Ежелгі ғасырлардағы бухгалтерлік есеп

2. Алғашқы алфавиттің және арифметиканың  пайда болуы

1937 жылы  Жорж Ифраның келтірген мәліметіне  қарағанда Чехословакияның Вестонисе аймағында осыдан 20 мың жылдан астам өмір сүрген қасқырдың сүйегіне елу бес таңба белгі қойып. Бұл белгілерді екі қатарға топтастырып санағанда ерте заманғы «есеп приборының» қарапайым түрлері болғандығы дәлелденген. Сүйек таяқшаларымен есеп жүргізуді ең әуелі аңшылар пайдаланса керек. Әрбір атылған аңдар санын сүйекті кесіп, арнайы таңба белгілер қою арқылы саналған. Бұдан, біздер бухгалтерлік есептің ең әуелгі элементінің пайда болғандығын болжай аламыз.

Кейбір  деректерге қарағанда санаққа, санауға  түсетін нәрселер өнім түрінде сатылатын болған. Санау құралдары тауарлар түрінде, пайдаланылып, бухгалтерлік есептің алғашқы құралы болып танылған. Мысалға май құйылған құмыралар саны, малдардың ұрғашысы мен еркегі, құралдардың саны, т.с.с. арнайы белгі таңбалар салу арқылы белгіленген. Арнайы жасалған белгілер мен таңбалар салу нәтижесінде жазулар, әріптер пайда болса керек. Жекелеген әріптерді ыңғайлы пайдаланудың нәтижесінде алфавиттік жазулар жазыла бастаған. Күні бүгінге дейін біздердің пайдалануымыздағы әріптер нұсқасы ең әуелі Синай жарты аралынан басталыпты. Біртіндеп алфавит Грецияға тараған. Біртіндеп келген осы алфавитті гректер өз алфавитына айналдырған. Тіл құрылымын зерттеудің нәтижесінде гректер грамматика мен синтаксисті қалыптастырған.

Қарапайым арифметикалық амалдарды ара қатынастық сауда-саттық фактілеріне қолданудың нәтижесінде цифрлар мен әріптер жазу өнері пайда болған. Яғни, арифметикалык амалдарды қолдану нәтижесінде жазу өнері пайда болса керек. Бұдан соң жеке адамдар, сондай-ақ саудагерлер мемлекеттік мүддені қорғау мен сақтау мақсатында есептесу мәдениетін (ұғымын) енгізген. Ал арифметика болса, Бұл математиканың саласына жататын сандардың қасиеті мен сандар арасындағы амалдарға тән ілім болып табылады. Арифметиканың аталуы гректің «рефлесс» сөзінен шыққан. Математика - ғылымның тілі. Грек тілінде «матема» сөзі тану мен үйрету пәні. Гректер сандар теориясы мен есептеу шеберлігі мәдениетін бірінен бірін ажыратып қараған. Гректер сандар теориясын математикалық үлкен ұғым тұрғысында қарап, бұдан философиялық терең мағына талап етіп отырған. Платонның айтуына қарағанда арифметика мен логистика белгілі бір сандарды қолдану тұрғысында тығыз байланыста бола тұрса да, логистиканы шын мәніндегі дәлдіктік математикасы деп атаған.

