Ақша қаражаты, есеп айрысу және несие операцияларының есебі

 

 Ақша қаражаттары, есеп айырысу және несие операциясы

 

Сабақтың мақсаты: ақша құралдары мен олардың эквиваленттері туралы түсінікті ашу, олардың кәсіпорын кассасындағы, танымдық банктік шоттағы теңгемен және шетел валютасындағы есебін және дебиторлық берешекті оқып зерттеу.

Негізгі түсініктер: ақша қаражаттары, ақша эквиваленттері, овердрафт, кассалық кіріс ордері, кассалық шығыс ордері, кассалық кітап, банктік шот, валюта, валюталық бағам, бағамдық айырма, дебитор, алынуға тиісті шоттар, саудалық дебитордық бұрыш, саудалық емес дебиторлық борыш, ақшалай жеңілдік, сауда жеңілдігі, сатылған тауардың қайтарылуы, күмәнді борыш, несиеге таза сатып өткізуден пайыз әдісі, дебиторлық борышты төлеу мерзіміне қарай есепке алу әдісі, есеп беруге тиісті тұлға, вексель, алдағы кезең шығыстары.

 

3.1. Ақша қаражаттары  және олардың эквиваленттері  туралы түсінік.

Өндірістік қызмет барысында  ұйымдар өнімді өткізумен, жабдықтаушылардан  материалдардың келіп түсуімен, қаржылық міндеттемелерінің орындалуы және тагы басқаларымен баланысты әр түрлі  қарым-қатынасқа түседі. Осыған байланысты ақшалай есеп айырысулар не нақты  ақшасыз есеп айырысу түрінде, не колма-қол ақша айналымы түрінде  жүргізіледі. Ақшалай есеп айырысу  жүйесінің дұрыс және тиімді ұйымдастырылуы кәсіпорын қызметі барысында  үлкен роль атқарады.

Ақша қаражаты – бұл  жоғары өтімді актив және жалпыға  бірдей айырбас құралы, сонымен бірге  барлық қалған активтерді бағалау мен  есептеу негізі болып табылады. Ақша қаражаты міндеттемелерді тез арада  өтеуге қабілетті болуы керек.

Ақша қаражаты – кассадағы  және банктегі нақты ақшадан құралады. Бухгалтерлік есептің №7 «Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есеп» деп  аталатын халықаралық стандартына  сәйкес қаржылық ұйымдарға ағымдық  шоттардағы ақша, қолма-қол купюралар, монеталар, валюта және айналымдық несиелік – ақшалай құжаттар жатады.

Ақша қаражаттарының эквиваленті деп ақша қаражаттарының белгілі бір сомасына жеңіл айнала алатын және құндылығын өзгерту қаупіне аз ұшырайтын қысқа мерзімді өтімділігі жоғары салымдарды айтады. Мысалы, банктік овердрафт. Овердрафт – бұрын дебеттік қалдықтан асатын сомаға төлем жасағанда активті шотта пайда болатын кредиттік қалдық. Яғни, банк төлеген сома клиент шотындағы ақшадан асып түссе овердрафт туындайды. Овердрафт әдетте қысқа мерзімді міндеттеме ретінде есепке алынады.

3.2. Касса операцияларының  есебі.

Кәсіпорынның күнделікті ағымдағы шаруашылық іс-әрекетіне қажет  нақты ақша кассада сақталады.

