Ақша айналымы

Мазмұны:

 

Кіріспе………………………………………………………………...…2 
1.Ақша айналымы және ақша айналысы  туралы ұғым………...……3 
1.1Қолма-қол ақша айналысы және оны ұйымдастыру.....................3 
1.2Қолма-қолсыз ақша мен есеп айырысу қағидалары, формалары....................................................................7 
2.Ақша айналысын басқару және реттеу..............................................15 
2.1 Ақша айналысының заңы..............................................................15 
2.2 Ақша массасы және ақша базасы. Ақша агрегаттары................16 
3.Қазіргі таңдағы ақша айналысын реттеудің ерекшеліктері..............18 
Қорытынды...............................................................................................21 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...........................................................22 
 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 
Кіріспе

 

Экономикалық  құрылымда бұл тақырыптың алатын орны ерекше. Бұл курстық жұмыс материалдың көлемімен және ұсынылған тақырыптардың санымен белгіленбейді. Ол зерттеудің тереңдігімен және деңгейімен, экономикалық ғылымның маңызды мәселелерін талдаудың әдістерімен белгіленеді.

Дамыған елдердің қазіргі таңдағы экономикасының нарықтық болуымен ерекшеленеді. Нарықтық экономика негізгі экономикалық мәселелерді ең тиімді жолмен шешетін жүйе болып шықты. Ол бірнеше ғасырлар бойы құрылды, өркениет формасын қабылдады және болашақта бүкіл әлем елдерінің экономикалық кейпін анықтап отырады.  

Курстық жұмыс тек қана ақша айналысын теориялық бағытта қарастырып қоймай, сондай-ақ олардың практикалық жақтары, Қазақстан Республикасындағы нарықтық экономика жағдайында атқаратын қызметтері мен рөлі жан-жақты қарастырылған.

Осы тақырыптың өзектілігі біздің еліміздегі ақша айналысының негізгі ерекшелігі ақша тауарларды біртіндеп айналыстан шығара отырып, өзі айналыста үнемі қалып отырады. Ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметінің басты ерекшелігі, біріншіден, бұл қызметті толық бағалы емес құнның белгілері: қағаз және несиелік ақшалар атқарады, екіншіден, нақты және қолма - қолсыз ақшалар атқарады. 

Осы курстық жұмыс мақсаттары:

• қолма-қол ақша айналысын ұйымдастыру;
• айырбастау;
• реттеуді және оларды басқару;

 

             Жұмыс барысында  ақша айналысы, ақша агрегаттары,  ақша массасы, ақша базасы сияқты  ұғымдар барынша жан-жақты қаралады.

Менің мұндағы міндетім: ақша айналысын кеңінен баяндаумен қатар, олардың қоғамға әсерін зерттеу.

Берілген курстық жұмыс кіріспе, 3 бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 
          
           
 
        

1.Ақша айналымы және ақша айналысы туралы ұғым

1.1Қолма - қол ақша айналысы және оны ұйымдастыру

 

Көптеген шетел басылымдарында ақша айналымы деген ұғым кездеспейді. 90- жылдардың орта шеніне дейін ТМД-ға мүше елдердің басылымдарында “ақша айналымы” және “ақша айналысы” деген ұғымдарға анықтама беріліп, олар бір-бірінен дәл ажыратылды. Ақша айналымы деп тек қолма-қол ақша мен қолма - қолсыз ақшаның қозғалысын білдіретін кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгісі бұл ұғымдардың мәні мен құрылымын өзгертпей кейбір ерекшеліктер енгізді.

Сонымен, ақша айналымы деп  қолма-қол және қолма - қолсыз түрінде үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл анықтама ақша айналымының қазіргі мазмұнына сай келеді, себебі айналымда тек ақша белгілері жүреді. Ал металл ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша айналымы ретінде олардың құны айналымда жүреді. Себебі металл монетаның (алтын немесе күміс) өз құны өзінде көрсетілген (номинал) құнына сәйкес келгендіктен ақша құнының қозғалысы тауар құнының қозғалысымен жүрді. Сондықтан құн айналымы тауар айналыммен ақша айналымымен біріктірілді. Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды. Оған себеп - қолма-қол ақша және қолма - қолсыз ақша белгілерінің өз құны көрсетілген құнымен салыстырғанда өте төмен, тіпті жоқ деуге болады. Демек қазір құн айналымы деп тек тауар айналымын айтуға толық негіз бар.

Ақша айналысы - шаруашылықтағы тауарларды өткізуге, сондай-ақ тауарлы емес төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететін қолма-қол және қолма - қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы. Айналыста жүретін тек қолма-қол ақша, ол ақша айналымының бір бөлігі. Демек ақша айналысы деген бір мезгілде қолма-қол ақшамен өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының бөлігі. Ал ақша айналымы деген қолма-қол ақшамен қолма - қолсыз ақша белгілерінің тауар айналымын және тауарсыз төлемдер мен шаруашылықтың есеп айырысуын қамтамасыз ететін ақшаның қызметі. Сонымен ақша айналымы екі бөліктен: қолма-қол ақша айналысы және қолма - қолсыз ақша айналымынан тұрады. 

Қолма-қол ақша айналысы  ақша айналымының бір бөлігі ретінде бір елдің аумағында қолма-қол ақша (ұлттық валюта) айналымымен ғана байланысты болады. ол шаруашылықты жүргізуші субъектілердің халықпен есеп айырысуын сондай-ақ халық топтарының арасындағы есеп айырысуды, нақты айтқанда, алынған шығындарды, сыйақының, шәкіртақының, жәрдемақыны, сақтандыру төлемдерін және басқа табыстармен олардың тауарды, тұрмыстық және тағы басқа қызметтерді, көлік, байланыс секілді қызметтерді сатып алуға жұмсалатын шығындарын қамтитын халықтың ақшалай табысының алынуы мен жұмсалынуын қамтиды.

Нақты қолма-қол ақшаға банк кассаларындағы және банкке қатысы жоқ салалардың, яғни кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің кассаларындағы, халықтың өз қолындағы ҚР Ұлттық Банк шығарған банкноттар (қағаз ақшалар) мен тиындар жатады. Қолма-қол ақша өз қозғалысын ақшаны айналымға шығаруға және ақша эмиссиясына монополиялық құқығы бар ҚР Ұлттық Банктің кассасынан бастайды. Коммерциялық банктер қолма-қол ақшаны қаражатты қолма-қол ақшасыз аудару жолымен өз ресурстарының есебінен қолма-қол ақшаның номиналды құнын өтей отырып  Ұлттық Банктен алады.

Қолма-қол ақшаны ұйымдастыруына екінші деңгейдегі банктер маңызды роль атқарады. Тауарлардың алмасуын қамтамасыз ететін қолма-қол ақшаның ауыспалы айналымында банк ақша қозғалысының бастапқы және ақырғы тармақтарын қамтиды. Кәсіпорындардың кассасына түскен қолма-қол ақша кәсіпорындарының шотына есепке алынуы үшін банк мекемелеріне берілуі тиіс. Екінші жағынан, қолма-қол ақша айналысының саласына ақша банк кассасынан  кеп түседі (еңбекақы түрінде немесе басқа қолма-қол ақшамен есеп айырысудың нәтижесінде).

