«Қазақтың исламы» немесе суфизм

«Қазақтың исламы» немесе суфизм 

Дінтанушы Мұртаза Бұлұтаймен сұхбат 
 
- Мұртаза мырза, қазір «қазақ исламы» деген сөз жиі айтылады. Олардың пікірінше, жеке ұлт, халық болған соң «араб исламы», «өзбек исламы» және тағы басқа халықтардың дінінен «қазақтың исламы» өзгеше болуы керек. Исламды осылайша түсінуге бола ма? 
- Осы мәселені айта-айта тілім жауыр болды. Және менің пікірім кейбіреулерге ұнамайды. Ұнамаса да, тағы да айтамын: Қазақстанда, оның ішінде өзіміздің қазақтардың арасында Кеңес дәуірінде қалыптастырылған христанша ойлау санасы басым. Тіпті, «зиялымын», «ұлтшылмын» деп жүрген азаматтардың көпшілігі христианша түсінікте. Себебі Кеңес өкіметі қаншалықты атеистік саясат жүргізді деп айтқанмен, саяси, әлеуметтік, экономикалық, идеологиялық шараларды таза христандық, иудейлік негізде жүргізді. Балабақшадан бастап, өмірдің барлық кезеңіндегі тәрбие осылай болды. Жетпіс төрт жыл ішінде ислами түсінікке көп элементтер кіргізілді, қоғамды христиандарша ойлайтындай етті. Бұлай болып жатқанын, христиандарша түсінікпен жүргенін адамдардың өздері де біле бермейді. Біреулер «мен өмірімде орыс көрмеген қазақпын, не айтып тұрсың» деп, дауласуы мүмкін. Бірақ, өкінішке орай, қалыптасқан қазіргі жағдай солай болып тұр. Мысалы, жазушы Дулат Исабеков ағамыз ана бір жылы «Дініміз өзгерсе, өзгерсін, мәдениетіміз өзгермесін. Мейлі, христиан болайық, әніміз өзгермесін» деп, «Қазақ әдебиетінің» бірінші бетінде мақала жазды. Міне! Ал бұл кісі тек қазақша жазып, қазақ тілімен жұртқа белгілі болған, бедел алған адам. Және өзі қазақы жерде, оңтүстікте туған азамат. Оны орыстанып кеткен адам деп ешқашан айта алмайсың. Солай бола тұра, өмірге деген түсінігі мұсылман қазаққа жат. Осындай жайттардың бәрін зерттей келе мен «қазақстан қоғамы хриcтианша ойлайды» деген тұжырымға келдім. 
Христиан дінін ұстанатын халықтардың жеке-жеке діні бар. Мысалы, орыс православиесі – орыстардың христиандық діні. Грек православиесі – гректікі, копт провославиесі – Египеттегі алты миллиондай копттардың діні. Олардың шіркеулері бөлек, біріне-бірі бағынбайды. Польшаның католиктігі мен Португалияның котоликтігі бөлек. Осындай бөлінушілік протестант шіркеулерінің ішінде тіпті көп. Мысалы, Британиядағы патшалық әулеттің діні – Англикан шіркеуі Рим католик шіркеуінен бөлініп, ұлттық сипатқа ие болды. Олардың рухани иерархиясы да, қабылдайтын шешімдері де бөлек. Сондықтан христиандықта жиырмадан астам ағым пайда болды. Бәрі «христианбыз» дейді, бірақ бірін-бірі мойындамайды. Исламда мұндай үрдіс жоқ. Ислам дінді ұлтқа, нәсілге бөлмейді. Ал «исматуллашылар» деген суфизм атын жамылған секта болса «бізге араб исламының керегі жоқ, бізге дала исламы, қазақ исламы керек» деп, исламға христиандық санамен қарайды. Бұл өте қате түсінік. Өйткені, ислам бір ғана ұлтқа тән емес, күллі адамзатқа тән. Исламның қарсыластары осы түсінікті бүлдірмек болып жүр. Олар – Еуропа елдері мен Америка. Ресейде де осындай пиғыл кейде жалт ете қалады. Өздерінің дініне ұқсату арқылы мұсылмандардың бірлігін жоймақ. Өздерінің теріс пиғылын суфизм тариқаттары арқылы жүзеге асырмақ. Бұл жобаның авторы – АҚШ. Осы елдің идеологтары «қазір әлемде діни терроризм, оның ішінде ислам терроризмі күшейіп келе жатыр, Хизбут-Тахрир, әл-Қаида сияқты радикалды ұйымдар күшейіп барады, мұсылман елдерінде саяси ислам күшейіп барады т.