Қазақстан республикасының салық жүйесі

Дамыған елдердің салық жүйесі салықтарды кәсіпкерлікті қолдап ынталандыру  үшін пайдаланады. Осы мақсатпен  белгілі жеңілдіктер қолданылады. Олардың маңыздысына инвестициялық  салық несиесі, тездетілген амортизация, жер қойнауының әлсіреуіне жеңілдік беру жатады. Мән жағынан инвестициялық  несие жеке бизнесті мемлекеттің  капиталдық салыммен қаржыландыруы  болып табылады. Мазмұны жағынан  инвестициялық салық несиесі  салықтың жеңілдікке жатады. Ол ескірген жабдықтарды айырбастау және жаңа техника  енгізуді талап етеді.

Жанама салықтың қатарында  кеден , баж алымдары жатады.Олар тауарларды мемлекеттік шекарадан әрі бері өткенде төленетін салықтар. Қазіргі  кезенде, әсіресе шет елдер тауарлардан  алынатын кеден салығының маңызы зор. Кеден салығының механизмі 

 

1.3 Салық салудың принциптері  мен түрлері

 

Салық салу жүйесінің басты  буыны – бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болған корпорациядан  алынатын салық. Салық акционерлік  қоғамның таза пайдасынан алынады, яғни жалпы пайдадан басқаларды шегергеннен  кейін мысалы, жедел амортизация, табиғи кендердің азаюы, қайырымдылық қоры төлемдері және т.б. шығындар. Көптеген елдерде корпорация пайдаларына  салық салу ставка пропорциялары  арқылы жүреді.

Салық салу тарихында жоғары пайдаға салық салу деген де бар. Ол пайданың белгілі мөлшерден артық  болуына байланысты салынады. Мұндай шара әдетте төтенше жағдайларда, соғыс, экономикалық күйзеліс кездерінде қолданылады. Табыс салығының қатарына мүлік  салығы және капиталды пайдаланумен байланысты атқарылған істер салығы да жатады. Бірінші жағдайда салық  мүліктің құнына қарай (жер, құрылыс) әрбір  адамнан және заңды тұлғалардан  алынады.

Капитал ісінен алынатын салық  корпорациялардаың бағалы қағаздарды сату, сатып алуынан түскен табыстардан  алынады. Тікелей табыс салықтарымен қатар жанама салықтар да маңызды  рөл атқарады.Олар тауарлар немесе қызмет көрсету бағаларына қосылады. Бұл салықты тауарды тұтынушылар  төлейді. Қаржы ресурстарын бюджетке шоғырландырудың басты құралы тікелей  салықтар, алайда жанама салықтардың  да рөлі кеміген жоқ.

Жанама салықтар бүгінде  үш түрде көрінеді: акциздер, фискалды, монопольді салықтар және кеден салығы. Бұлардың ішіндегі ең бастысы –  акциздер. Олар тауар бағаларына немесе қызмет көрсету тарифтеріне қосылады. Әрбір елдің ерекшеліктеріне  қарай акциздер халық тұтынатын  тауарларға, транспорт, байланыс, тұрмыстық  қызмет көрсету түріне салынады. Қазіргі  кезде акциздің бір түрі – қосымша  құнға салық салу кенінен дамуда. Бұл жағдайда салық тауарды өткізгенен түскен барлық түсімге салынбай, тек  осы кезендегі өндірістік қызметтік  нәтижесінде қосылған құнға салынады.

Фискалды, монопольды салық  мемлекеттің монопольды өндіретін  тауарларына салынатын жанама салық. Нақты елдердің ерекшеліктеріне  қарай олардың қатарына темекі бұйымдары, алкогольдік ішімдіктер, сусындар, тұз және т.б. басқа болуы мүмкін. Фискалды, монопольды түсімдері әдетте мемлекеттік бюджетке, біраз бөлігі жергілікті үкметтің бюджетіне түседі.

Жанама салықтың қатарына кеден, баж алымдары жатады. Олар тауарларды мемлекеттік шекарадан әрі-бері алып өткенде төленетін салықтар. Қазіргі кезеңде, әсіресе шет  елдер тауарларынан алынатын кеден  салығының маңызы зор. Кеден салығының  механизмі арқылы мемлекет белгілі  тауарлардың шеттен әкелінуін тежеп, өзінің ішкі рыногын шетелдік бәсекеден  қорғайды. Қазіргі мемлекеттердің финанс жүйесінде маңызды рөлді орталық  үкіметтің салықтарымен қатар жетгілікті жерлердің салықтары да атқарады. Олардың ішіндегі ең бастылары: меншік салықтары, әр түрлі жанама салықтар.

Жергілікті әкімшіліктің қажеттіліктерін өтеуге өз салықтары  жетіспегендіктен көптеген елдерде  орталық үкіметтің жергілікті органдарға субвенция (көмек) беруі үшін белгілі  сомалар бөлінеді. Жалпы өзінің табиғаты жағынан субвенция дегеніміз  орталық үкіметке түсетін салықтың бір бөлігі, ол жергілікті бюджетке бөлініп беріледі.