Касса арнайы жабдықталған, яғни едені мен төбесінен ешқандай адам кіре алмайтындай етіп жабылған, терезесі мен есігіне темірден тор  қойылған дыбыстық белгі – беретін  қондырғылар орнатылған, өрттен сақталатындай  түрлі материалдармен қапталып жасалған бөлмеде орналастыруды қажет  етеді. Кассадағы нақты ақша қаражаттары  кассирдің мөрі, сургуч арқылы басылып  жабылатын сейфте немесе темір шкафта сақталуы тиіс. Бұл сейфтің кілті  мен сургуч басатын мөр кассирде, ал кілттің екінші данасы белгіленген  ыдысқа салынып, аузы жабылып, касссирдің мөрі басылып, кәсіпорын, яғни субъектінің  басшысында сақталады.Кассир жұмыс  күннің соңында кассаның тиісті жерлеріне  мөр таңбасын басып, күзетшіге тапсыруы тиіс. Кассадағы ақшаның түгелдігіне  жұмысқа деген немқұрайдылық  пен салақтық салдарынан кәсіпорынның, субъектінің шеккен зардабына, әдейі  қастандықтан немесе арам ниетпен істелген әрекет негізінде кәсіпорынға, ұйымға келтірілген шығындарға касса қызметкері, яғни кассир толық жауап береді. Кәсіпорындар мен ұйымдарда, субъектілерде  кассирлік жұмысқа қызметтердің тағайындалғаны, орналасқаны жайлы  бұйрық шыққаннан кейін қызметкер  касса операцияларымен таныстырып, кәсіпорын яғни шаруашылық субъектімен  кассир арасындағы жеке материалдық  жауапкершілікке келісім-шарт жасалуы  керек.

Кассаға қабылданған нақты  ақша КО-1 нысанындағы кассалық кіріс ордері бойынша кіріске алынады. Кассадан берілген нақты ақша КО-2 нысанында кәсіпорынның шығыс ордері куәландырады. Кәсіпорында кассаның кіріс және шығыс ордерлерінің мәліметтері жүзеге асқан соң касса кітабына (КО-4) тіркеледі.

Кассадағы операциялар есебі 1000 «Ақша қаражаты» бөлімшесінің 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» активті синтетикалық шоттарында жүргізіледі.

1010 «Кассадағы  ақша қаражаты» - деп аталатын шоттар бойынша жүргізілетін операцияларлардың есебі: кредиті бойынша осы журнал-ордерде, ал дебеті бойынша осы журнал-ордердің ведомосында жүргізіледі. Яғни кассаның кірісі бойынша операциялар №1 санды журнал-ордердің ведомосында, ал шығыс бойынша операциялар №1 санды журнал-ордерде есептелініп жүргізіледі.

Журнал-ордер нысаның  қолданғандағы ұлттық және шетелдік валюталарда касса операциясын  ұйымдастыру үлгісі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Бухгалтерияда активті 1010 шот  бойынша келесідей байланыс шоттары  қойылады.

№	Шаруашылықтың іс-әрекет мазмұны	Дт	Кт
	Кассаға ақша кірістелген  кезде:
1	Чек бойынша есеп айырысу  шотынан алынды	1010	1030
2	Есеп берушы тұлғалардың  пайдаланбаған қалдық сомасы кассаға  тапсырылды	1010	1251
3	Дайын өнімдерді,тауарларды (жұмыстар мен қызметтер)сатудан  түсім тісті	1010	6010
4	Келтірілген материалдық  зиянды орнына салу үшін кассаға салынды.	1010	1253
5	Басқада дебиторлардан алынды	1010	1260
	Кассадан ақша берілген кезде
6	Кәсіпорын кызметкерлеріне  еңбек ақы беррілді	3350	1010
7	Кассадан есеп беруші тұлғаларға ақша берілді	1251	1010
8	Кассадан депонентелген  жалақы берілді	3390	1010
9	Кассадан есеп айырысу  шотына берілді	1030	1010
10	Жабдықтаушылардың шоты нақты  ақша мен кассадан	3310	1010
11	Кассадан орындау қағазы бойынша берілді	3390	1010

