Қазақстан Республикасындағы қазіргі жағдайдағы салық саясаты

Жұмыс беруші материалдық, әлеуметтік игіліктер немесе өзгеде материалдық пацда түрінде берген табыстарды қоса алғанда, жұмыс беруші төлейтін ақша немесе заттай нысандағы кез келген табыстар, сондай-ақ
өтемді қызметтер көрсету шарттары бойынша жеке тұлғаларға төлемдер түрінлегі оның қызметкерлерге төлейтін шығыстарды қоса алғанда, жұмыс беруші төлейтін ақша немесе заттай нысандағы кез келген табыстар, сондай-ақ өтемді қызметтер көрсету шарттары бойынша жеке тұлғаларға төлемдер түріндегі оның қызметкерлерге төлейтін шығыстары резидент заңи тұлғалар, сондай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, заңи тұлғаның құрылымдық бөлімшелер үшін әлеуметтік салық салудың обьектісі, ал жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар үшін олардың өздерін қоса алғанда, қызметкерлер саны бұл салық салудың объектісі болып табылады.

Әлеуметтік салықты төлеу салық төлеушінің тіркеу есебіне алынған жері бойынша есепті айдан кейінгі айдан 15-нен кешіктірілмей жүргізіледі.

Меншікке салынатын салықтар нарықтық экономика жағдайына мемлекет иелегінен алу үшін және жекешелендіру процесінің дамуына қарай       меншік қатынастарындағы нақтылы өзгерістерімен байланысты едәуір орын алады.

Меншікке салынатын салықтарға жер салығы, көлік құралдарына салынатын салық жатады.

1.3 Салықтың атқаратын қызметтері, принциптері

Нарықтық жағдайда салықтар мынадай негізгі қызметтер атқарады:

1.реттеушілік;

2.фискалдық;

3.қайта бөлу;

Реттеушілік қызметі- салықтың ең негізгі қызметі. Осы   қызмет  арқылы   салықтар  ел   экономикасына    өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты- өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.

Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орны ерекше. Себебі ғылыми негізделген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді,  ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушінің жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және  мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеледі.

Салықтардың екінші қызметі - фискальдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл қызметі арқылы мемтекеттік бюджетің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери-қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.

Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың  алатын үлес салмағы арқылы анықтайды.

Мемлекет жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды.

Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен алудың нақтылы әдістерін анықтайтын, салықтың тиісті элементтері арқылы салық салудың тәртібін белгілейд.

Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады: салық субектісі, салық салынушы, обьектісі, салық базасы, салық салудың өлшемі, салық мөлшерлемесі, салық жеңілдіктері, салық төлеушілер мен құқықтары және тағы басқалары.

Салық субьектісі немесе салық төлеуші. Ол салықты және бюджетке басқа төлемдерді төлеуші тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық ауыртпалығы басқа тұлғаға - салық салынушыға аударылуы мүмкін.

Салық салынушылар - нақты салық ауыртпалылығы түсетін жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары.

Мүлік пен іс-әрекеттер салық салуға байланысты обьектілер болып табылады, олрдың болуына байланысты салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды.

Салық базасы - салық салу обьектісі мен салық салуға байланысты обьектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті төлемдердің санасы анықталады.

Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:

- табысқа салынатын салық, бұған корпорациялық табыс салығы мен жеке табыс салығы жатады;

- тауарларға салынатын салықтар, олар қосылған құнға салынатын салықтарды, кеден баждарын кіріктіреді;

- капиталға салынатын салық, оған жер салығы, мүлікке салынатын салық және басқалары жатады;

Салық өлшемі - есеп-қисап үшін белгіленген салық обьектісін өлшеу бірлігі. Салық мөлшерлемесі салық базасының өлшем бірлігіне пайызбен немесе абсолюттік сомамен белгіленеді.