Салық арқылы реттеу әдістері салалардың бәсекелестігін ынталандыруға, капиталдың қорлануына қолайлы жағдай жасауға, корпорациялардың әлеуметтік қызметін қолдауға кеңінен пайдаланылады. Осы мақсатта салықты корпорация қызметтерінің түрлеріне қарай  пайдалану жөнінде түрлі жеңілдіктер  беріледі. Мұндай шараларға мысалы, өндіруші компанияларды (әсіресе мұнай  мен газ өнеркәсібінде олардың  табиғи қорларының азаюына байланысты) салық арқылы ынталандыру жүйесі жатады. Бұл ережеге сәйкес өндіруші компаниялар пайдалы қазбалар көзінің  азаюына және өндіріс жағдайларының  қиындауына байланысты салық төлемейді. Салықтық жеңілдіктер беру арқылы мемлекет өндіргіш күштерді аймақтық орналастыруға, инфрақұрылым объектілерін салуға және т.б. айтарлықтай әсер ете алады. Салықты реттеуде мемлекет тек жекелеген  шаралар жүргізіп қоймай, сонымен  қатар барлық шаруашылық конъюннктураға ықпал етеді. Экономикалық тоқыраудан шығу үшін мемлекет салық салудағы жеңілдіктер беру жолымен күрделі  қаржыны ынталандырып, тұтыну мен  инвестицияны қолдап, тауарларға жиынтық  қоғамдық сұраныстың болуы үшін қолайлы  жағдайлар жасайды. Бүкіл экономикалық конъюктураны ынталандырудың ірі шараларына мысалы, 80-жылдарда АҚШ үкіметінің басына келген Рейген әкімшілігінің салықтарды едәуір қысқартуы жатады. Бұл бағдарламаның  теориялық негізі ретінде американ экономисі А. Лаффердің есебі  алынған. Олсалықты азайтудың нәтижесінде  мемлекеттің экономикалық өсуі мен  табыстың көбеюін дәлелдеді. Лаффердің  айынша корпорациялар табысына шектен тыс салық ставкасын көтеру олардың  күрделі қаржыға деген ынтасын  жояды, ғылыми-техникалық прогресті  тежейді, экономикалық өсуді баяулатады, сөйтіп мемлекеттік бюджеттің түсімдеріне  кері әсер етеді.

Мемлекттік бюджет пен  салық ставкасының арасындағы тәуелділік графикалық бейнесі – Лаффердің  қисық сызығы деп аталады. Суретте  ордината сызығында салынған ставкаларын (R), абциссада мемлекеттік бюджетке түсетіндер (Y) бейнеленген. Салық ставкасы өскенде мемлекет табысы салық салудың  нәтижесінде ұлғаяды. Салық ставкасының  қолайлы мөлшері (R) мемлекеттік бюджетке жергілікті түсімдерді қамтамасыз етеді(Y). Салықты одан әрі көбейту еңбек  пен кәсіпкерлік ынтасын төмендетіп, 100 пайыздық салық салу мемлекеттік  табысты нөлге теңейді, өйткені  ешкім де тегін жұмыс істегісі келмейді. Басқаша айтқанда болашақта  шектен тыс салықты азайту қор  жинауды, инвестицияны, жұмыспен қамтуды  арттырып жиынтық табыстың көлемін  ұлғайтады. Нәтижесінде салықтық түсімдердің  нәтижелілігі өседі, тапшылық азаяды, инфляция бәсеңдейді. Әрине Лаффердің  қисық сызығының тиімділігі тек  еркін рынок механизмінің қалыпты  жағдайында ғана мүмкін болады. Бұл  теорияға сын тұрғысынан терең талдау жасамай, мынаны ғана атап өтуге болады. Лаффердің қисық сызығының тиімділігі тек еркін рынок механизмінің қалыпты жағдайында ғана мүмкін болады. Жалпы рыноктық экономика жағдайында инвестицияға салық ставкасынан  басқа да факторлар ықпал етеді. Бұлардың ішіндегі ең бастылары циклдық  ерекшеліктер және компания тауарларына  сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы, олардың пайдаларының өсуі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Лаффердің қисық сызығы.

 

II. Қазақстан Республикасындағы  салықтар және салық жүйесін  ұйымдастыру.

 

2.1 Қазақстан Республикасындағы  салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері

 

«Салық» ұғымымен «салық жүйесі»  ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетке алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттік салық жүйесін  құрайды.

1991 жылға дейін, яғни  КСРО ыдырағанға дейін елде  көбінесе экономиканы басқарудың  әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға  қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес  салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің  басты кіріс көздерінің бірі  болған айналым салығы тіркелген  бөлшек сауда және көтерме  сатып алу бағаларын қолдануға  және мемлекеттік реттеп отыруға  бағытталған болатын. Қазақстан  егемендікке ие болғаннан кейін  1991-1995 жылдары қабылдаған бірқатар  заңдарға сәйкес республикада  жаңа салық жүйесі қалыптасты.