Адамның өмір сүруіне қажетті мүліктердің, үй малдарының, жердің, арпа, бидайдың, құрал жабдықтардың адам өмірі мен тіршілігіне қолданыла бастауына және бұлардың есебінің жүргізіле бастауына қарай математикалық ілім өте тез дамыса керек. Сонымен қатар үкімет тарапынан шаруа қожалығындағы мүліктерге салық салынатын болды, көсемдер мен тайпа басшылары, басқа да ел билеушілер кімнің қолында несі бар екендігін, оған қанша салық салынуы керектігін анықтай бастады. Салынатын салықтар мен басқа да төлемдерді жазып есептеу қиынға түсті. Сондықтан алушы жақтар мен беруші жақтар өзара есеп айырысуды арнайы сызықша белгілер қою, нүктелермен белгілеу, мұндай белгілерді балшық тақтайшаларға жазу арқылы орындауға мәжбүр болды. Бұдан барын осыған дейін қолданылған әр түрлі символдық белгілердің орнына (қой мен қошқардың басы, бұқа мен құнажынның, т.б. арпа мен бидайдың ұқсастық белгілері) цифрлар мен әріптер жазыла бастады. Ара қатынастық сауда-саттық жүйенің дәлме-дәл есебін жүргізу мақсатында әлгіндегі қойыла   беретін   көптеген   символдық   белгілердің   орны ауыстырылып, бір, екі, үш, төрт, бес, т.с.с. абстракциялық цифрлар сауда жүйесінің дамуына зор әсер етті. Мұндай сандық өлшемдерді қолданудың аясы ұлғая бастады, Мұның барлығын тұжырымдап, заманға лайықтап қарайтын болсақ, санауға қажетті цифрлар дегеніміз - өз өміріміздегі қарапайым математикалық амалдар мен операциялардың негізін құрайды екен. Цифрларды абстракциялық дөрежеге жеткізу нәтижесінде экономикалық қатынастардың негізі салынды десек те болады. Абстракциялық цифларды қолдану нәтижесінде элементарлы математика пайда болды. Осындай элементарлық операцияларды жүзеге асырып орындау мақсатында және элементарлық операцияларды ары қарай жетілдіру үшін жазу мәдениеті (жүйесі) пайда болды. Ертедегі дүниеде гректер есептеудің бір ондық, екі ондық, т.с.с. ондық жүйемен есептейтін өдістерін ашқан. Гректер есептеудің жеңіл жолын табу мен жүргізу мақсатында бір ондық, бес ондық, бір үздік ондық, т.с.с белгілерді сауда-саттық қатынастарға енгізе бастады. Қойылған белгілер сан емес тек белгілер түрінде ғана оқылады белгілер алфавиттік тәртіппен қойылып, бұлардың қатарына сандар қойылғанда ғана цифрлар түрінде оқылатын болды. Гректер жазылған жазуларға қарай және тігінен де, көлденеңінен де оқи бастады. Уақыт өте келе тігінен оқу қиындық туғызып, бір саннан кейінгі санды тез қосып есептеу қиындық туғыза бастады. Арифметикалық амалдар пайдалану қиындай бастады. Мұндай қиындықтарды техникалық жағынан жеңілдету үшін есеп шоттар мен (тастармен) санау пайда болды. Есеп шоттарын жан-жақты пайдалану нәтижесінде көбейту амалдары пайда болды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3. Алғашқы ақшалардың пайда  болуы

Айырбас сауданы біршама дұрыс жүргізу үшін көптеген жылдар бойы пайдалануға жарайтын, сынбайтын қатты заттарға арнайы белгілер мен таңбалар қойылып, мұндай белгілер қойылған материалдар айырбас сауда өлшемін анықтайтын болды. Белгілер мен таңбалар ең әуелі мал терілеріне, алтыннан жасалған бұқаның басы сияқты заттарға қойылып, ақша түрінде пайдаланылды.

Алайда  мұндай ақшалардың пайда болуы үлкен талант тұрғысында ашылған жаңалық ретінде бағаланып, тек қана монета емес, тиісті салмақтағы құн өлшемі болып та қабылданды. Мұндай ақшаларды гректер асыл қазына деп танып, бұларды ешқандай дүние мүлікке ауыстыруға жатпайтын қымбат дүниелер ретінде бағалап, тек қана айырбас сауда үшін жұмсап отырды. Ақшалай өлшеу мен таразылауды бұл мемлекет тек қана жеке мүліктердің құнын шығарып салық жинау үшін ғана пайдаланған. Ерте заманда темір материалымен өлшеу салмақтап өлшеудің стандарттық бірлігі болған. Бұдан соң темір ақшалар пайда болып өлшеудің жалпылама стандартына айнала бастаған.

Ертеректе шыққан ақшалар Грек мемлекетінің құрамына кірмейтін Лидий және грекциялық, ионикалық жерлерде орналасқан Анатолиядан шықса керек. Осылайша шығарылған ақша беттерін табиғи алтындар немесе күмістермен бедерлеп отырған. Мұндай ақшаларға, Бұлардың салмағы мен металдың сапасын көрсетіп кепілді таңбаларда басылатын болған. Грек мемлекетінің барлық қалаларында өздерінің жасаған меншікті ақшасы болған. Грек ақшасы негізінен күмістен жасалыпты.

