Салық кодексі және салық жүйесі

          Салық төлеушiнiң төлем кезiндегi салық салынбайтын табыстарына келесiлер жатады:

1. Мүлiктiк табыс;
2. Жеке кәсiпкерлердiң салық салынатын табысы;
3. Адвокаттар мен жеке нотариустардың – заңдық көмек, нотариалдық iс-әрекетер ақысын қоса алғанда, адвокаттық қызметтi жүзеге асырудан алынған табыстар;
4. Басқа да табыстар – Қазақстан Республикасының шегiнен тыс жерлерден алынған табыстар болып табылады.

Қазақстан Республикасының  салық жүйесiнде табиғи ресурстарды, пайдалы қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бiрқатар төлемдер бар. Оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшiн төленетiн төлемдер ретiнде бiр топқа бiрiктiруге болады. 

Жер қойнауын пайдаланушылардың  салықтары мен арнаулы төлемдерi мыналарды қамтиды:

1. Үстеме пайдаға салынатын салық;
2. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдерi;

     3)бонустар (қол қойылатын, коммерциялық табу)

     4)роялти;

     5)өнiмдi бөлу бойынша Қазақстан Ресупбликасының үлесi.

Бонустар – жер қойнауын пайдаланушының тiркелген төлемдерi болып табылады және жер қойнауын пайдалануға жасалған келiсiмшартта белгiленген мөлшерлерде және тәртiппен ақшалай нысанда төленедi.

Роялти -  пайдалы қазбаларды өндiру және техногендiк құрылымдарды қайта өңдеу процесiнде жер қойнауын пайдаланк құқығы үшiн төлемдер. Ол ақшалай немесе заттай нысанда төленедi.

Жер қойнауын пайдаланушылардың үстеме пайдаға салынатын салығы – салысьырмалы жақсы табиғи жағдайлардағы қызметiнен алынған немесе рыноктық салыстырмалы жағдайындағы шығарылған өнiмдi сатудан алынған қосымша пайда үшiн төленетiн төлемдер.

Әлеуметтiк салық – мемлекетте алынатын салықтардың бiрi. Ол 1999 жылдан берi бұған дейiн қолданылып келген әлеуметтiк қорларға: зейнетақы, мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру, мiндеттi медициналық сақтандыру, халықты жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдарының орнына енгiзiлген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесi еңбеккке ақы төлеу қорының 28% мөлшерiнде белгiленедi.

Әлеуметтiк салықтан түсетiн  түсiмдер мемлекеттiк бюджеттегi үлесi шамамен 17-19% құрайды.

Қазақстан Республикасының  резидент заңды тұлғалары шетелдiк  заңды тұлғалардың филиалдары мен  өкiлдерi, сондай-ақ Қазақстанда қызметiн  тұрақты атқаратын мекемелер  арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, жеке кәсiпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар әлеуметтiк салық төлеушiлер болып табылады.

Жер салығы- Республикадағы жер қатынастары саласындағы өзгерiстер Қазақстан Республикасының жер реформасы жөнiндегi заңдарында, Жер Кодексiнде бейнеленедi. Жердi пайдалану және иелену үшiн төленетiн ақы жер салығы ретiнде қарастырылады. Бұл салықтың мақсаты – жердi ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету және жердi сақтау, құнарлығын арттыру, жергiлiктi аймақтардың әлеуметтiк-мәдени дамуы үшiн қажеттi шараларды iске асыру үшiн бюджетке түсетiн табыстарды қалыптастыру болып табылады.

Жер салығы толығымен  жергiлiктi бюджетке түседi, сондықтан  бұл жергiлiктi өкiмет орындарының  аталған салықтыы жинауға мүдделерiн  арттырады.

Жер салығын төлеушiлер  – меншiгiнде немесе тұрақты пайдалануында  жер учаскесi бар заңды тұлғалар, олардың филиалдары және жерге иелiк етушi жеке тұлғалар жатады.

Жер салығының мөлшерi жер учаскесiнiң саласына, құнарлығына, орналасу аймағына және сумен қамтамасыз ету мүмкiндiгiне қарай анықталады және жер иесi мен жердi пайдаланушының шаруашылық нәтижесiне байланысты болмайды.