т.» дегенге саятын он шақты қауіпті айтады. Енді осы қауіптен сақтанудың жолын қарастырады. Исламды жою мүмкін емес, өйткені ол Аллаһтың діні. Сондықтан, дінімізді бөлшектеудің, бұрмалаудың әдісіне көшті. Олар өздерінің бұл жобасын «әлжуаз, осал, бағынышты ислам жасау» деп атайды. Бұл жоба бойынша біздің атымыз мұсылман, затымыз христиан болады. «Исматуллашылар» сияқты суфизм тариқаттары исламнан гөрі христиандыққа жақын» деп айтатыным сондықтан. Әлгі жобаны ойластырып жүргендер исламды бөлшектеу үшін суфизм тариқаттарынан басқа тәңіршілдік, шыңғысханшылық, зороастризм, тотемизм, анимизм сияқты нанымдарды жаңғыртпақшы. Осы ағымдармен «исматуллашылардың» тілектестігі, бірін-бірі ақтап, бірін-бірі жақтап жүруінің себебі сол. Америкалық миссионер Чарльз Уеллердің шығармаларын қарасақ, ол Құрандағы исламды қауіпті, радикалды етіп көрсетеді де, суфизмді жақтап, ақтап жазады. Сондықтан, мені жиі қаралап жазатын «исматуллашылардың» үнпарақтарына айналған «Евразия.кз», «Үш қиян» сияқты басылымдар христиан миссионерлеріне, тәңіршілдерге қарсы пәлендей мақала бермейді. Пайғамбарымызға, дінімізге жасалған шабуылдарға телміре қарайды. Өйткені, олар айтып жүрген «қазақ исламы» ұлттық формат тұрғысында қарастырсақ, түп негізінде тәңіршілдікке, пұтқа табынушылыққа алып барады. 
- Шииттерде «тәкия» – екіжүзділік тактикасы бар. Мұны елдің ішіне кіріп бүлдіру, шииіттендіру мақсатында қолданады. Сопылық тариқаттарға жасаған зерттеуім мені осындай ойға жетелейді. Сіздің осы мәселе бойынша пікіріңіз қандай? 
- Қазақ халқының тарихында, кең тараған болмаса да, суфизмнің болғаны рас. Суфизмнің түркі халықтарында болғаны рас. Орта Азияда, Кавказда, Түркияда суфизм тариқаттарының дамығаны рас. Болған нәрсені «болған жоқ» деп айта алмаймыз. Проблема, қасірет дейікші, суфизмнің жоқ болғанында емес, бар болғанында. Сондықтан, қазір бізге «суфизм керек пе, жоқ па?» деген сұрақты талқылау өте маңызды. Меніңше қазіргі заманда суфизмнің бізге еш қажеті жоқ. 
Ислам дінінде суфизм жоқ. Біздің Пайғамбарымыз суфм пірі болған жоқ. Мен бұл жерде дін туралы айтып отырмын. Суфизм Пайғамбар заманынан 250-300 жылдан кейін ІХ-Х ғасырда шықты. Мұсылмандар Месопотамия, Сирия, Кавказ, Мысыр, Үндістан сияқты өзіндік мәдениеті бар аймақтарды бағындырды. Кейбір патшалар исламды өз еркімен қабылдады. Сонда жергілікті халықтардың әдет-ғұрпының, наным-сенімдерінің көп элементтері мұсылман мәдениетіне еніп кетті. Зороастризм, маздакизм, манихеизм уағыздаушылары, будда монахтары, христиандар мен йаһұдилер өздерінің діни сенім қағидаларын, өздерінің иерархиялық жүйесінің элементерін мұсылмандарға әкеп құя берген. Мысалы, Бұхара деген қаланың атауы этимологиялық жағынан алғангда буддизмдегі «вихара» – «аскеттерді дайындайтын оқу орны» деген сөзден шыққан деген болжам бар. Суфизм христиандықтың аскетизмін, йаһұдиликтің каббала мистицизмін, буддизмнің «нирвана» – «кәміл адамға жету философиясы», шаманизмнің безгектей зікір салуын және пұтқа табынушылықтың көптеген нышандарын жинақтаған. Кейбір суфи тариқаттарда шиизмнің элементтері де бар. Мысалы, «әл-Мәһди» нанымы, өздерін «Мәһдидің сарбаздарымыз» деп санауы шиизмді еске түсіреді. Әрине, ішінде исламның элементтері де бар. Мысалы, олар «Құран», «хадис», «шариғат» сөздерін келтіріп, Пайғамбарымызды да айтуы мүмкін, кейбір мұсылман ғибадаттарын, діни ресімдерді жасауы да мүмкін. Бірақ, біз суфизмнің арғы мақсатын айтатын болсақ, Аллаһқа, исламға бармайды. Барлық мәселе осында. 
