікелей әсер етеді.

              Қайта өндіру процесі мәселелерін шешуде технологиялар, басқару әдістері, капитал салымдары ағымын ынталандыруына байланысты біріккен кәсіпорындардың негізгі рөл атқаратындығын көрсетуге болады. Сонымен бірге, тәжірибе көрсеткендей, сыртқы сауда тепе-теңдігінің бұзылуына байланысты ұлттық экономикада біріккен кәсіпкерліктің оң және теріс жақтары болады екен.

              Қазақстан негізгі көңілді ұлттық экономикаға салынатын капитал салымдарының өсуіне тікелей әсер ететін, қоғамдық қайта өндіруді күшейтетін тәсіл ретінде біріккен кәсіпорындарды ұйымдастыратын факторға бөледі.

              Облыстар бойынша біріккен кәсіпорындардың капитал салымдарын талдау республиканың минералды-шикізат кешенінің негізгі базалар шоғырланған облыстарында біріккен кәсіпорындардың басым екендігін көрсетеді. Тікелей шетел инвестицияларының көлемі бойынша біріккен және шетел кәсіпорындарының қызметін талдау мұнай саласына салынған шетел инвестициясының үлесі 2000-2002 жылдарға 55% құрайтындығын көрсетеді.

                                                                                                                                                          6-кесте

 

Облыстар бойынша әрекет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының капитал салымдары

 

Облыстар аттары	2000	2001	2002
Барлығы	94025.5	149515.5	299137.0
Соның ішінде Ақмола	0.6	34.0	39.4
Ақтөбе	1990.0	7330.4	19052.1
Алматы	786.4	37807.6	3168.5
Атырау	50246.0	64740.8	85583.6
Шығыс Қазақстан	415.2	2449.3	1637.6
Жамбыл	0.8	6.9	25.6
Батыс Қазақстан	670.9	1172.9	126283.8
Қарағанды	969.0	5557.4	27139.7
Қызылорда	3751.4	10087.5	3175.0
Қостанай	-	23.7	55.8
Маңғыстау	7418.9	4997.4	19223.1
Павлодар	4568.2	3870.2	7174.0
Солтүстік Қазақстан	3.0	1667.6	54.8
Оңтүстік Қазақстан	21.9	88.6	503.8
Астана қаласы	712.8	2058.6	3242.3
Алматы қаласы	22470.4	7622.6	2777.9

 

              Біріккен және шетел кәсіпорындарының капитал салымдары 2000 жылмен салыстырғанда 2002 жылы 252852.7 млн.теңгеге өсті. Әсіресе бұл – Батыс Қазақстан, Атырау, Маңғыстау, Қарағанды, Павлодар облыстарында және Астана қаласындағы біріккен кәсіпорындардың үлесі келеді.

Қазақстанда біріккен кәсіпорындарды құру кезінде өндірістік салада келесі факторларды ескеру керек:

      нарықтық экономика қалыптасуының тұрақтылығы және бір жүйелілігі;

      шетел заңды тұлғаларына да таралатын қозғалмайтын мүлікке құқық орнату (құқықты заңды түрде орнату);

      мемлекеттік және муниципалды меншікті жекешелендіруге шетел инвесторларының қатыс мүмкіндіктерін кеңейту;

      мемлекет тарапынан салықтық қысымды азайту, болашағы зор салаларға салық салу жөнінен жеңілдіктер беру;

      еркін экономикалық аймақтарда шетел капиталының қатысуымен кәсіпорындардың дамуын ынталандыратын заңды актілерді қабылдау.

Қазіргі кезде республика бойынша әрекеттегі біріккен кәсіпорындардың жалпы жарғылық қоры 139.9 млрд.теңге, оның ішінде шетел ұйымдастырушысының үлесі 40,1% құрайды.

Жасалған талдау шетел серіктестерінің қатысуымен саудада және қоғамдық тамақтануда 1511 кәсіпорынның, өнеркәсіпте 771 кәсіпорынның әрекет ететіндігін көрсетеді. Құрылыста шетел серіктестерінің қатысуымен 486 кәсіпорын, ауыл шаруашылығында 79 кәсіпорын әрекет етеді. Республикада біріккен кәсіпкерліктің салалық құрылымы сандық қана емес, сапалық өзгерістерге ұшырады. Бұл, әсіресе, ауыл шаруашылығына қатысты. Осыған байланысты аграрлық секторда халықаралық кәсіпкерліктің өсуін ынталандыратын шараларды қолдану қажет:

      ауыл шаруашылық біріккен кәсіпорындары үшін белгіленген баға бойынша өнімдерді мемлекеттік сатып алуды жүргізу;

           агроөнеркәсіп кешені салаларынан біріккен кәсіпорындарды біріктіретін ұйымдарды құру. Бұл кәсіпкерлердің қызығушылығын қорғаушы ретінде шығады.

