Қазақстанның салық саясаты: мақсаттық бағыттары және қызмет атқару механизімі

    Басты себеп, ол  біз салық жүйесін  құрғанда елімізде жинақталған ғылыми және практикалық тәжірибе болған жоқ.

    Салық қызметі органдары да, салық төлеушілер де мұндай жаңа бастамаға психологиялық  жағынан дайын еместігі көрінді. Еліміздің алғаш қабылданған  салық жүйесінде біз жоғарыда айтып өткен дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық принциптері сақталмады.

    Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатнастардың талабына толығымен жауап  беруге мүмкіндігі болмады. Ең бастысы  жалық жүйесінің өндірісті дамытуға ешқандай ықпал етпеуі, бюджет кірісін  қарадағы өз ролін жете атқара алмауы, яғни салық көзі табыс немесе пайда емес, керісінше тұтыну болып табылады.

    Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларының  бір салық жеңілдіктері, салық  ставкаларының бір салық бойынша бірнеше болуы, халықаралық салық салудың негіздерінің тыс қалмуы және т.б. кемшілктер салық жүйеснің одан ары қарай реформалаудың қажет екенін айқын көрсетеді. Әрине бұл өмір талабына сай. Экономиканы реформалау 1-2 жылдың ішінде мүмкін еместігін баршамыз түсінеміз, сондықтан салық жйесі де біртендеп қалыптасады, түзеледі, ары қарай дамиды.

    Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық  реформасының ұзақ мерзімді концепциясын қабылдады. Бұл құжатта, негізінен, салық жүйесін салық заңдылығын бірте-бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет етуге жеткізу көзделген.

    Осы концепцияны іс жүзіне асырудағы  бірінші кезең Қазақстан Республикасы Президентінің 24.04.95. жылы қабылдаған “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” жарлығы болып табылды.

    Қазақстан Республикасында 1995 жылдың шілдесінен бастап жаңа салық жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама  болсада нарықтық қатнастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылған.

    Енді  бұрын қызмет еткен 42 түрлі салықтар мен алымдардың сны едуәір қысқартылып, жалпы салықтар мен алымдар саны 11-ге жеткізгілген.

    Салықтың  ең басты түрі болып табысқа салынатын  салық, яғни пайда емес табыстан салық  алынатын болды.

    Салық салудың негізгі принциптері біршама өз шешімін тапқан. Заңды тұлғалардың табысына салынатын салықтың ставкасы жалпыға бірдей 30% болып белгіленсе, қосылған құнға салынатын салық ствкасы барша төлеуші үшін 20 % көлемінде бекітілді. Сонымен қатар амортизация есептеудің жаңа тәртібі енгізілді. Бухгалтерлік есеппен қатар енді салықтың есеп жүргізіледі. Айта кетсек жаңа салық кодексінде жаңа салық заңы бойынша слықтың әкімшіліктің жаңа ережелері енгізілді. Олардың ішіндегі ең маңызды шешімдердің бірі салық заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілікті күшейту. Осы жарлыққа байланысты салық мемлекет алдындағы борыш болып есептеліп, бюджет кірісіне төленуге жатады.

    Соның немесе ағымдағы төлемдер бюджет кірісіне белгіленген мерзімде төленбесе  оны төлеушілердің немесе олардың  дебиторларының шоттарынан салық, айып пұл және өсім жөнінде пайда болған берешек шегінде, егер салық төлеуші немесе оның дебиторлары осы берешекті төлеуге келетін болса, өндіріп алынады.

    Салықтар, айып пұл немесе өсім түріндегі берешектердің  төленуін қамтамассыз ету үшін салық қызметі органдары салық төлеуші мен оның дебиторларының шотында қаражат болмаған жағдайда мүлікті тұмшалау туралы шешім жойылады.

    Қосылған  құн салығы бойынша декларация ҚР-ның Салық кодексіне сәйкес әзірленген жаңа салық есептелігі бойынша жасалынады. Декларацияның он бір қосымшасы және жиырма төрт қосымша нысандары бар.