Салық салу практикасында мөлшерлемелердің мынадай түрлерін ажыратады;

- тұрақты салық мөлшерлемесі, олар табыс көзіне қарамастан салық салу бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді;

- үйлесімді салық мөлшерлемесі, олар салық обьектісіне бірдей пайыздық қатынаста іс-әрекет етеді;

- прогресивті салық мөлшерлемесі табыстың артуына қарай өсіп отырады, нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Прогресивті мөлшерлемелер ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді;

- регресивті салық мөлшерлемесі, олар табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығына ауыртпалық түсіреді.

Салық кезеңі, жекеленген салықтар мен басқа да міндетті төлемдерге қатысты балгіленген уақыт кезеңі салық кезеңі деп түсініледі, ол аяқталған соң салық базасы анықталады жэне бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің сомасы есептеледі.

Салық бұл субьектінің бір обьектіден төлейтін салық сомасы.

Салық жеңілдіктері заңнамаға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:

- салық салынбайтын минимум-салық салудан толық босатылатын салық обьектісінің ең аз бөлігі;

- табыстың есептелген сомасымен шегерілетін шегерімдер;

- салық салынатын              табыстық құралына кіріктірілмейтін сома;

- салық салудың              жеке субьектілері мен төлеушілердің санаттары үшін салық мөлшерлемесін төмендету.

Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімі ұзарту және салық бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты.

Салықтөлеушілер мен салық органдарының салық заңнамасының       орындалуын, жинақталуын, жинақталуышы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақытылы аударылуын бақылауы.

Салықтық бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады;

- салық төлеушілерді тіркеу есебі;

- салық салу обьектілері мен салық салумен байланысты обьектілерді есепке алу;

- бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу;

- қосылған құнға салынатын салықты төлеушілерді есепке алу;

- салық тексерістері;

- коммерциялық бақылау;

- фиксалдық жады бар бақылау - касса машиналарын қолдану ережелері;

- акцизделенетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және акциздік постыларды белгілеу;

- уәкілетті органдарға бақылау жасау және т.б.

Салықтардың әлеуметтік экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын функцияларда толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функцияның ретінде қарастырылған жөн.

Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі              белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.

Фискалды функция барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің үлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерін алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдалынады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.

Қайта бөлу фунция арқылы түрлі субьектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қармағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық өнімінде салықтардың алатын үлесі арқылы түрлі субьектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ұлттық өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілуі дәрежесін көрсетеді. Бұл үлес 1997 жылы 19,7%; 1998 жылы 16,6%; 1999 жылы 17,4%; 2000 жылы - 19,7%; 2001 жылы - 22.2% болды. (салыстыру үшін: Украинада 29%; Ресейде - 33,3%)

Мемлекет салық саясатын соның саясатындағы шаралар жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттерін қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.

Біріншіден, базалық деп аталатын, негіз болатын салық салымын қарастырайық. Олардың бір бөлігі Д. Рикардо жэне А. Смит өмір сүрген кезде қазіргі салық салымы жүйесі тәжірибе негізінде құрылған.

Қазіргі салық нормаларын қанағаттандыратын үш басты принципті қарастырайық. Олар: анықтылық, нәтижелілік, әділдік. Анықтылық А. Смиттің түсінігінше, әрбір салық алдын-ала және дауысты хабарландыруға тиісті. Мынадай қатынастарда:

-   Салық төлеуге тиісті адам

-   Сол салықты алушы адам немесе мекеме

-   Сол салықтың алыну немесе төлену кезеңі

-   Салық төлеушінің салық ретінде төлейтін соммасының нақты анықтылығы

Нәтижелілік салық төлеу міндеті атқарылуына байланысты қаражат және еңбектің, қосымша уақыттың жойылуы. А. Смиттің түсіндірілуінде ол үшінші және төртінші принциптер (уақыт үнемділігі, салық төлеу аймақтары және қосымша шығындардың аздығы). ІІІын мәнінде, билеушілердің салық салушыларға ұсынған арнайы шектеулері мен салық төлеу кезіндегі шарттары оларға негативті ықпал етіп отырды. (салық төлеуді мезгілсіз уақытта, ыңғайсыз жерде талап етуі және т.б.)