Әрекеттегі біріккен және шетел кәсіпорындарының өндіріс көлемі бойынша 2002-2004 ж. Олардың өндіріс көлемінің өсуі байқалуда (7-кесте).

 

 

 

 

 

 

                                                                                                                                                          7-кесте

 

Облыстар бойынша әрекет ететін біріккен және шетел кәсіпорындарының өндіріс көлемі[4]

 

Облыстар аттары	2002	2003	2004
Барлығы	1057507.9	1257064.3	1576750.8
Соның ішінде Ақмола	1256.3	1972.4	7809.3
Ақтөбе	59623.7	80548.3	188450.1
Алматы0	33613.5	39038.5	46921.5
Атырау	367031.4	445212.7	508481.3
Шығыс Қазақстан	13582.9	15036.5	9656.9
Жамбыл	74.2	207.9	1047.9
Батыс Қазақстан	59428.6	69507.0	86117.7
Қарағанды	231192.4	262460.3	311981.1
Қызылорда	2503.5	927.7	1215.7
Қостанай	70009.1	105648.4	126156.4
Маңғыстау	39043.9	54247.3	75362.0
Павлодар	51180.9	51748.3	57013.7
Солтүстік Қазақстан	7549.9	8186.8	10340.4
Оңтүстік Қазақстан	54142.6	44151.6	50453.5
Астана қаласы	10054.3	10881.2	13552.0
Алматы қаласы	57220.6	67289.4	82192.0

 

              Біз көріп отырғанымыздай, біріккен және шетел кәсіпорындарының өндіріс көлемі 2002 жылмен салыстырғанда 2004 жылы 520.0 млрд.теңге өсті. Мұнда өнімдерді өндіруде негізгі үлес салмағы Қарағанды – 20 %, Атырау – 32.3%, Батыс Қазақстан – 5.5%, Қызылорда - 8%, Павлодар – 3.6%  облыстарында және Алматы – 5.2%  қаласында шоғырланған біріккен кәсіпорындардың алатындығын көріп отырмыз.

              Сонымен қатар, біріккен кәсіпорындар өздерінің өндірген өнімдерін ішкі нарықта ұлттық валютада өткізді. Оны біз келесі кестеден көре аламыз.

 

 

 

 

                                                                                                                                                          8-кесте

 

Біріккен және шетел кәсіпорындарының өз өнімдерін ішкі нарықта ұлттық валютада өткізу көлемі[5]

 

	2002		2003		2004
	Барлығы	Соның ішінде халыққа	Барлығы	Соның ішінде халыққа	Барлығы	Соның ішінде халыққа
Барлығы	662226.2	109898.2	898463.2	135125.5	1203457.8	173781.5
Соның ішінде Ақмола	1630.7	599.6	2804.6	1655.0	6659.8
Ақтөбе	27791.6	2566.3	38672.9	2815.9	48832.4	2622.2
Алматы	40320.1	26651.5	51410.3	28154.4	68845.9	31172.0
Атырау	89039.9	1555.9	110506.6	3407.4	166824.7	5063.8
Шығыс Қазақстан	6922.7	2354.0	22423.5	11152.3	22705.8	5203.2
Жамбыл	641.7	148.7	1356.3	962.4	7132.8	5605.8
Батыс Қазақстан	54249.0	2354.0	128711.3	3057.8	90083.2	1145.7
Қарағанды	48305.5	10740.2	55754.5	12260.5	66736.8	11053.8
Қызылорда	1488.2	655.3	2657.0	903.6	5840.2	2284.4
Қостанай	42029.9	108.4	36053.8	173.0	47204.0	142.6
Маңғыстау	7160.7	337.9	5371.8	454.4	10772.0	513.5
Павлодар	20980.8	1384.7	21066.6	2357.7	25627.5	1576.8
Солтүстік Қазақстан	9633.8	2910.4	10600.4	2916.0	19708.8	4904.5
Оңтүстік Қазақстан	29692.1	1210.2	59112.9	2401.3	74515.7	13043.7
Астана қаласы	26776.9	4441.4	31766.0	6524.9	68116.7	18710.5
Алматы қаласы	255562.6	52810.3	320194.7	55929.0	473851.6	68879.1