Жерге салық салудың  объектiлерiн атап өтетiн болсақ:

1. Ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жерлер;
2. Елдi мекендi жерлер;
3. Өнеркәсiп, көлiк, байланыс және қорғаныс және өзге мақсаттағы жерлер;
4. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтағы жерлер;
5. Орман қоры жерлерi;
6. Су қоры жерлерi;
7. Қордағы (запастағы) жерлер.

Салық салу объектiсiне қарай мүлiкке салынатын салық тiкелей салықтарға жатады. Белгiленген ставкаларды есепке ала отырып, салық мүлiктiң құнына тiкелей салынады.

Ендi елiмiздегi 2005 және 2008 жылғы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiндегi жер салығы мен мүлiк салығынының  үлесiн төмендегi кестеден көре аламыз:

Кесте 3 - Мемлекеттiк бюджеттегi жер салығы мен мүлiк салығының  үлесi

 

Көрсеткiштер	2005	2006	2007	2008
Жер салығы	5013	4644	5506	5855
Мүлiк салығы	1465	15210	14763	20944

 

Көлiк құралдарына  салынатын салықты  меншiк құқығында салық салу объектiлерi бар жеке тұлғалар және меншiк, шаруашылық жүргiзу немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектiлерi бар заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлiмшелерi төлеушiлер болып табылады.

Уәкiлеттi органдарда мемлекеттiк  тiркеуге жататын және есепте тұрған көлiк құралдары, тiркемелердi қоспағанда, салық салу объектiлерi болып табылады. Жүк көтергiштiгi 40 тонна және одан да асатын карьерлiк автосамосвалдар, мамандырылған медициналық көлiк құралдары салық салу объектiлерi болып есептелмейдi.

Мұнда салық мөлшерлемесi көлiк құралдары двигателiнiң көлемiне, қуатына немесе жүк көтергiштiгiне қаарй айлық есептiк көрсеткiштерге белгiленген және көлiк құралдарыынң түрлерi бойынша сараланып төленедi. Мөлшерлемелерге пайдаланылу мерзiмi бойынша төмендететiн түзету коэффиценттерi қолданылады.

Демек, бұл салықтың ерекшелiгi – оның салық салынатын объектiсi сатудан түскен бүкiл түсiм-ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында. ҚҚС дүние жүзiнiң 40-тан астам елдерiнде, соның iшiнде Еуропа экономикалық одағының 17 елiнде пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы мынада: бiрiншiден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушiлердiң үлкен тобынан алынады; екiншiден, төлеушiлер үшiн де есептеудiң салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленедi және үшiншiден, бағалардың өзгеруiне, төлеушiнiң қаржылық ахуалына, инфляция деңгейiне қарамастан мемлекет бюджетiнiң кiрiстерiн қалыптастырудың сенiмдi және тұрақты базасын қамтамасыз етедi. ҚҚС қазiргi кезде Қазақстан Республикасының бюджет кiрiстерiнiң аса маңызды көздерiнiң бiрi болып саналады. 2006 жылы мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң жалпы сомасында бұл төлемнiң үлес салмағы 23-24%-ды құрады.

Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтiн тауарларға салынатын салық. Акциздердi өзiнiң айрықшалықты ерекшелiктерiне қарай монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды өндiрушiлер төлейдi. Акциздер көрсетiлген қызметтерге де салынуы мүмкiн.

Акциз ставкаларын Үкiмет  бекiтедi және тауар құнына пайызбен және заттық нысандағы өлшем бiрлiгiне абсалюттiк сомада белгiленедi. ҚР-ның  Мемлекеттiк бюджетiндегi акциздердiң үлесi 2006 жылы 3,5%-ды құрады.

Ендi  Қазақстан Республикасындағы  соңғы бiрнеше жылдағы  мемлекеттік  бюджетегі салық түсімдерінің үлесін, ондағы салық түрлерінің мөлшерін келесі кестелерден көре аламыз.

Бірінші кестеде Республиканың  мемлекеттік бюджетінің кірісіндегі салықтық түсімдердің құрамы мен үлес салмағы көрсетілген. 