Банк кассасында қолма-қол ақша соммасы мыналар үшін болуы керек: осы банкте шоты бар өз клиенттерінің қолма-қол ақшаға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін; қажет болған жағдайда банк несие алатын клиентіне қолма-қол ақшаны ұсыну үшін: шоты басқа банкте болса да, осы банкте өз чегін өтеуге келісімі бар клиентке қолма-қол ақшаны беру үшін: басқа банктермен төлем айналымында пайда болған сәйкессіздікті баланстау (теңестіру) үшін.

Банк клиенттерін қолма-қол ақшаны қызмет көрсетуші банк кассасында өз шотындағы банк несиеге берген ақшалай қаражат есебінен алады. Олар оны тауарларды сатып алуға және қызмет көрсетулерге пайдаланылатын еңбекақыға, шәкіртақыға және басқа төлемдерге береді. Белгілі уақыт аралығында қолма-қол ақшамен жүзеге асырылатын төлемдердің жалпы сомасы банк кассасының берілетін қолма-қол ақшаны, банк кассасына түсетін ақшаны, пошта арқылы айналымда болатын қолма-қол ақшаны, кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің халыққа төлейтін төлемдерін азаматтардың арасындағы қолма-қол ақша айналымын қамтитын қолма-қол ақша айналымын сипаттайды.

Негізгі қолма-қол ақша айналымы экономикадағы кассалық қызмет көрсетуді жүзеге асыратын банк кассалары арқылы өтеледі. Банктегі шоттарға ақшалай түсімдердің есепке алынуы мен әр түрлі мақсаттарға қолма-қол қаражаттың берілуі банктің кассалық операциясы деп аталады әрі осыған қарай банктердің кіріс және шығыс кассалары болады.

Қолма-қол ақшалар айналысы нақты ақшалар қозғалысын білдіреді.Оған банкноталар, монеталар, және қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет  етеді.Дамыған елдерде нақты ақшалар айналысының едәуір бөлігін орталық банктерден шығарылған банктік билеттер құрайды. Ақша шығарудың кішкене бөлігі қазыналық билеттерді шығарушы қазынашылықтың үлесіне тиеді.

Ақша өзінің материалдық - заттық құрылымы жөнінен металл ақшалар және қазыналық билеттер (қағаз және несие ақшалары) болып екіге бөлінеді. Металл ақшаның пайда болуына байланысты ақша белгісінің салмағын өлшеу жүйесі де пайда болды.Алдымен белгілі бір массасы көрсетілген бірақ формасы жоқ  металл сынықтарының орнына әр түрлі массалы металл кесіктері айналымға түскен.Дегенмен жаңа дәуірге дейін  13 ғасырда кейбір елдерде массасы көрсетілген металл құймалар айналыста болыпты. Осыған байланысты қазіргі уақытта да көптеген ақша өлшемінің атауы оның салмақ атауымен бірдей, мысалы, фунт  стерлинг, ливр, марка - жарты фунт деген ұғым.

Металл ақшаның алғашқы түрі - құйма металл, оның формасы да әр түрлі болған ( шыбық, сым,табақша және т.б).Қоғамдық еңбек бөлінісі дамуының жоғары сатысында металдан монета түрінде ақша құйыла бастады. Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты  тауар сатушылардың  арасында көпестер бөлініп шығып, олар тауар айырбасында  тек делдалдық кәсіппен шұғылданды.Сонымен монета деген заң жүзінде құрамындағы  белгілі бір металдың  салмағын, сыртқы түрін бекіткен тағайынды формадағы  ақша белгісі. Мемлекет алтынның сынамасын ,массасын, типін, ремедиумын, эмиссия ережесін және т.с.с.бекітеді. Монетаның бет жағын – аверс, сыртын - реверс, жиегін – гурт немесе обрез деп атайды.

Металл ақшалар толық құнды және толық құны жоқ  ақша болып бөлінеді.Толық құнды ақша деп монетада көрсетілген құн монетада соғуға жұмсалған металдың  құнына тең  ақшаны айтады. Толық құны жоқ ақша деп  монетада көрсетілген құн  оны соғуға жұмсалған  металдың құнынан  жоғары болатын ақша.

Ақша айналысында майда ақшаның үлес салмағы аз.Дегенмен  майда ақшаны  айналысқа түсіру  мемлекетке өте пайдалы. Ол пайда монетада көрсетілген құнмен  оның құрамындағы  металдың нарықтық  бағасының айырмасына тең.

20 ғ 70- жылдары алтынға деноминация  жүргізілді.Алғашқыда алтын елдің ішкі ақша айналымына айналыс және төлем құралы ретінде пайдаланылса, ал 1976 жылдан бастап ол дүниежүзілік  ақша қызметін де орындамайды. Алтын мемлекеттің ішкі айналымынан да, әлемдік нарықтан да қағаз және несие  ақшаларымен ығыстырылды.

Металл ақша айналысының обьктивті заңдылықтары  және капитализм  тұсында тауар өндірісінің  қарқынды дамуы  айналымға қосымша ақшаның қажеттілігін  арттырып ақшаның толық құны жоқ ақша таңбаларымен айырбастау мүмкіндігін ашты.Сөйтіп  қағаз ақша ( декретные деньги -өкілеттің қаулысымен қабылданған - заңды ақша) - ол толық құнды ақшаның орнына айналым және төлем құралы қызметтерін атқаратын, мемлекет өз шығындарын жабу үшін шығаратын және ықтиярсыз көрсеткен құны бар, әдетте металға айырбасталмайтын ақша белгісі (немесе құн белгісі, алтынның өкілі). Тарихи ол алтын мен күмістің өкілі ретінде солардың орнына пайда болды. Қағаз ақшаның өз құны жоқ себебі оны басып шығаруға аз ғана еңбек жұмсалады.Ол толық құны жоқ ақша.Заңды төлем құралы болып бекітілген кезде қағаз ақшаны сатып алу мүмкіндігі бар, яғни ол айналысқа жарамды.Айналыстан тыс қағаз ақша –керексіз бос қағаз. Егер нақты ақша (алтын) өз құнымен айналысқа қызмет етсе,ал қағаз ақша тек айналыста ғана нарықтық құнға ие болады. Мемлекеттің күшпен ықтиярсыз көптеген құны қағаз ақшаның осы елдің өзінде ғана қолдануға болатын қоғамдық мәнін көрсетеді.Әлбетте мемлекет қағаз ақшаға кез келген құнды көрсетіп шексіз мөлшерде шығаруы мүмкін. Мемлекеттің қағаз ақшаға деген күші осымен аяқталады.Айналысқа түскен құн белгілері ақша айналысы  заңына бағынады.