Ал, қазақ арасында суфизмнің нақшибандия тариқаты болған. Иассауия тариқаты Ахмет Йассауи өлген соң бірнеше ғасырдан кейін жойылып кеткен. Өйткені, жаңадан тариқат ашқан пір ескі тариқаттың шәкіртерін өзіне бағындырып алатын болған. Мысалы, ХІІ ғасырда өмір сүрген Йассауи тариқатында «жария зікір» – дауыстап зікір салу әдеті болған. Ол мына «исматуллашылардың» зіркілдеген зікірінен басқаша болатын. Ал, ХV ғасырда Йассауи тариқатының орнын басқан Мұхаммед Баһауидин Нақшибанди «жария зікірге» тыйым салған. Ол «құпия зікірді» – яғни, зікірді іштей айтуды дұрыс деп санаған. Бұл суфизмнің өз ішіндегі үлкен келіспеушілік. Сөйтіп, түркі жұртында нақшибандия кеңінен таралған. Жойылып кеткен Йассауи тариқатын жаңғыртпақ болып жүргендер үшін А.Йассауи қабірінің қазақ жерінде болғаны жеткілікті. Йассауия тариқатында «исматуллашылар» қазір жасап жүрген ғибадаттар болды ма, болмады ма, оны ешкім білмейді, бұл даулы мәселе. Егер А.Йассауидің қабірі Қырғызстанда болғанда, исламды бөлшектеушілер сонда баратын еді. Бұл Батыстан жасалып жатқан саяси жобаның бір қыры. Әр елге өзіндік тактика қолданады. 
Суфизм деградацияға ұшыра отырып, әсіресе, ХV-XVIIІ ғасырларда кеңінен қанат жайды. Суфи тариқаттары ислам әлемін бөлді. Ислам өркениетіндегі регресс суфизмнің прогресімен басталды. Суфилардың жақсы көретін мынадай мақалы бар: «Пірі жоқтың пірі шайтан», «Ұстазы жоқтың ұстазы шайтан». Бұл нені білдіреді? Аллаһты мансұқтау, Аллаһтың құдіретіне шек келтіру және фәни адамға табындырудың жолы. Ғылымның жойылуы, рационалды ойлаудың жойылуы суфизмнің кең таралуымен басталған. Суфизм адамнан оның ақылын ажыратады, адамды санасыз құлға айналдырады, адамнан зомби жасайды. Олардың түсінігінде белгілі зікірлерді, тапсырмаларды орындап тұрсаң, ұстазыңның, піріңнің, тақсырыңның разылығына ие болсаң, сен ең бақытты адамсың. Сөйтіп адамды адамға құл етеді. Адамның тағдырын Аллаһ емес, тақсыр мен пір шешеді. Адамның қалай жатып, қалай тұратынын, кіммен үйленетінін, ажырасатынын, не жазатынын, не айтатынын, бәрін-бәрін тариқат көсемдері шешеді. Христиандыққа ұқсайтын тұстары да бар. Мысалы, христиан дінінде Құдай бар, бірақ ол әріде тұрады, барлық мәселені шіркеу шешеді, Папа шешеді. Кімнің тозаққа баратыны, кімнің пейішке баратыны патриархтың қаулысымен шешіледі. 
Суфилер халықты адастырғанда, «суфизм жүректі тазарту жолы, асылдың асылы, әр адамға қонбайды, әркім суфи бола алмайды» деп айтады. Жүректі тазарту, ізгі жан болу, жақсы адам болу, нәпсіні тыю, көркем мінезді болу, рухани тазару деген мақсат болса, оның бәрі қасиетті Құранда жазылған. Олар айтқандай, жақсы адам болу үшін исламнан шығып, суфизм жолына түсудің еш қажеті жоқ. Құранның жолы біздерге жеткілікті. Онда бәрі бар. 
- Әңгімеңізге рахмет. 

Сұхбаттасқан Ораз Әлімбек,

«Ар» газеті