    Салық жүйесі Қазақстан экономикасының тиімділігін  көтеру инструменті бола алған жоқ.

    Қазақстан Республикасының мемкеттік бюджетте салық 2002 -2008 жылдың бірінші жартысына дейін есептелген. 2002 жылы жалпы салықтан түсім 105170 млн. теңге құраса 2008 жылдың І-жартысына дейін 288086 млн. теңге құрап отыр.

    Қазақстан Республикасының мемлекетінің бюджетінің құрылымы 1-кестеде көрсетілген. 

1-кесте  Қазақстан Республикасының мемлекетінің бюджетінің құрылымы  

    Әр  жылда осы түсім бойынша өзгерістер мен ауытқулар 1 кестеден көріп отырғандай, салық бюджеттің түсімінің қанша бөлігін құрайтынына келсек 2002 жылы 64,4 пайыз екен. Әрине әр жылда әр қалай. Бүгінгі таңға дейін салық бюджеттің 89,4 пайызын құрап отыр.

2-бөлім.  Қазақстан Республикасының  салық саясатын  жетілдіру 

2.1. Салық салудың  қазіргі кездегі  механизмі 

    Қазіргі кезеңде, салық салу механизмі біздің Республикамызда қалыптаспаған жағдайда болып отыр: қазірдің өзінде оның мәні мемлекеттік реттеудің әкімшілік биліктің сипатын ашып көрсете алмайды, сонымен бірге ол әлі де экономиканы мемлекеттік реттеудің жанама немесе тікелей тиімді құралы бола алмай отыр. Сондай-ақ, соңғы жылдары нарықтық қайта құру тәжірибесі,бюджеттік қаржыландырудың негізгі көзі – салық салу механизмі, өте мардымсыз күйде екенін көрсетеді. Ал бұл салықтардың аздығынан немесе жиынтық көлемінің азайғанынан емес, салық төлемінен ”жалтару” жағдайларының жиілеп кездесетінен туып отыр. Бұған салық жүйесінің өзі көп мүмкіндіктер туғызады, өйткені соғұрлым салықтың жеңілдіктер көп болған сайын, оларға түрлі заңды және заңсыз жолдармен жетуге ұмтылатындардың саны көбейе түседі. Бұған қоса, салық салудың тәртібі жөніндегі Заңның жетілмегендігі және салық қызметкерлерінің кәсіби жағынан және жеке бастарының білім қабілетінің жеткіліксіздігінен салық салу көптеген қиыншылықтарға келіп тіреді. Осындай жағдайдың дұрыс болмауынан әлі күнге шейін қазынаға салықтар аз түсуде, ол халықтың әлеуметтік және саяси жағдайларына тікелей әсерін тигізеді. Өйткені халықтың бюджеттен алатын алымы, осы бюджетке келіп түсетін салықтардың көлеміне байланысты. 2008 жылдың бірінші жартысында Республиканың бюджетіне 43,2 пайыз салықтар түспеген, ол 2007 жылмен салыстырғанда 5,4 есе көп деген сөз. Салық салудың тиімсіздігінің шиеленістіретін факторлар – салық төлеушінің құқығы мен міндеті тұрғысында, салық төлеушінің өзін психологиялық және экономикалық жағынан көрсетудің тиянақсыздығынан болып отыр. Мемлекет салық арқылы қатты әсер етіп, табыстарымызды талап отыр деген қағида туады.