Қағаз ақшаның эмитенттері (шығарушылары) –Қаржы министірлігі (қазынашылық),немесе мемлекеттің Орталық банкі.Бірінші жағдайда, мемлекет өз шығындарын жабу үшін ақша басып  шығаратын станоктарды тікелей пайдаланады.Ал екінші жағдайда, оны жанама түрде жүргізеді,яғни орталық банк мемлекеттік бюджеттің кемшілігін толтыруға оған несие береді. Шығарылған қағаз ақшаны  көрсетілген құнымен  оны шығаруға кеткен құнының (қағаз алуға және басуға кеткен шығындар) айырмасы эмиссиялық табыс – мемлекеттік табыстың едәуір бөлігін құрайды.

Өз құны болмағандықтан қағаз ақша тұрақсыз, ол тез құнсызданады. Қағаз ақшаның құнсыздануына әр түрлі себептер әсер етеді.

-бюджеттің тапшылығын жоюға шығарылған ақша эмиссиясы;

-әскери және басқа өндірістік емес шығындар;

-еңбек өнімділігінің  кұлдырауы;

-тауар массасының төмендеуі;

-пассивтік төлем балансы;

-ақша шығаратын үкіметке  сенімнің төмендеуі,т.б.

Міне осы себептердің бәрі тауар бағасының өсуіне әкеп соқтырады. Халықты әлеуметтік қорғау мақсатында үкімет жалақыны, зейнетақынын, жәрдемақыны өсіреді. Бірақ халық тұтынатын тауар өндірісі дамымаса, баға одан әрі шарықтай береді.Нәтижесінде халықтың әл-ауқаты нашарлайды.

Өмірде қағаз ақшаның құнсыздануын қалай байқауға болады?

Кенет бүкіл тауарлар бағасы жоғарылайды, әсіресе бірінші кезекте тұтынатын заттардың бағасы өседі, ал жалақының,зейнетақы және жәрдемақының өсуі керекті заттар бағасының және көрсетілетін қызметтер бағасының жоғарылауынан  едәуір кем жүреді.  

Жалпы қағаз ақшаның құнсыздануы тұрақсыз экономикаға тән құбылыс.

Сонымен қатар, қолма-қол ақша  айналысына несие ақшалардың келесі түрі - банкнота жатады. Ол 17 ғ аяқ шенінде пайда болған.Коммерциялық вексельдің  айналым шегі банкнота  шығарумен  ұзартылады. Банкнота - әр мемлекеттің  орталық  банкі шығарған және оны иемденушінің  талабы бойынша төленуге тиісті банк берген қарыз міндеттемесі. 
 
           Толық құнды ақша айналысы кезінде алтын құйма немесе алтын монета иесі өз байлығын елдегі ең орнықты банкте сақтауға ұмтылды. Сондықтан сынамасын анықтап және мұқият өлшегеннен кейін банк алтынды сақтауға қабылдағаны туралы  қолхат - банкнота толтырып береді.Банкнота алтынға тең , себебі кез-келген уақытта бұрын депоненттелген  асыл металға айырбастауға болады.Банкнота- қолдануға ыңғайлы ақша.Шын мәнінде банкнота –банк жазып берген вексель. 
 
  
 
1.2Қолма-қолсыз ақша мен есеп айырысу қағидалары, формалары. 
 
 Қолма-қолсыз ақшалар айналысы – қолма-қолсыз ақшалар айналымының ақшаларының қозғалысы. 
 
         Мұндағы қолма-қолсыз ақшалар  - чектер , пластикалық карточкалар  электрондық аударымдар  көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттардағы сақтаған ақшалары ( депозиттер). 
 
 Қазіргі жағдайда ақша шаруашылық өмірдің ажырамас бөлігі болып табылады. Сондықтан материалдық бағалылықтар мен жабдықтау қызметтеріне байланысты болатын  барлық мәмілелер ақшалай есеп айырысудан тұрады.Ақшалай есеп айырысудың өзі екі формаға: қолма-қол ақшамен есеп айырысу  және қолма- қолсыз  ақшалармен есеп айырысуға бөлінеді. Қолма-қолсыз ақшаларды  қолдана отырып , есеп айырысуды ұйымдастыру нақты ақшалармен есеп айырысуға қарағанда біршама қолайлы. Мұндай есеп айырысу негізінде айналыс шығындарын үнемдеуге болады.  
 
          Сондықтан да болар, қолма-қолсыз ақшалар айналысы жалпы ақша айналымының едәуір бөлігін алады. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар  барысы мынадай шаруашылық аумағында жүзеге асырылады: 
 
   -өнімді, қызметтерді және жұмыстарды сатуда; 
 
   -ұлттық табыстарды бөлу және қайта бөлуде; 
 
   -банк несиелерін алу және қайтаруда; 
 
   -Бюджетке тиісті төлемдерді аударуда; 
 
   -халықтың ақшалай табыстарын  төлеу және пайдалануда; 
 
   -басқа да банкаралық есеп айырысуларда. 
 
Қолма-қолсыз есеп айырысулар толығымен банк мекемелері арқылы ұйымдастырылатындықтан да, олардың кең көлемде қолданылуына банктердің торабының ықпалы, сондай-ақ олардың дамуына деген мемелекеттің мүддесінің ықпалы болады. Өйткені, банк - бұл қолма-қол және қолма-қолсыз ақшалар мен төлемдердің іске асатын орны Банктегі ағымдық шоттарындағы жазбаша түрдегі ақшалай қаражаттар қалдығы қолма-қолсыз ақшаларды бейнелейді.  
 
  Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу - бұл ақшалай қаражаттарды төлеушілер мен алушылардың шоттарына байланысты жазбаша түрде жасалатын ақшалай есеп айырысуларды білдіреді.  
 
Шаруашылықтағы қолма-қолсыз есеп айырысулар белгілі бір жүйеге байланысты ұйымдастырылады.  
 
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар жүйесі – бұл қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысуларды ұйымдастыру қағидаларын, оларды ұйымдастыруға қойылатын талаптарды, сол сияқты құжат айналымына байланысты есеп айырысу әдістері мен формаларының жиынтығы.  
 
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастыруды мынадай талаптарға сәйкес келуі тиіс:  
 
Біріншіден, өнімді сатудың үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін бір қалыпты қаражат айналымына жағдай жасау;  
 
Екіншіден, белгіленген мерзімде төлемді жүзеге асыруға деген төлеушілердің жауапкершілігі; 
 
Үшіншіден, қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысулардың өз уақыттылығы, яғни уақытында есеп айырысуға тиістігі. 
 