Кассадағы тексеріс.Кассалық операциялар есебі бойынша нұсқаулыққа байланысты кассада тексеріс кварталда бір реттен аз емес көлемінде жүргізілу қажет.Тексеріс жұмысын шаруашылықтың басшысының бұйрығы бойынша арнайы комиссия тағайындалып жүгізеді .Кассадағы тексерістің мақсаты-кассадағы ақша белгілері мен басқа а құндылықтардың нақты қолда барын тексеру,сондай-ақ кассалық құжаттардың дұрыс жүргізілуіне.Түгендеу кезінде комиссия мүшелері түр-түрі бойынша барлық ақша купюрларын,бағалы қағаздарды(акциялар,облигациялар,чектер,вексельдер және заңдарды сәйкес бағалы қағаздар ретінде шығарылатын басқа да құжаттар жатады.), ақша құжаттарын, қатаң есеп беру бланкілерін (еңбек кітапшалары, оларға қосымша парақтары, автокөліктің жол жүру парақтары түбіртектерін және т.б) толығымен парақтап есептеп шығады. Қолда бар ақша қаражатын түгендеу нәтижесінде ревизия актісі жасалады. Актіде кассадағы барлық құндылықтардың атаулары, номерлері, сериялары және номиналдық бағалары көрсетіледі.Қолма-қол ақша купюралары мен сомасы бойынша актіге қосылады. Субъектіге тиесілі емес ақша қаражаты мен басқа да құндылықтардың кассада болуы туралы кассирдің мәлімдемесі қабылданбайды. Ақша қаражатының қолда барын түгендеу актісінде кассадағы ақша қаражатының қалдықтары түгендеу актісінде кассадағы ақша қаражатының қалдықтары түгендеу күнгі есепке алыну деректерімен салыстырылады да нәтижесі айқындалады. Түгендеуде жетіспейтіні немесе артылып қалуы табылғанда актіде сомасы көрсетіледі. Түгендеу кезінде нақты қолда бар мүліктің бухгалтерлік есеп деректерімен сәйкессіздігі табылса: артып кеткені табыс деп кіріске алынады да, жетіспейтіні – шығыс деп танылады. Кассадағы ақша қаражаты мен басқа да құндылықтардың болуы мен қатар бас бухгалтер касса кітабының жүргізілуін тексереді.

Касса кітабын толтыруда  жіберілетін мүмкін болатын қателіктер мынандай болу керек:

• Касса кітабының тігілмеуі және оның парақтарының номерленбеуі
• Мұқабаның соңында ұйым мөрінің соғылмауы, бірінші басшы мен бас бухгалтер қолдарының қойылмауы;
• Шоттар корреспонденциясының көрсетілмеуі, сондай-ақ аталған шоттардың кіріс шығыс ордерлерінде көрсетілгендеріне сәйкес келмеуі;
• Кіріс және шығыс кассалық ордерлерді жеке-жеке номерлеу орнына жалпылама номерлеудің қолданылуы;
• Бет бойынша жиыны шығарылмай, «Ауыстыру...» жолының толтырылуы;
• Бәйлім түзетулер

«Арман» ЖШС Кәсіпорын атауы 200 – жылғы "    "             кәсіпорын кассасындағы қолда  бар ақша қаражатын тексудің  № ... АКТІСІ   ҚОЛХАТ Түгендеу жүргізу басталғанша  ақша қаражатына арналған барлық шығыс  және кіріс құжаттары бухгалтерияға  тапсырылды және менің жауапкершілігіме берілген барлық ақша қаражаты кіріске  алынды, ал шығарылғандары шығысқа  есептен шығарылды.   Материалды жауапты адам Бухгалтер-кассир Абдрахманова Абдрахманова А.Р. а. Лауазымы қолы  аты-жөні 200─жылғы "   "             №36 бұйрық негізінде 200─жылғы "   "            жағдай бойынша ақша қаражатына  тексеру жүргізілді. Тексеру кезінде мыналар  анықталады: Қолда бар ақша                                                                                      94 000 теңге 00 тиын Нақты қолда бар ақша жиыны                                                             94 000 теңге 00 тиын Тоқсан төрт мың  теңге 00 тиын Жазбаша b. Есептік деректер бойынша 94000 теңге 00 тиын Тексеру нәтижесінде: артығы -       жетіспейтіні- Кассалық ордерлердің  соңғы номерлері: Кіріс №51,        Шығыс № 63 Комиссия төрағасы     Директор                           Ибрагимов  Ибрагимов А.С                Лауазымы қолы  (аты-жөні)                 Бас бухгалтер    Ермакова     Ермакова С.К. Лауазымы       қолы    (аты-жөні) Бухгалтер   Ахметова Б.Қ   Ахметова Б.Қ Лауазымы     қолы (аты-жөні) Актіде көрсетілген ақша қаражаты менің жауапкершілігіммен сақталуда. Материалдық жауапты адам Абдрахманова А.Р                                                            Қолы   20 – жылғы  "   " Артылып қалғандағы немесе жетіспейтінді  түсіндіру