    Салық саясатын нысаналы түрде қатайту  инфляция мен мемлекет бюджетінің тапшылығын болдырмау мақсатын көздейді. Дүние  жүзі тәжірибесінде, мұндай іс-әрекет дағдарыс жылдары біршама орын алатын еді. Дегенмен, бұл жерде бір қағидалы жағдай шет қалып отыр: шет елдердегі жалпы экономикалық дағдарыстардың Қазақстанның экономикалық дағдарысымен салыстырғанда айтарлықтай ерекшеліктері бар. Еліміздегі қалыптасқан жағдайды түсіну мен зерттеу нәтижесінде, оның экономикасы және ондағы салық жүйесі тез арада өзгерістерге келетініне сенуіміз қажет және де олар салық төлеушілер үшін бір американдықтың айтқанындай: “Маған салықтарды төлеу өте ұнайды, өйткені мен олардың көмегімен цивилизацияны сатып ала аламын ”, - деген тұжырымына сай болып келуі керек. Сонымен, Үкіметіміздің алдында тұрған міндет – ол тұрақты қабылданған заңдардың негізінде қаржы жүйесін тез арада қалпына келтіріп, ондағы салық арқылы түсетін түсімдерді реттеп, олардың дұрыс бөлінуін қамтамасыз ету болып табылады және де салықтар, қазынаны толтырып ғана қоймай, өндірісті әрі қарай дамытудың белсенді стимулы рөлін атқаруы қажет деп тұжырымға келеміз. Олар кәсіпкерлікке деген ынталы тежеу механизмі болып келмей, керісінше оның тиімді әрекет етуінің қосымша, бірден бір факторының рөлін атқаруы қажет. Сондықтан біздер салық жүйесін жақсартуда әрқашан қарапайым және баянды принципті естен шығармауымыз керек. Салық заңдарының бұзылуын болдырмау, оны бұзушыларды табу үшін республика Қаржы министрлігінен бөлінген Мемлекеттік салық комитетінің қызметі құрамында өз қызметін барлық облыстар мен аудандардың орталықтарында ұйымдастыру үшін салық полициясы құрылды.

   Салық салу механизмiне төмендегiлердi жатқызуға болады:

   - салық төлеушiлердi, салық салу  объектiлерiн және салық салуға   байланысты объектiлердi есепке алуды  жүргiзу;

   - салық және бюджетке төленетiн  басқа да мiндеттi төлемдердiң  есебi және      аударылған  соманың, өсу және айыппұлдың  есебiн жүргiзу;

   - бюджеттiң кiрiс бөлiгiн ағымдағы болжауға қатысу;

   - трасферттiк бағаларды қолдау  кезiнде мемлекеттiк бақылауды  жүзеге асыру;

   - өз құзыретi шегiнде мемлекеттiк  бюджетке төленетiн мiндеттi төлемдердi     есептеудi және жинауды жүзеге  асыруға уәкiлеттi Қазақстан Республикасы мемлекеттiк органдардың қызметiн бақылауды жүзеге асыру;

   - салық салу саласындағы заңнасыманың  қолдану тәжiрибесiн талдау және  қорытындылау, сондай-ақ осы саладағы  заңнаманы жетiлдiру және жөнiнде  ұсыныстар енгiзу;

  - салық заңнамасының орындалуын бақылауды жүзеге асыру бойыша жергiлiктi мемлекеттiк органдармен бірігіп шаралар қолдану;

   - қолданылып жүрген заңнамаға сәйкес таңбалауға жататын акцизделетiн өнiмдер бойынша акциздiк алым маркiлерiнiң сақталуын, сатып алынуын және есепке алынуын, сондақ–ақ есепке алу – бақылау маркiлерiнiң жасалуын, сақталуын, сатып алынуын және есепке алуын бақылауды жүзеге асыру;

   -  салық берешегiн мәжбүрлеп  өндiрiп алу жөнiндегi жұмысты ұйымдастыру  және жүзеге асыру;

   - “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының Кодексiнде (Салық кодексiнде) белгiленген тәртiппен салықтардың өсiмақы мен айыппұлдар есептелген сомасы бөлiгiнде, сондай-ақ салық қызметi органдары лауазымды тұлғалардың әрекетi (әркетсiздiгi) бөлiгiнде салықтық тексерулердiң актiлерi бойынша хабарламаларға заңды және жеке тұлғалардың шағымдарын қарау;

   - салық мiндеттемелерiнiң туындау,  орындау және тоқтатылу мәселелерiн  жеке және заңды тұлғаларға  түсiндiру жөнiндегi жұмысты ұйымдастыру және жүзеге асыру. 