2-Кесте Мемлекеттік  бюджеттегі салықтық түсімдердің  мөлшері,  миллион теңге есебімен, 2005-2008 жылдары.

Атауы	2005	%	2006	%	2007	%	2008	%
Салықтық түсімдер, оның ішінде:	635792	100	750777	100	947251	100	1186137	100
Корпоративтік табыс салығы	169048	26,6	207354	27,6	272632	28,9	382814	32.3
Жеке табыс  салығы	68574	10,8	77381	10,3	93281	9,8	98535	8.3
Әлеуметтік  салық	124284	19,5	133852	17,8	157676	16,6	167995	14.2
Қосылған құн  салығы	159913	25,2	175893	23,4	231338	24,4	242955	20.5
Акциздер	21830	3,4	25443	3,4	26986	2,8	81500	2.5
Басқа да салықтар мен міндетті төлемдер	92143	14,5	130854	17,4	165338	17,4	263925	22.2

 

 

 

Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай бюджет кірістерінің негізін салықтық түсімдер құрайды.  Олардың ішіндегі ең көп үлес корпорациялық  табыс салығына, қосымша құн салығына тиесілі болып отыр. Ал кірістегі  бонустар мен роялтилердің үлес салмағы  жылдан жылға азайып отырғандығын көре аламыз.

 

 

 

 

 

 

 

Сурет-2 – Салықтық түсімдердегі салық түрлерінің үлесі

 

2-ші суреттен  көретінімз салық түсімдерінде  корпоративтік табыс салығы мен  қосылған құн салығының алатын  үлестері жоғары екендігін көре  аламыз. Айта кететін  болсақ  корпоративтік табыс салық мөлшері  30%, ал қосылған құн салығының мөлшері 20% шамасында екендігін көре аламыз.

Бірақта, кейбір экономистердің пікірінше салық  салудың әртүрлі ставкаларының  енгізілуі келесідей жағымсыз жағдайларға  әкелді:

- салық салудың  әділеттілігінің вертикалды және  горизонтальды салық салу принципінің бұзылуы;

- төмендетілген  ставкалар табысы жоғары және  табысы төмен тұлғалар үшін  қолайлы болды. Бірақ азық-түлік  тауарларының төмендетілген ставкамен  салық салу табысы жоғары тұлғалардың  көпшілігінің қосылған құн салығын  төлеуді жеңілдікпен жүзеге асырды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіндегі салық механизмінің қызмет етуін ұйымдастыру

 

Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңiнде салық салу саясатының негiзгi бағыттары  - салық  жүйесiн құру және оның тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлк беретiн салық механизмiн iске асыру.

Салық салудың әдiстерi мен жолдары, салық салудың негiзгi қағидалары, салық салуды ұйымдастыру  салық механизмiне жатады.

Қандай да бiр механизмнiң  құрамына бiрнеше тетiктерi мен элементерi болады. Сол сияқты салық механизмi де белгiлi бiр салық элементтерiнен тұрады. Салық салу элементтерiне келесiлер жатады:

• Субъект;
• Объект;
• Салық көзi:
• Салық ставкасы;
• Салық өлшем бiрлiгi;
• Салық оклады;
• Салық жеңiлдiктерi;
• Салық төлеу мерзiмi мен тәртiбi;
• Салық төлеушiнiң және салық қызметi органдрының құқықтары мен мiндеттерi;
• Салық төлеуiн бақылау;
• Салықтық жазалау шаралары.

Салық механизмiнде өзара  байланысты элементтерден тұратын  нұсқаулық қолданылады. Оны келесi суреттен көре аламыз:

 

 

 

 

 

1 сурет –  Салық механизмiнiң элементтерi

Ендi осы салық элементтерiне жеке-жеке тоқталып өтсек:

Салық төлеушi немесе салық  субъектiсi – салықты және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеу жөнiндегi заңды мiндетi бар тұлға. Қазақстанда салық төлеушiлерге:

• Резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
• Қазақстан Ресубликасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар болып табылады.

Салық объектiсi – заң жүзiнде негiзделген, салық салуға негiз болатын табыс, мүлiк, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б. көптеген тауарлық-материалдық игiлiктер.