Біздің елімізде қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу жүйесін ұйымдастыру негізгі КСРО тұсында 1930-1932 жылдары несиелік реформа барысында жасалынған болатын. Содан бері, яғни 1993 жылдарға дейін еліміздегі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар шаруашылықтың шығын механизміне бағытталған түрде және экономиканы басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістеріне толық сәйкес  келген болатын. Ол кездегі жұмыс жасаған қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар жүйесін бірінші кезекте, өндіріске және өнімді жөнелтуге байланысты өзінің жоспарлық тапсырмаларының орындалуына сәйкес яғни жабдықтаушылардың мүддесіне қызмет еткен. Ол жүйедегі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастырудың қатаң қағидаларының сақталуы кәсіпорынның өзінің алдындағы келісімшарттық міндеттемелерінің орындалуы үшін экономикалық мүддесі мен жауапкершілігінің жоқтығын бір шама дәрежеде орнын толтыруына мүмкіндік береді. 
 
Бұл қағидалар әсіресе мыналарға қатаң қарайды:  
 
·        Төлеу орны-банк, яғни ол қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастырушы және бақылаушы болады; 
 
·        Төлеу уақыты-өнімді тиеген соң немесе қызметті көрсеткен соң жүргізілді, яғни мұнда аванс және коммерциялық несиенің қолданылуына қатаң тыйым салынды; 
 
·        Төлеушілердің келісімі (акцепт)- төлеудің негізіне жатады; 
 
·        Төлеу көзі- сатып алушының меншікті қаражаты немесе банктік несие, яғни оны алуға құқығы бар болса ғана; 
 
·        Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формасы, яғни олардың пайдалану аумағы алдын ала анықталады . 
 
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулардың барлығы бірдей банк ішіндегі айналымды жүретін төлем құжаттары негізінде жүзеге асырылады. 
 
Бірақ аталып өткен қағидалар, сатып алушының төлем қабілетін және несиелік қабілетіне қойылатын талаптарды ескермеді, соның нәтижесінде есеп айырысуға қатысушылардың балансының өтімділігіне төлемдер кезегінің бұзылуы  кері әсер етті. 
 
Кейіннен экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуі барысында қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формалармен әдістері, оларды ұйымдастыру қағидалары толығымен өзгерді. Қазіргі қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуларды ұйымдастыру қағидаларына мыналар жатады:  
 
Бірінші қағидасы - барлық шаруашылық субъектілердің ақшалай қаражаттары банк мекемелеріндегі шоттарды сақталып, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар сол шоттар негізігде жүзеге асырылуын көздейді. 
 
Мұндай клиенттерге ақшалай қаражаттардың сақтау және аударымдар жасау үшін шоттар ашылады. Бұл аталған қағиданың жоспарлы шаруашылық жүйедегі бірінші қағидадан айырмашылығын, барлық кәсіпорындар және ұйымдардың арасындағы қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың банк мекемелері арқылы жүргізілуге міндеттілігінен байқауға болады. Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшаның банктегі шоттарда сақтауға міндеттілігі - бұл экономиканы әкімшіл-әміршіл әдістер арқылы басқаруға ұқсас болып келеді.  
 
Нарықтық шаруашылық жағдайында банк арқылы есеп айырысуды жүргізу, шаруашылық субъектілердің экономикалық дербестігін және олардың өздерінің іс-әрекеттері үшін материалдық жауапкершілігін ескруі тиіс. 
 
Нарық жағдайындағы қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың бірінші қағидасының бұл жерде заңды және жеке тұлғаларға қатысы бар екендігін есерсек, өткен жүйедегі қағида, ақша айналысндағы нақты және қолма-қолсыз ақшалардың арасындағы заңды түрдегі алшақтықтың болуына байланысты, тек заңды тұлғаларға қатысты болғандығын айта кету керек. 
 
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың  үшінші қағидасы - нарық субъектілерінің  қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу  формаларын таңдаудағы  еркін және оларды банктің араласуынсыз шаруашылық келісімшарттарында  бекітуді көздейді. 
 
Бұл қағида меншік формаларына байланыссыз кез келген  нарық субъектілерінің келісім-шарттық және есеп айырысу қатынастарын ұйымдастырудағы қатынастардың нәтижелі болуы үшін ,оларды материалдық жағынан  жауапкершілігін арттырудағы  экономикалық дербестігін сипаттайды.Бұл жерде банктің рөлі тек қана төлемдерді жүзеге асыруда делдал ретінде көрінеді. 
 
2000 жылы 2 маусымдағы  Ұлттық Банк Басқармасы  бекіткен Қазақстан  Республикасы банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу ,жүргізу және жабу тәртібі туралы № 266  нұсқаулығына сәйкес төлеушінің төлем операцияларының  барлық формаларына бас субъектіге айналу тенденциясы байқалады, себебі барлық қолма-қолсыз ақшамен есеп  айырысу формаларында төлеу туралы бастаманы төлеушінің өзі көтереді. Бұл шарт ел экономикасындағы нарықтық қатынастардың  талабына толық сәйкес келеді. 
 
 Сонымен қатар қолма –қолсыз ақшамен  есеп айырысуды  ұйымдастырудың  мынадай екі қағидасы қолданылады: 
 
1)     төлемнің мерзімділігі  
 
2)     төлемнің қамтамасыз етілуі. 
 
Төлемнің мерзімдік қағидасы –шаруашылық несиелік сақтандыру шарттарында , ұжымдық шарттарда және Қ.Р Қаржы министрлігінің  нұсқауларында  көрсетілген мерзімдерге сәйкес есеп айырысуды  жүзеге асыру. 
 
    Бұл қағиданы бекітудің экономикалық мағынасы қаражат алушының төленетін қаражатты қалаған уақытта ғана емес , алдын ала келісілген мерзімде аударуына мүдделі екендігін түсіндіреді. 
 
Төлеу мерзімділігінің қағидасын енгізудің тәжірибелік маңызы бар десе болады. Кәсіпорындар және басқа да нарықтық қатынастар субъектілері төлемдердің мерзімділігінің дәрежелері туралы ақпараттарға ие бола отырып, - қажеттілікті тура анықтайды және өз баланстарының өтімділігін басқара алады. 
 
         Мерзімді төлем мынадай жағдайларда жүзеге асырылуы мүмкін: 
 
·        Сауда-саттық операцияларының басталуына дейін, яғни жабдықтаушының тауарын жібергенге немесе қызметін көрсеткенге дейін, яғни аванстық төлем түрінде; 
 
·        Сауда-саттық операциясы аяқталғаннан кейін, яғни төлеушінің төлем тапсырмасы арқылы; 
 
·        Сауда-саттық операциясын аяқтағаннан кейін,біршама уақыттан кейін –қарыздық  міндеттемесіз немесе вексельді пайдалану арқылы коммерциялық несие жағдайында. 
 
Іс жүзінде мерзімінен бұрын ,мерзімі кешіктірілген және мерзімі өткен төлемдерде кездесуі мүмкін. 
 
   Мерзімінен бұрынғы төлемдер-бұл келісілген мерзімінен бұрын ақшалай міндеттеменің орындалысын білдіреді. 
 
  Мерзімі кешіктірілген төлемдер- бұл көзделген уақытта қарыздық міндеттемесін орындай алмауына байланысты бастапқы мерзімнің уақытын ұзарту, яғни жаңа мерзімді белгілеуді білдіреді. 
 