    2.2. ҚР салық саясатының негізгі бағыттары

    Барлық  қоғам мүшелерінің міндеті мен  парызы заңда белгіленген салықтарды төлеу болып табылады, ал салық  дегеніміз - бұл материалдық төлем, яғни заңнама бойынша белгіленген тәртіппен халықтан, ұйымдардан, кәсіпорындардан міндетті түрде мемлекет пайдасына алынатын қайтарылмайтын сипаттағы ақшалай қаражат болып табылады.

       Салықтар барлық елдерде олардың  қоғамдық экономикалық құрылысы  мен саяси іс - бағытына қарамастан  ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік - экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен айқындалады. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон «салықтарды төлеу әрбір азаматтың қасиетті борышы» деген еді. Бірақ соған қарамастан салық төлеушілердің бір бөлігі салық төлеуден жалтаруға тырысады. Салықты төлеуден жалтару – салық төлемдерін толық немесе ішінара төлемеу мақсатымен салық төлеушінің салық салу обьектісін (табысты, пайданы, тауар айналымын, мүлікті) әдейі жасыруы және азайтуы. Салық төлеушілердің мұндай заңсыз іс - әрекеті мемлекет мүддесіне айтарлықтай нұқсан келтіреді: мемлекеттік бюджет әдәуір қаражаттарды ала алмайды, салық заңнамасын бұзушылар кірістерінің қосымша криминалдық көздері жасалынады, кәсіпкерлік сферасында, салада аймақта және тағы басқалардың құн қозғалысының негізгі үйлесімдері бұрмаланады. Салық төлеуден бас тарту және салықты айналып өту әлемдік тәжірибеде салық құқығының қалыптасуынан кейін пайда бола бастады. Енді неге салықты төлеуден жалтаруға тырысады деген сұраққа жауап іздеп көрелік.

      Оның әр түрлі себептері болуы мүмкін:

1) шаруашылық, кәсіпкерлік немесе өзгеде қызметті қалыпты жүргізуге мүмкіндік бермейтін елеулі салық ауыртпалығы; салықтардың көптігі және жоғары мөлшерлемелері салық салынатын субьектінің көлеңкелі экономикаға кетуіне жәрдемдеседі.

2) салық  заңнамасының күрделілігі, сонымен  қатар оның анық еместігі, нұсқаулықтары мен ережелердің қағидалары мен нормаларын түрліше түсіндіретін ондағы толықтырулардың, өзгертулердің, түзетулердің көптігі.

3) салық  қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер;  қызметкерлердің төмен біліктілігі  мен біліксіздігі, экономикалық білімдер мен құқықтық мәселелердің шектес салаларын жеткіліксіз білуі; тексерулер кезіндегі қызметкерлердің адалдыққа жатпайтын іс - қылықтары;

4) салық  сомаларын баю немесе көлеңкелі  бизнестегі инвестициялау мақсатымен  субьектілердің оларды төлемеуге  қасақана, әдейі ұмтылуы және тағы басқа.

       Мемлекет салықтың қоғамдағы  алатын маңызды рөлін ескере  отырып, өзі белгілеген салық  мөлшерінің толық төленуін міндет  етеді. Ол үшін мемлекет әрбір  салық түрін рационизациялау  арқылы және тиімді құқықтық  қамтамасыз етуді жүзеге асыра отырып, салық төлеуден бас тартуды мүмкін емес ететіндей мәжбүрлеу механизмін, бақылау аппаратын құрады, салықтық заңнама негіздерін дұрыс орындамағаны үшін заңды жауапкершілік шараларын белгілейді және тағы басқа.