с.         Материалды жауапты адам қолы Кәсіпорын басшысының шешімі   20   жыл    қолы

Кассада түгендеу жұмысының  нәтижесінде болатын артықшылыққа немесе жетіспеушілікке бухгалтерияда  келесідей бухгалтерлік корреспонденция  қойылады.

№	Шаруашылық іс әрекеттер  мазмұны	Дт	Кт
1	Кассада кассирдің кінәсінан  жетіспеушілік сомасы анықталды	1253	1010
2	Жалақыдан жетіспеушілік  сомасы ұсталды	3350	1253
3	Кассаға жетіспеушілік сомасы нақты ақшамен өтелді	1010	1253
4	Табиғи апаттан болған жетіспеушілік сомасы есептен шығарылды	7210	1010
5	Кассада жетіспеушілік ұрлану,тонау  кезінде анықталды	1253	1010
6	Егер кінәлі адам табылмаған жағдайда жыл соңында жетіспеушілік  сомасы шығындыларға апарылды	7210	1253
7	Кассада артықшылық табылып  есепке алынды	1010	6280

3.3.Банктегі есеп  айырысу шотындағы және арнайы  шоттардағы ақша қаражаттарының  есебі.

Қазақстан Республикасының  банк мекемелері заңды тұлғалар арасындағы есеп айырысуларды жүргізу үшін және ақша қаражаттардын сақтау үшін теңгемен және шетел валютасында банктік  шоттар ашады.Банктік шот-бұл клиентке банктік қызмет көрсету және ақша қабылдау туралы банк пен клиент арасындағы келісімдік қатынасты бекіту әдісі.Ұйымдар  банктерде ағымдық,корреспонденттік,жинақтық дипозиттік және карт-шоттар аша алады.

     Қазақстанда ҚР «Төлемдік және ақша аударымдары» туралы Заңына сәйкес банк мекемелері арқылы іске асырылатын қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың бірыңғай жүйесі жұмыс істейді (27.06.1998 жылға № 237-І,28.12.1998ж.,№36-І;29.03.2000ж. №42-П;13.03.2003ж № 394-П;05.05.2003№ 409-П;08.05.2003ж.№482-П;13.12.2004ж.№ 11-Ш;08.07.2005жылғы.№69-Ш ҚР Заңдарымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген).

       Ағымдық  шотар бойынша операциялар шот  иесінің жазбаша бұйрығы негізінде  жүргізіледі.

      Кәсіпорын  банкіден уақтылы(күн сайын немесе  банк тағайындаған уақытта)ағымдық  шотынан үзіндіс,яғни есепті кезеңдегі  жасалған операциялар тізбегін  алып отырады.Банкінің үзіндісіне  басқа да ұйымдар мен кәсіпорындардан  ағымдық шотқа келіп түскен  және одан аударылған ақша  қаражаты бойынша құжаттар,сондай-ақ  кәсіпорыннан келген құжаттар  тіркеледі.

Есеп айырысу шоты бойынша  барлық опреациялар былайша жүргізіледі.

 

 

 

 

 

 

Жүргізілген операциялар  туралы бүкіл ақпарат әр түрлі  қаржылық есеп берулерде көрсетіледі. Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 1030 есеп айырысу шотындағы нақты ақша бойынша жүргізіледі. Субъектінің есеп айырысу шоты бойынша банк екі дана бет есеп ашады. Бет есептің көшірмесі болып бірінші дана есептелінеді және ол бастапқы құжаттармен бірге шаруашылық жүргізуші субъектіге беріледі, екінші дана бет есеп болып қалады. Банк көшірмелері оған қоса тіркелген құжаттармен тексеріледі. Бұл құжат жиынтық құжат болып табылады.