Мәліметтерге  қарағанда, біздің жыл санауымыздың 300 жылдарында Вавилонда алтын және күмістен құйылған ақшалар болса керек. Тауар сатып алушылар алған тауарлары үшін мұндай ақшалардың белгілі бөлігін тауар сатушыларға кесіп беріп отырыпты. Кесілгеннен кейін қалған ақшалар қайта өлшеніп, бұлардың беттеріне басқа суреттер салынып отырған. Бедері мен белгілері бар ақшалар қозғалысы тек қана шаруашылық операцияларын іске асырып қана қоймай, ақшаның белгілі бір орындарға жинақталуына қазыналық байлықтың көбеюіне үлкен ықпал етіп отырған. Сонымен қатар, ақша қозғалысы арқылы мемлекет аралық есеп айырысуды, мемлекет қазынасын сақтауды, шіркеулер мен халық арасындағы ақшалар қозғалысы бақыланатын болған.

Ең бірінші  қағаз ақша біздің эрамызға дейін 650 жылы Қытайда пайда болған. Европада ең бірінші жазу «төлеу міндеттемесі» ұғымы XVII ғасырда жазылған. Өз аталуына қарағанда ақша үлкен бір құндылыққа жатпайды. Ақша тауар құнын төлеу, айырбас жасау, құн, жинақтау және өлшеу бірлігіне келтіру үшін ғана керек.

Ал экономиканың дамуы мен ақшаның пайда болып, шаруашылық фактілерінің дұрыс есептелуінің негізінде ақшалай өлшеп жазу (жазбаша) мен счеттарға жазу әдістері туындады.

Грек  еліндегі ақша айналысқа ертеректе  енгенімен қаржыландыру немесе несиелендіру үшін қажетті ақшалар тек қана біздің жыл санауымыздың II ғасырында ғана қолданыла бастады. Бұл елдегі кедейшіліктің жоғары болуына сай халық қолындағы ақшаларын құмыраларға салып, көптеген жылдар бойы тығып ұстады. Кейбір деректерге қарағанда мұндай жағдай эономиканың дамуына зиян келтірген. 

4. Алғашқы банктердің пайда болуы

Банктердің  пайда бола бастауына қарай мұндағы ақша айналысы бухгалтерлік есептің дамуына үлкен әсер ете бастады. Бірінші банк біздің жыл санауымыздың V ғасырында Грецияда пайда болды. Бастапқы кезеңдердегі банктер тек қана салымшылардың ақшасын сақтайтын орынның ғана міндетін атқарды.

Римдіктер Грецияны басып алу кезеңінен  бастап банк есебіне де өз биліктерін жүргізді. Бұдан соң ертедегі Римде банк есебі екі түрлі жазудан, клиенттердің есеп шоттары бойынша банк кітабын жүргізуден және ақша қозғалысының кіріс-шығыс кітаптарын жүргізуден басталды. Кіріс-шығыс есебі мыңдаған жылдар бойы жүргізіліп келеді. Ал клиенттер есеп айырысу қызметін қанағаттандыру мақсатында банкирлер «кірістер» мен «шығыстар» терминін ауыстырып, мұның орнына дебет және кредит терминдерін енгізді. Дебет термині - «ол қарыз», ал кредит термині - «ол иелік етеді» деген ұғымға саятын болды. Мұндай өзгерістер бухгалтеряның дамуына үлкен үлес қосты. Кіріс-шығыс счеты жойылды. Бухгалтерлік есептің объектісі ретінде ақша ұтымы есеп айырысу ұғымымен біріктіріліп қаралатын болды.

Әуелі Египетте бұдан соң Ертедегі Римде банктер пайда болды. Банктердің пайда болуына қарай банк жүйесіне тән жаңа терминдер қолданыла бастады. Мысалға кредит дейтін латын сөзі «бар» немесе «салған ақшасы бар» деген ұғымды білдіретін болды. Кредит сөзі Римдіктерден орта ғасырдағы Италияға, одан Европаға, бұдан соң басқа елдерге өтіп, 1-ші Петр кезінде Россияда пайдалана бастаған екен. Тарих мәліметтеріне қарағанда, банктер бухгалтериясы негізінен Ертедегі Римде дамыған. Мұндағы банк бухгалтериясының даму тәжірибесінің өркендеуіне, әсіресе қаржылық есеп айырысуларды тиісті заң актілерімен реттеп отыруға байланысты бухгалтерлік есеп дами бастады.