Мерзімі өткен төлемдер-бұл төлеушіде төлейтін қаржы болмауына байланысты туындайды ,сөйтіп төлем мерзімі жеткен кезде төлеушінің банктік немесе коммерциялық несие алу мүмкіндігінің жоқтығын сипаттайды. 
 
          Төлемнің қамтамасыз етілу қағидасы-бұл алдындағы мерзімділік қағидамен тығыз байланысты.Себебі, төлемнің қамтамасыз етілуі төлем мерзімінің сақталуы үшін ондағы өтімділік қаражаттардың кепілдеме ретінде болуын білдіреді.Өтімділік қаражаттардың сипатына байланысты жедел түрде және алдағы уақыттарда төлемнің қамтамасыз етілуі бір-бірінен өзара ажыратылады. 
 
   Төлемнің жедел түрде қамтамасыз етілуі,төлеушіде бірінші класстық өтімді қаражаттар сомасының болуын білдіреді Бірінші классты өтімділік қаражаттарға: ұзақ мерзімді, орта мерзімді және қысқа мерзімді  сипаттағы ақшалай қаражаттар ,сол сияқты оларды ұйымдастырудың сондай  формалары жатады 
 
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуға байланысты барлық аталған қағидалар бір-бірімен тығыз байланысты.Сондықтан да , бұл қағиданың  біреуінің бұзылуы басқаларының бұзылуына жол береді. 
 
Демек, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу қағидалары - бұл қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар жүйесінің конструктивтік қасиетін, немесе қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуда ақшалардың төлем құралы ретінде қызмет етуін білдіреді. 
 
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар бойынша операциялар клиенттердің банктердегі ашқан есеп айырысу ағымдық және басқа шоттарында көрсетіледі.   
 
Кез келген кәсіпорын мен ұйымның ,банкте басты бір шоты ,яғни есеп айырысу немесе ағымдық шоты болуға тиіс. Есеп айырысу шоттары барлық кәсіпорындарға , яғни меншік түрлеріне байланысты, сондай-ақ коммерциялық есеп айырысу қағидаларында жұмыс жасайтын барлық шаруашылық субъектілеріне ашылады. Есеп айырысу шотының иесі шоттағы  қаражатты иелік етуге толық құқылы. Ондай клиенттердің дербес балансы болады. Сондай-ақ олар банктермен жеке қарым-қатынас жасай алады. Сөйтіп , есеп айырысу шотының иесі толық экономикалық және заңды тәуелсіздікке ие болады. 
 
Ағымдық шоттар, қазіргі кезде коммерциялық қызметпен айналыспайтын және заңды тұлға ретінде мәртебесі жоқ ұйымдар мен мекемелерге ашылады.Бұрынғы кезде мұндай шоттар тек қана республикалық немесе жергілікті бюджетте тұрған қоғамдық ұйымдар мен мекемелерге ашылған болатын.Ағымдық шот иесінің есеп айырысу шотының иесіне қарағанда дербестігі шектеулі.Ағымдағы шоттар бойынша жасалатын операциялар қатаң реттеліп отырады. 
 
Коммерциялық банктің мекемелеріне есеп айырысу шотын алу үшін мынадай құжаттар тапсыруға тиіс. 
 
·        Белгілі бір формадағы есеп айырысу шотын ашуға байланысты өтініші; 
 
·        Кәсіпорынды немесе ұйымды ,мемлекеттік тіркеуге алғандығы туралы құжат (тиісті атқарушы билік органдарымен куәландырылған) 
 
·        Кәсіпорынды құру туралы құрылтайшылық шарт көшірмесі (нотариалдық түрде куәландырылған) 
 
·        Жарғысының көшірмесі(нотариалды түрде куәландырылған ); 
 
·        Кәсіпорын директорының  өкілеттілігін бекіту туралы құжат (құрылтайшылар жиналысының хаттамасы немесе контракт); 
 
·        Кәсіпорынның бас бухгалтерінің өкілеттілігін  бекіту туралы құжат(жұмысқа қабылдау туралы бұйрық немесе контракт) 
 
·        Кәсіпорынның бірінші лауазымды қызметтегілерінің қолы және мөрінің үлгісі бар екі карточка (нотариалды түрде куәландырылған) 
 
·        Кәсіпорынды салық алу үшін есепке алынғандығы туралы салық инспекциясының арықтама қағаз; 
 
·        Статистикалық ұйымдардың тіркеу карточкасы. 
 
Жоғарыда аталған барлық құжаттар заңгер кеңесшіге немесе банктік бас бухгалтеріне тапсырылады.Құжаттарға тиісті сараптау жүргізілгеннен кейін , банк кәсіпорынға есеп айырысу шотын ашады.Есеп айырысу шотының ашылуы кәсіпорын банк арасындағы есеп айырысу –кассалық қызмет көрсету туралы келісім шартқа отыру негізінде жалғасады. 
 
         Аталған келісім шартқа сәйкес, банк кәсіпорынға тиісті нормативтік құжаттарға байланысты уақытылы кешенді түрде есеп айырысу-кассалық қызмет көрсетуге байланысты клиент шотына түскен  қаражатты сақтау және клиенттің бірінші талабы бойынша беру;клиенттік шаруашылық қызметі туралы ақпаратты құпия етуге;клиент операциялары бойынша коммерциялық құпияны сақтауға байланысты міндеттемелерді өзіне алады.Сондай-ақ клиентке есеп айырысу және кассалық операциялардың жүзеге асырылу тәртібін реттейтін ,нормативтік актілердің талаптарын орындауға ,барлық ақшалай қаражаттарын  банктегі шотында сақтауға ;белгіленген мерзімде банкке бухгалтерлік және статистикалық есеп беруге шотты жабуы туралы банкке алдын ала хабарлауға міндеттеме алады. 
 
         Қаншалықты есеп айырысу және кассалық қызмет көрсету арқылы болғандықтан ,келісім шартта көрсетілетін қызметтің құны және ол үшін есеп айырысу тәртібі туралы арнайы бөлім қарастырылады.Көбіне, келісім-шарттарда шот ашу үшін ақы төлеу, есеп айырысу шоты бойынша операциялары үшін комиссиондық ақы , клиенттерге кассалық қызмет көрсеткені үшін төленетін ақы қарастырылады.Кейбір банктер бұл бөлімге , сондай ақ есеп айырысу шотындағы қаражат қалдығы үшін төленетін пайыз мөлшерін де қосады. 
 
         Есеп айырысу және кассалық қызмет көрсетуде жасалған келісім шартта міндеттемелерді екі жақтың орындалғаны үшін жауапкершілігі де көзделеді. Мысалға ,банк клиент шотынан  тиісті соманы аударғаны үшін  жауапкершілік алса , ол клиент  банкке шот ашу үшін  берілген құжаттардың туралығы ;алдағы тоқсанда кассалық болжамды уақытылы бермегені үшін ;   банк көрсеткен қызметтерді төлеу мерзімінің  бұзылғаны үшін ;т.с.с.жауапты болып табылады. 
 