Қазіргі уақытта нәтижелілік принципі ұлғайтылған түрде көтерілуі қажет. Біріншіден, тек қана мемлекет шығыны ғана емес, салық жинау, сонымен қатар салықтық есеп және салықтың есептік ұсынылуы есепке алынуы қажет.

А. Смиттің кезінде бұл азаматтардың шығыны аз болды. Бірақ, қазіргі кездегі салық салымы жүйесінің шығындары азаматтың немесе мекеменің салығы қай кезде де өз соммасына тең болатындай үлкен көлемде болды. Көптеген батыс елдерінде салық төлеушілердің мұндай шығындары әлдеқашан қабылданған және қатаң қадағаланады. Екіншіден, жоғары технологиялық және қымбат техникалық құралдардың салық қызметкерлерінің көбеюі салық органдарының шығындарының көбеюіне әсер етеді.

Салықтың әділдігі негізінде А. Смит салықтың, оның төлеушілері арасындағы ауыртпалықтың бір деңгейлілігін түсіндіреді. Оның алдында мұндай деңгейлік кейде салық соммасындағы арифметикалық термин ретінде түсіндіріледі.

А. Смит әрбір азаматтан алынатын салықты оның кірісінің көлемін алынатын алымдарды салықтық әділдік деп есептеуді ұсынды. Басқаша айтқанда, салық салымының пропорционалдық ережесін енгізді. Сол кезде бұл алға деген үлкен қадам болды.

Қазіргі кезде «салықтың әділдігі» идеясы әрі қарай салық салымының дамуына тікелей әсерін тигізді. Сол арқылы жоғары табыс табушылар салық түрінде олардың көп бөлігін төлеу керек болды.

Осы классикалық нормаға айналған салық салымының түрлерінен басқа қазіргі тәжірибе жүзінде тиым салу деп аталатын маңызды принциптердің қатарын жасап шығарды. Солардың ішінде мыналарды атап кетуге болады:

-            Заңсыз салық еңгізуге болмайды.

-            Салықты еселеп алуға болмайды.

-            Өндіріс факторларына салық салуға болмайды.

-            Негізделмеген салық дискриминацисына тиым салынады.

Бірінші принцип (тыйым салу) ерекше қарапайым: ол халықтың еркісіз халықтың еркіне қарсы немесе халыктың бақылауынсыз мемлекеттік басқармаға салық салуға тыйым салады. Сол атпен барлық буржуазиялық революциялар өткен болатын және қазіргі кезде әрбір мемлекетте әр түрлі салық алу заң басқарушы органдардағы (парламеннттегі) азаматтардың келісуімен жүргізілуі керек.

Келесі принцип (тыйым салу) оқиғамен байланысты, обьект сол бір уақыт аралығында ұқсас салықты бір рет ала алған кезде (яғни, заңсыз еселенген салық салымы). Мұндай оқиға қазіргі күрделі салық жүйесіне сай келеді. Осыған байланысты әрбір мемлекет басшысы бір мемлекеттегі әр түрлі басқару жүйесі ұлғайтылған салық құқығын пайдаланады.

Салық салымына өндірістің базалық факторларын еңгізу принципі маңызды мағынаға ие болады. Ондай факторларға еңбек және капитал жатады. Бұл тыйымның экономикалық сипаты болғандықтан, ол заңды құжаттарда енгізілмеген. Бірақ ол дамыған елдердің басшыларының оған қатаң бағынуға кедергі келтірмейді. Барлық дамыған елдердегі салық заңдылықтары сол негізгі тыйымға сәйкес құрылады. Өнеркәсіпке салынған капиталға және табысқа салық салынады.