Ертедегі  Римде банк кітаптарының кірісі мен  шығысын сот процесі қаралатын орталықтарға тапсырмай сот процессі қаралмайды екен. Мұндай құжаттарды тиісті орындарға тапсыру және арнайы шешімдер қабылдау заң нормаларына міндетті түрде енгізілген. Мәселе осылайша қойылған жағдайда банктерге салынған салымдар және арнайы клиенттермен есеп айырысу тек қана қағаз жүзінде өз шешімін табатындығы дәлелденген.

Римдіктер бухгалтерияның пайда болып, мұның ары қарай жетілдірілуін жақсы бағалапты. Ақша қозғалысы есебін банктерде жүргізу тәжірибесін Римдіктер гректерден үйренген. Алайда Римдіктер бухгалтерияны заңды түрдегі сенімді орынға айналдырған. Бұлар бастапқы құжаттардағы мәліметтерді ең бірінші болып бухгалтерлік есеп регистрларына (шоттарға) жазған. Бухгалтерлер негізінен үш регистрлерді пайдаланған.

Бірінші регистрға (кітапқа) күнделікті шаруашылық фактілері жазылып отырған.

Бұдан соң бұл кітап екінші регистр түрінде сақталатын кітап немесе мемориал деп аталынған.

Жүйелеп жазу кітабы - үшінші ең соңғы регистр түрінде Кодекс деп аталған. Барлық кітаптардағы ақша есебінің қозғалысы және ақшалай елшеммен есеп айырысулар жазылған. Барлық материалдарды құндылық заттардың есебі (астық, май, шарап, малдар т.б.) натуралды өлшеммен беріліп, басқа кітаптарда жүргізілген. Кодекстік шоттар бойынша соңғы қалдықтар шығарылып отырған.

     Бухгалтерлік  есеп зерттеушілерінің мәліметтеріне  қарағанда есеп регистрларына жазылған жазулар екі қатарға жазылыпты. Кірістік фактылар регистрдың оң жағына, ал шығыстық фактылар сол жағына жазылған. Қарыз сомаларды тіркеу үшін дебет  және кредит терминдері қолданылыпты. Әрбір шаруашылық фактылары бухгалтерлік жазулар түрінде «кімнен-кімге» дейтін ұғыммен жүргізілген. Алайда мұндай бухгалтерлік жазулар тек қана кассадағы ақшалар және алашақтар мен берешектер жөніндегі есеп айырысуларды көрсетіп отырған. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қорытынды

Бухгалтерлік  есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып, қоғамның экономикалық-әлеуметтік жағдайларына сай өзгерістерге ұшырап келе жатқан, сондай-ақ өмірде өзінің ерекшелігімен  оқшауланатын ғылым болып табылады. Белгілі ғалым Б. Де Солозано осы ғылым туралы “Бухгалтерлік есеп барлық ғылымдар мен өнердің ең алдында тұрады, басқалары онсыз өмір сүре алмаса, бухгалтерлік есеп үшін олардың ешқайсысы қажет емес” – деген болса, оның әріптесі Р. А. Фаулки “Есеп – бұл барлық бизнестің тілі, яғни философиясы” – деп атаған. Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық ақпаттарын өлшейтін, есептейтін және оны пайдаланушыларға жеткізіп отыратын жүйе болып табылады. Бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең маңызды орындардың бірін иеленеді. Бұған дәлел ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының 1992 жылы өткізген конференциясында “Есептей алмаған, басқара алмайды” – деген сөздің бекер айтылмағандығын атап өтуге болады. Жалпы, бухгалтерлік есеп ұйымға оның қаржылық жағдайын жоспарлау, бағалау, бақылау және талдау секілді функцияларды орындауы үшін қажет. Сонымен қатар бухгалтерлік есеп кәсіпорынның активтері мен міндеттемелері, капиталы және өндірілген өнімдері мен олардың сатылғандығы туралы ақпараттарды жинақтап көрсетеді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Пайдаланылған әдебиет

Интернет желісі сайт Stud. Kz. Ineu.edu.kz. Fails. Ukoz.