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар тиісті құжат  айналымын сақтау және белгілі бір формадағы есеп айырысу құжаттарының  негізінде жүзеге асырылады.Есеп айырысу құжаттарының түрлеріне ,төлеу тәсіліне  және банктегі құжат айналымын ұйымдастыруға  байланысты  қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулардың мынадай формалары болады: 
 
·        Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу; 
 
·        Төлем талабы –тапсырмаларымен есеп айырысу; 
 
·        Аккредитив арқылы есеп айырысу формасы; 
 
·        Чек арқылы есеп айырысу;  
 
·        Вексель арқылы есеп айырысу. 
 
Есеп айырысу формалары мен тәртібі  төлеуші мен қаражатты  алушының арасындағы келісім-шартпен анықталуға тиіс. 
 
Есеп айырысу формасын таңдау мынадай жағдайларда анықталады. 
 
·        Контрагенттердің арасындағы  шаруашылық байланыстар сипатымен; 
 
·        Жабдықтайтын өнімнің ерекшелігіне және оны қабылдау шартымен; 
 
·        Мәмілеге қатысушылардың мекен - жайымен; 
 
·        Жүкті тасымалдау тәсілімен ; 
 
·        Заңды тұлғалардың қаржылық жағдайымен. 
 
Формаларды таңдауда есеп айырысуда жүргізудің бекітілген ережелеріне сәйкес банк тарапынан бақылау қойылуға тиіс. 
 
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу. Бұл қазіргі кезде кеңінен қолданылатын есеп айырысу формасы. 
 
Төлем тапсырмасы-клиенттің өз шотынан белгілі бір соманы аудару туралы қызмет көтеруші банкке берген тапсырмасын білдіреді. 
 
         Төлем тапсырмасымен есеп айырысу кең көлемді төлемдерді жүзеге асыру үшін  қолданылады:алынған тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін , тауарлы емес операциялар (зейнетақы және сақтандыру қорына төлемдер,салықтық төлемдер , банкке  комиссиондық және т.б төлемдер)бойынша , жабдықтаушылар мен мердігерлерге  тауарлы және көрсетілген қызметтері үшін алдын ала төлеуге ,аванстық төлемдер бойынша. 
 
Төлем талап-тапсырмасы.Бұл қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың жаңа формасы ,біздің тәжірибеге 1990 жылы енгізілген болатын.Мұнда төлем талабы және төлем тапсырмасының элементтері  қатар қамтылған. 
 
         Төлем талап-тапсырмасы- жабдықтаушының төлеушіге оған қызмет көрсетуші банкке бағытталған , жөнелтілген өнім ,атқарылған жұмыстар және көрсетілген қызмет құнын тиісті есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу талабын және төлеушінің шотынан қаражаттарды шегеру туралы берген төлеушінің тапсырмасын білдіреді. 
 
Аккредитивтік есеп айырысу формасы . Аккредитивпен есеп айырысу жиі қолданылмайды,бірақ та ол нарық жағдайында  біршама тұрақты есеп айырысу формасы  болып табылады. 
 
          Аккредитив-бұл сатып алушының  тапсырмасы бойынша сатып алушының (аккредетив ашушының)банкісінің жабдықтаушының банкісіне аккредитивте көрсетілген құжаттарды жабдықтаушы бергеннен соң және аккредитивтің басқа да шарттарын орындаған жағдайда төлемді төлеуге берген шартты ақшалай міндеттемесі. 
 
         Егер де аккредитивті ашатын банк ,клиенттің тапсырмасы бойынша қаражатты жабдықтаушының банкіне аударып қойса,онда аккредитивте көрсетілген барлық шарттардың орындалуы  барысында төлемді жүзеге асыру үшін жабдықтаушының банкінде “Аккредитив”жеке баланстық шоты ашылады. 
 
Аккредитивтің келесідей түрлері бар: 
 
·        өтелген және өтелмеген 
 
·        қайтарылатын және қайтарылмайтын. 
 
Өтелген (қаражат аударылған)-бұл эмитент-банктің міндеттемесінің  іс-әрекетінің барлық мерзімі ішінде төлеушінің меншікті қаражаты немесе несиеге клиентіне берген қаражаты есебінен аударылған жабдықтаушының банкісінде ашқан аккредитивін білдіреді. 
 
Өтелмеген (кепілденген)-бұл банктердің өзара корреспонденттік қатынастар орнатуы негізінде жабдықтаушының банкіне сатып алушының  банкісінің шотынан қаражатты шегеруге құқық беру арқылы ашқан аккредитивін сипаттайды. 
 
         Чекпен есеп айырысу.Чек- бұл шот иесінің , яғни чек жазып берушінің чекте көрсетілген соманы чек ұстаушыға (қаражат алушыға)төлеуге өзінің банкісіне берген жазбаша бұйрығын білдіреді. 
 
Чекті есеп айырысу барысында төлем құралы ретінде заңды және жеке тұлғалар пайдалана алады.Заңды тұлғалар арасында көбіне есеп айырысу чектері қолданылады. 
 
Чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы мынада: 
 
·        егерде төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей ,ал жабдықтаушы төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағдайда; 
 
·        сатушы белгісіз болған жағдайда. 
 
Әлемдік банктік тәжірибеде чектерді мынадай түрлерге бөледі: атулы, ордерлі және мәлімдеуші. 
 
Атаулы чек бойынша төлем чекте көрсетілген тұлғаның пайдасына ғана есептеледі.Ордерлі чекте төлем чекте көрсетілген тұлғаның пайдасына есептелуі де мүмкін.Мәлімдеуші чектер бойынша төлемді банкке кім мәлімдесе ,сол тұлға иеленеді.Атаулы чекті басқа біреуге беруге болмайды. 
 
          Вексельде қолма-қолсыз есеп айырысу бір формасының жатады.Себебі, вексельдің атқаратын басты қызметі –төлем құралы. 
 
Вексель екіге бөлінеді : жай және аудармалы вексель 
 
Жай вексель дегеніміз-қарыз алушының қарыз берушіге қарыз төлеу туралы сөзсіз міндеттемесі. 
 
Аудармалы вексель дегеніміз- вексель берушінің қарыз алушыға  белгілі бір соманы белгіленген мерзімде үшінші бір тұлғаға төлеу туралы бұйрығы. 
2 Ақша айналысын басқару және реттеу. 
 
2.1  Ақша айналысының заңы.  
 
Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі.Ол тауар ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы ақшаның саны К.Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері (А мөлш.) екі факторға: біріншіден, бір кезеңде, айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына (Стб), екіншіден ақша айналымының жылдамдығына (А жылд.) байланысты өзгереді.Ақша айналысы заңы  мына формуламен өрнектеледі: 
 
Амөлш  
                                                                                                                (1) 
 
Ақша айналысы заңының мәні –ақшаның айналвс құралы қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысынан бір аттас ақша мөлшерінің айналым санына (айналым жылдамдығы) бөлгенге теңесуі керек. 
 