1991жылғы желтоқсанның 25-інен  бастап біздің елімізде салық  жүйесі жұмыс істей бастады.  Ол «Қазақстан Республикасындағы  салық жүйесі туралы» заңға  негізделді. Бұл заң салық жүйесін  құрудың қағидаттарын, салықтар  мен алымдардың түрлерін, олардың  бюджетке түсу тәртібін белгілеген  алғашқы құжат еді. Осы заңға  сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың  1-інен бастап 13 жалпы мемлекеттік  салық, 18 жергілікті салықтар мен  алымдар енгізілді. 

Қазақстан Республикасының  Үкіметі 1995 жылдың басында салық  реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте  халықаралық салық салу қағидаттарына  сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты «Салық және бюджетке төленетін басқа  да міндетті төлемдер туралы» 1995 жылғы  сәуірдің 14-інде Қазақстан Республикасы Презмдентінің заң күші бар жарлығы  шықты. Енді бұрынғы 42 салықтар мен  алымдар едәуір қысқартылып, олардың  саны небәрі 11 болып қалды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24-індегі заң күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сында №440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы  уақыт аралықтарында Президент  жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының  заңдарымен бұл заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.

Салықтардың, олардың төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық  жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір  күрделі үлгілері болуы мүмкін.

Барлық өркениетті елдерде  салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі  қағидаттар бойынша былайша жіктеледі:

Салық салу объектілері бойынша;

Салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын органға  қарай;

Пайдалану тәртібі бойынша;

Объектінің экономикалық белгісі бойынша.

Салықты алатыын және оған билік жасайтын органға қарай  орталық (жалпымемлекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.

Пайдалану тәртібіне қарай  барлық салықтар жалпы және мақсатты болып бөлінеді. Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады және жалпымемлекттік қажеттіліктерді  қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты (арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады және әеттегідей түрлі арнаулы  қорлардың қаржы базасын құруға арналады.

Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын  салықтар және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын  салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуі тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.

Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне  қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданады: кадастрлық, салық  төлеушінің мағлұмдамасы бойынша, табысты  алу көзінен ұстап қалу, патенттік  негізде.

Бірінші жағдайда салықты  есептеу мен оны алу, салық  салу объектілерінің нақты табыстылығының есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде  жүзеге асырылады.

Мағлұмдамада салық төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және салық  сомасын есептеп, төлейді. Олар салықтардың  түрлері бойынша салық мағлұмдамасын  есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс  салығын, жеке табыс салығын, көлік  құралдарына салынатын салықты  жәнежерсалығын төлеушілер салық органына олар бойынша мағлұмдаманы есепті салық  кезеңінен кейінгі жылдың 31-інші наурызына дейін береді.

Жеке табыс салығы бойынша  мағлұмдаманы мынадай салық төлеушілер:

Төлем көзінен салық салынбайтын  табыстары барлар;

Тұрғын үй салу мен осындай  құрылыс үшін құрылыс материалдарын  сатып алуды қоспағанда салық  жылында 2000 айлық есептік көрсеткіштен жоғары сомаға біржолғы ірі сатып  алуды іске асырғандар;

Қазақстан Республикасының  шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар;

Қазақстан Республикасының  шегінен тыс жерлердегі шетел  банктеріндегі шоттарда ақшасы бар  жеке тұлғалар;

Қазақстан Республикасының  сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес  туралы заңнамалық актілеріне сәйкес мағлұмдама беру жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар;

Қазақстан Республикасы Парламентінің  депутаттары, судьялары табыс етеді.

Салық төлеушіден салық мағлұмдамасын  табыс етудің белгіленген мерзіміне  дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган  салық мағлұмдамасын табыс ету  мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға хұқылы. Бірақ салық мағлұмдамасын  тапсыру мерзімін ұзарту салық төлеу  мерзімін өзгертпейді.

Үшінші әдіс бойынша салық  төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы одан салықты  табыс алынған жерде есептеп, ұстайды (төлейді).

Төртінші әдіспен салық  кәсіпкерлік қызметтің сан алуан  түрлеріне берілетін патент негізінде  төленеді. Патент – арнаулы салық  режімін қолдану құқығын куәландыратын  және салық сомасының бюджетке төленгендігін  растайтын құжат.

Салық есебінің екі әдісі  қолданылады:

1) кассалық әдіс;

2) есептеу әдісі.

Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет көрсету, мүлікті жөнелту  мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен бастап есепке алынады.

Есептеу әдісі бойынша  табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл  әдіс салық службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері  қолдануға қабылдаған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі – салық төлемдері  жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл  айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.