         Ақша тек айналыс құралы емес,сонымен бірге тек төлем құралы қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды.Қарыз міндеттемелерінің бірсыпырасы қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі,яғни олар қарыз талаптары  мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі.Сөйтіп несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тигізеді :тауардың неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса , айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері қажет.Одан басқа, айналыстан шығарылған әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды.Қорытындысында, айналыстағы ақша мөлшерін анықтаушы заң мынадай формуламен өрнектеледі: 
 
Амөлш=                                             (2) 
 
Онда,  
 
А мөлш-айналыс құралы және төлем құралы қызметтеріне қажет ақша мөлшері; 
 
Стб-сатылуға тиіс тауарлар бағасының сомасы; 
 
Стбн-несиеге сатылған тауарлар бағасының сомасы. 
 
Ст –қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төленетін сома. 
 
Сө -өзара өтелетін талаптар мен міндеттемелердің сомасы. 
 
Ақ-ақша қоры 
 
Ажылд-айналыс құралы мен төлем құралы қызметтеріндегі ақша айналымының орташа саны.(айналыс жылдамдығы.) 
 
         Осы теңдіктегі ел экономикасында сатылған тауарлар бағасынан  айналыста әлдеқайда кем ақша массасының жүргізуінің себебі төлеушілік проблемасының болуынан.Ол кезде қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төленетін сома мөлшері теріс сан болады.Бірақ бұл Қазақстанда және басқа да директивалды экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші мемлекеттерде кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы төлеушілік проблемасы жай ақша массасын ұлғайтумен  шешіледі дегенді көрсетпейді.Себебі төлеушіліктің көптеген себептері бар:төлем тәртібінің босаңдығы,төлеушіліктің тізбегінде потенциялды күйреушілердің тиімді тәжірибесінің болмауы,жекеменшіктендіру процесінің аяқталуы ,төлем құралдарының дамуы және т.б. 
 
          Сөйтіп, айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің дамуы жағдайларына әсер ететін көп  факторларға байланысты өзгереді: айналыстағы тауарлар мөлшеріне ,тауарлар мен қызмет бағасының деңгейіне және т.б.Айналысқа қажетті ақша мөлшері  ақша айналысының жылдамдығына кері пропорционалды өзгереді.Ал ақша айналысына әсер ететін жағдайлар мыналар: 
 
·        Несиенің даму деңгейі ,егер тауардың көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет; 
 
·        Қолма –қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы; 
 
·        Ақша айналымының санының өсуі. 
 
         Ақша айналымының  екі жағынан (қолма-қол ақша мен банктік айналымдағы ақшаның ) бірлігі , олардың бір формасының  екіншісіне алмасуы жалпы ақша массасының құрамын анықтауы қажет етеді.Себебі ақша массасы ақша айналымының сандық көрсеткіші.Белгілі бір мерзім аралығында және белгілі бір күнге ақша айналымындағы  сандық өзгерістерді талдау үшін ,сол сияқты ақша массасының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар  жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер  қолданылады. 
 
2.2 Ақша массасы және ақша базасы.Ақша агрегаттары. 
 
         Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне ақша массасы мен ақша базасы жатады. 
 
          Ақша массасы- жеке тұлғаларға , кәсіпорындармен мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтығы. 
 
          Белгілі бір күндегі және белгілі бір кезеңдегі ақша айналысының сандық өзгерісінін талдау үшін сондай-ақ ақша массасының өсуі мен көлемін реттеуге байланысты шараларды жасау үшін әр түрлі көрсеткіштер пайдаланылады.Ондай көрсеткіштер ақша агрегаттары деп аталады. 
 
          Өнеркәсібі жағынан дамыған елдердің қаржылық  статистикасында ақша массасын анықтау барысында мынадай ақша агрегаттары қолданылады: 
 
·        М1 агрегаты,яғни ол айналыстағы нақты ақшалар (банкноталар мен монеталар) және банктегі ағымдық шоттардағы қаражаттарды қамтиды.; 
 
·        М2 агрегаты ол М1 агрегаты қосылған коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ салымдарынан (төрт жылға дейінгі) тұрады; 
 
·        М3 агрегаты ол М2 агрегаты қосылған арнайы несиелік мекемелердегі жинақ салымдарын құрайды; 
 
·        М4 агрегаты ,ол М3 агрегаты қосылған ірі коммерциялық банктердегі  депозиттік сертификаттардан тұрады. 
 
АҚШ- та ақша массасын анықтауда төрт ақша агрегатын , Жапония мен Германияда – үш Англия мен Францияда – екеу Ресейде үш ақша агрегаттары пайдаланылады. 
 
           Қазақстанда ақша массасы Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі банктердің баланстық шоттарын шоғырландыру негізінде ақшалай және оның құрамына айналыстағы қолма-қол ақша және резидент заңды тұлғалар мен үй шаруашылығы (жеке тұлғалардың ) депозиттері жатады. 
 
          Қазақстан Республикасында Ұлттық банктің 12.01.1995 ж Директорлар кеңесінің №2 хаттамасымен бекітілген «Ақша массасын , ақша базасын анықтау әдісі және ішкі , сыртқы активтерді анықтау барысында баланстық шоттарды жіктеу туралы ережесіне » сәйкес ақша базасы мен ақша массасы есептеледі. 
 
          Аталған ережеге сәйкес , ақша базасы (МВ) – бұл міндеттемелерге жататын резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді.Ол мынадай формуламен  есептеледі:        МВ=СIС+RR+DCВ                                        (3) 
 
          Мұндағы СIС- айналыстағы нақты ақшалар ; 
 
                      RR  - міндетті резервтер ; 
 
                     DCВ- екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі коршоттағы қаражаттары. 
 
                         CIC=L(Н+С),                                                                            (4) 
 
         Мұндағы   Н – айналысқа шығарылған банктік билеттер; 
 
                      С- айналысқа шығарылған монеталар. 
 
         Ақша базасы дегеніміз-міндеттемелерге жататын резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді. Ақша базасының ақша массасына ықпал етуі ақша мультипликаторы (А_м) көмегімен мынадай формула арқылыесептелінеді. 
                А_м        М3(акша массасы)      
 
(5)                     МВ (акша базасы) 
         Егер мысалы, ақша мультипликаторы 2,0-ге тең болса, онда ақша базасының әрбір теңгесі 2 теңге жасауға қабілеттілігін көрсетеді. 2002жыл ақша массасындағы депозиттердің өсуі, ақша мультипликаторының мәні өткен жолмен салыстырғанда 3,29-дан 3,67-ге дейін өсіріп отыр. 
 
         Ақша мультипликаторы дегеніміз- ақша несие жүйесінің салымда ұлғайтылуы немесе қысқарту нәтижесінде қанша мөлшерде ақша ұсынысының көбеюі немесе азаюын көрсететін сандық коэффицент және оның шамасы ақша несие жүйесінде пайдаланатын резервтін нормасына кері пропорционал болады. 
 
         Ақша мультипликаторының қарқыны экономикадағы айналыс жылдамдығына әсер етеді. Мультипликация коэффиценті неғұрлым жоғары болса, ақша массасы соғұрлым көп, ақша жылдамдығы аз болады.                
3. Қазіргі таңдағы ақша айналысын реттеудің ерекшеліктері 
Ақша айналысы «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңына сәйкес  реттеледі.Ұлттық банк тұтынылатын банкноттар мен тиындардың қажетті мөлшерін анықтайды, олардың дайындалуын қамтамасыз етеді,оларды сақтаудың ,жоюдың тәртібін және қолма-қол ақшалай қаражаттың инкассациясын белгілейді. 
 
ҚР ақшалай банкнот өндірісі және екінші деңгейдегі  банктердің инкассациясына  лицензия беру бойынша өз күшімен енгізген  жаңалығына байланысты  қолма-қол ақша ахуалы 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырып қарағанда түбегейлі өзгеріске ұшырады.Коммерциялық банктер корреспонденттік шоттардағы қаражат қалдығының шегіне қолма-қол ақшамен нығайтылып отырады,онда операциялық кассадағы қолма-қол ақша қалдығының лимиті белгіленбейді. 
 
         Осыған қарай ұлттық банк ақша базасының шамасын Ұлттық банктің корреспонденттік шотындағы екінші деңгейдегі  банктердің қаражат мөлшерін реттеу арқылы ,  яғни банктердің  өтімділігін реттеу арқылы реттеп отырады. 
 
          Бұл ақша-несие саясатының аспаптары арқылы жүзеге  асырылады.Бұл аспаптар ақша базасының  ұлғайған шегін көрсететін  әрі ақша массасының  ақша базасына  қатынасы ретінде  есептелетін ақша мультипликаторының шамасына өз әсерін тигізеді. 
 
Ақшалай мультипликатордың  шамасы міндетті резервтеудің нормаларына тәуелді, өйткені міндетті резервтер несие ресурстарының көзі ретінде,сондай-ақ айналымдағы  қолма-қол ақшаның үлес салмағын пайдаланылмайды.Бұны банктерден тысқары болатын айналымдағы  қолма-қол ақшаның мултипликацияланбайтындығымен байланыстырып түсіндіруге болады.Ақшаның мультипликация қарқындылығы олардың  экономикадағы айналыс жылдамдылығына әсерін тигізеді:мультипликация коэффициенті неғұрлым жоғары болса ақша массаы соғұрлым көп ,айналыс жылдамдығы аз болады.ҚР Ұлттық банк  ақша айналысын және инфляция деңгейін реттеу үшін міндетті резервтер нормасы, қайта қаржыландырудың пайыздық мөлшерлемелерінің деңгейі , ашық нарықтағы операция , валюта нарығындағы операциялар арқылы өтімділікті қамтамасыз ету (айырбас бағамына әсер ету)секілді акша-несие саясатының аспаптарын пайдаланады, 
 
         Халықаралық тәжірибе көрсетіп бергендей ,банк резервтерінің  міндетті нормаларының сәл ауытқуы ұсынылатын ақша мөлшерін елеулі өзгерістерге ұшыратады.Сондықтан да Орталық банк бұл аспапты жиі қолдана бермейді.     
 
         Міндетті резерв нормаларын шектен тыс жоғарылату іскерлік белсенділікті төмендетеді,банктер таратылған ресурстарды  тиімді пайдалана алмайды,өйткені несие берілетін салалар азайып ,айналыстағы ақша массасы кемиді. 
 
         Қазақстанда 1993 жылдың қаңтарында 1994 жылдың мамыр айына дейін міндетті резерв нормасы 18-20 пайыздарға белгіленді,1994 жылдың мамырынан бастап ол теңгедегі және шетелдік валютадағы банктік депозиттік міндеттемелері бойынша  30 пайызға дейін көтерілді.Міндетті резерв нормаларының арттырылуы ақшалай мультипликатордың 1,61-ден 3,1-ге дейін күрт өсуіне себепші болды. 
 
         Банк резервтерінің (Ұлттық банктің корреспонденттік шоттарындағы қаражат) артығымен өсуіне байланысты резервтеудің баламалы тәртібіне көшудің ғана мүмкіндігі пайда болған жоқ-экономикалық нормативтерді орындайтын банктер корреспонденттік шоттағы қаражаттың шамасын әдетте резервтік талаптардан кем ұстауға тиісті болатын, ал резервтік талаптардың нормативі 2004 жылы 20%-ке дейін кемісе, 2005 жылдан бастап 15%-ке дейін төмен түсіп кетті. 
 
         Айналымдағы ақша массасын  реттеудің тиімді құралына қайта қаржыландырудың пайыздық мөлшерлемесі жатады.Орталық банк бұл саясат арқылы коммерциялық банктерге несие береді. 
 
         Әлемдік тәжірибеде коммерциялық банктердің тұрғысынан алғанда есептік мөлшерлеме дегеніміз-артық резервтің шығыны болып табылады. Сол себепті оны Ұлттық банк кемітеді, бұл өз кезегінде коммерциялық банктердің қарыз алуына жағдай жасайды. Осы қарыздың есебінен коммерциялық банктерге берілетін несие ақшаның ұсталуын арттырады. 
 
         Ұлттық банк есептік мөлшерлемені көтеру арқылы банктердің қарыз алуын тежейді, бұл несие ресурстарының және банктерге берілетін несиенің мөлшерін азайтады, ал өз кезегінде айналымдағы ақша массасын кемітеді. 
 
         Соңғы жылдары (2001-2005 ж.ж)Қ.Р Ұлттық банкі белсенді түрде пайдаланып жүрген ақша массасын реттеудің бір әдісіне ақша нарығындағы валюталық интервенция жатады. 
 
 Мұнай мен металдың әлемдік бағасының көп өсуіне байланысты Қазақстанға шетелдік валюталардың мол ағыны құйылды. Бұл ақша массасы мен оның құрылымына үлкен әсерін тигізіп отыр. Осыған байланысты Ұлттық банк соңғы жылдары валюта бағамын ақша нарығындағы интервенция арқылы реттеуге жие күш жұмсап жүр. Ол шетелдік валютаны сатып алу арқылы өзінің валюталық алтын резервін ұлғайтты. Ол 2005 жылдың басында 11,0 млрд. долларынан асты.    
 
         Ұлттық банк пен Қазақстан үкіметі елдегі ақшаның айналысын басқару мен реттеуде ақша-несие саясатының аталмыш құралдарын ептілікпен пайдаланып жүр.  
 
          
№029 баспасөз реализі 2010 жылдың 15 қыркүйегінде Қазақстан Ұлттық Банкінің халықаралық резервтері мен ақша базасының мынадай болғанын көрсетеді: