Әлеуметтік қолдау

ЖОСПАР

 

 

Кіріспе

 

Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі толыққанды қалыптасуы мен оның құқықтың базасының қалыптасуы кезеңінде мемлекеттің ең басты бағыты болып әлеуметтік саясат басып табылады, әсіресе еңбекке қабілетсіз тұлғаларды. Және соның ішінде мүгедектер мен кәрілерді, балаларды әлеуметтік қорғау басты орын алады.

Әлеуметтік қорғау  бұл, каридикалық ғылымда - әлдебір  жағдайларға (кәрілік, мүгдектік, денсаулық  жағдайы асыраушысынан немесе  жұмысынан айрылуы) және өзге  де заңды негіздерге байланысты  экономикалық белсенді бола алмайтын әрі лайықты ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын азаматтар үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл – ауқаттың белгілі – бір деңгейлік қамтамасыз етуге арналған жүйе.

Қазіргі күнде біздің еліміздегі әлеуметтік қорғау жүйесінде толық ынтымақтастың және мемлекеттік институттардың қатысу деңгейі басымда, ынталандыру деңгейі төмен жағдайда, ең алдымен әлеуметтік саланы реттейтін заңдарды жетілдіру, әлеуметтік қорғау саласында реформа жасау немесе әлеуметтік қорғаудың жаңа жүйесін қалыптастыру, оның негізгі мақсаттары мен міндеттерін анықтап, оның тиімді және барлық халықты неғұрлым толық қамтуы жолға қатысуы қажет. Сондықтан да осы әлеуметтік қорғау саласының теориялық мәселелерін талқылау қажеттілігі туып отыр және оның одан әрі зерттелуі өзінің өзектілігін сақтайды.

Курстық жұмыстың мақсаты: Халықты әлеуметтік қорғау саласының субъектілері және олардың құқықтың мәртебесін анықтау үшін әдебиет көздерін зерттеу.

Курстық жұмыстың міндеті:

-Халықты әлеуметтік қорғау түсінігі және әлеуметтік қамсыздандыру құқығымен қатысын анықтау;

-Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы бойынша  ынтымақтастық түрлерін қарастыру;

-Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы субъектілерін жіктеу;

-Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының негізгі бағыттарын зерттеу. 

Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.

Зерттеудің  теориялық және әдіснамалық негізі. Қазақстан Республикасы Конституциясы басқа да заңдар мен нормативтік құқықтық актілер мен әлемдік экономика ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық ғалым-экономистер мен маман-практиктердің еңбектері, қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы мәліметтер қолданылған.

Ақпараттық базасы. Курстық жұмыста ғылыми конференциялар мен кезеңдік баспалар материалдары кеңінен қолданылды. Сонымен бірге осы қарастырылып отырған мәселеге тиесілі шеңберіндегі арнайы материалдарға, жалпы әлеуметтік бағыттағы әдебиеттерге жүгініп негізделінген.

 

І тарау.  Халықты әлеуметтік қорғау түсінігі, теориялық-құқықтың аспектісі және оның бағыттары

1. Халықты әлеуметтік қорғау түсінігі және әлеуметтік қамсыздандыру құқығымен қатысы

 

Қоғам дамуы деңгейінің  тұрақтылығы оның мүшелерінің, халықтың  тұрмыс деңгейінің жоғары болуы, олардың жан–жақты дамуына максималды түрде мүмкіндіктерінің болуы, әрбір адамның ертеңгі күнге сенімділігінің артуы, бұл кез – келген мемлекеттің әлеуметтік саясатының басты мақсаты.

Әлеуметтік саясат – бұл мемлекеттің ішкі саясатының құрамды бөлігі. Құқықтың нормада қоғамда қалыптасқан әлеуметтік қатынастар бекітіледі, әлеуметтік саясаттың басымды бағыттары анықталады, жалпы қоғам дамуының мақсат, міндеттері қалыптасады.

Жалпы әлеуметтік қорғауды  мемлекет тарабынан ерекше санаттағы  азаматтарды әлдебір жағдайларға байланысты, ерекше тәсілдермен қорғаудың мазмұны деп қарастырумызға болады.¹

Қоғамның белгілі бір  табын қоғам, яғни мемлекет есебінен  қамсыздандыру, қорғау оларды өмір  сүру үшін қажеттіліктерін қамтамасыз  ету кез–келген тарихи кезеңдерде орын алған. Олардың түрлері мен нысандары, оларды әлеуметтік қамсыздандыру көлемі және оның субъектілері әрбір кезеңдегі қоғам деңгейіне, даму жағдайына, гумманистік дамуына, өндіріс күшінің даму деңгейіне байланысты болған. М: Алғашқы қауымдың қоғамда, кәрілерді, балаларды, жүкті әйелдерді, ауруларды күту бағып-қағу бүкіл рудың немесе қауымның есебінен жүзеге асырылған. Ал одан кейінгі тарихи кезеңдерде. Әлеуметтік қорғау гротисарлық яғни қамқоршылық² сипатта болған және ондай қамқаршылықты мемлекет чиновниктері және

әскери басшылар атқарған. Кеңес дәуірінің алғашқы жылдарында  әлеуметтік қорғау тек қана  жұмысшылар мен қызметкерлерді  әлеуметтік сақтандыру арқылы  іске асты. Кейін әрине ол әр  түрлі формада дамыды.

Әлеуметтік қорғау  түсінігі, ұғымы әдебиеттерде әр түрлі түсіндіріледі, алайда олардың берген анықтамалары бір – біріне мағыналас, бірдей болғанмен, ұғымды әр түрлі түсіндірудің негізінде әлеуметтік қорғау құқығымен реттелетін қатынастар ауқымының әр түрлі болуы. Бұл ең алдымен әлеуметтік қорғау теориясының  әлі де болса толық талданбауының көрінісі болып табылады.

Алайда бұл дегеніміз  әлеуметтік қорғаудың теориялық  мәселесімен ешкім айналыспады  деген емес. Керісінше осы мәселемен  бір қатар ғалымдар айналысып, оның нақты мәнін ашып баруге көптеген үлестерін қосты.

Сонымен 20 – 30 жылдары әлеуметтік қорғаумен, әлеуметтік сақтандыру мәселесімен  Н. А. Вигдарчик, Л. В. Зобелин, В. Дурденевский, З. Р. Теттерберы, т. б. айналысты.

В. Дурденевский әлеуметтік  қорғауды әкімшіліктің. Халықтың  әр түрлі топтарының өмірі мен денсаулығына қауіп толдіретік қауіпті болдырмауға бағытталған теория қызметі. Бұл қызмет оларға ақшалай немесе басқа да әлеуметтік көмек беру арқылы жүргізіледі деп қарастырады.¹

Л. В. Зобелин әлеуметтік  қамсыздандыру әлеуметтік сақтандырумен бірдей ұғым. Сондықтан оның пікірінше әлеуметтік қамсыздандырудың барлық өзіне тән ерекшеліктері, әлеуметтік сақтандыруға қатысты деп есептейді.

50-60 жылдары әлеуметтік  қорғау теориясының дамуына және  әлеуметтік сақтандыру теориясына¹ үлкен үлес қосқандар Н. Г. Александров, В. С. Андреев, В. А. Ачаркан, К.С. Батыгин, А. Д. Заикин, М. Л. Захаров. т.б.

В. С. Андреев әлеуметтік  қамсыздандыру деп азаматтарды  кәрілік, еңбекке қебілетсіздерді, балаларды күту, азаматтарға медициналық  қызмет көрсету мен емдеуге байланысты мемлекетпен немесе оның ықпалымен жүргізілген барлық әлеуметтік. Экономиканың шараларды айтады.²

Ең теориялық маңыздысы, оны яғни әлеуметтік қорғауды  жалпы адамгершілік құндылық  категориясы ретінде қарау болып  табылады. Бұл пікірді Р. И. Иванов келтіреді. Оның көзқарасы бойынша әлеуметтік қамсыздандыру яғни қорғау дегеніміз кәрілер, мүгедектер, балалар, асыраушынан айрылғандар.

Екінші топтағы тұжырымдаманы  жақтаушылар, оларды әдебиетте дәстүрлі  немесе басымды бағыт деп атауға  болады. Бұл авторлардың пікірінше әлеуметтік қорғау деп азаматтарды кәрілік,  мүгедектік, денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айрылуы, бала мен ананы қорғауды іске асыру, еңбек қабілетін қалпына келтіру, еңбек қабілетін арттыруға байланысты медициналық қызмет көрсету, емдеу. Олар В. С. Андреев М. И. Полупанов.³

ІІІ тұжырымдама өкілдері, яғни әлеуметтік қорғауды барынша кең түрде ұғынуға бағытталған және соған негізделген түсіндіруді жақтаушылар. Ол бойынша әлеуметтік қорғау дегеніміз барлық қоғамдың тұтыну қарынан ақысыз түрде, теңдей мүмкіншілікте, оған әр бір азаматтың қажеттілігіне сәйкес, оның еңбек үлесі мен материалдық қамтамасыз етілуіне сәйкес немесе іші кара сәйкесінше мардымсыз төлеммен мүмкіндік алды.

Әлеуметтік қорғауды  осылайша түсіну материалдың мұқтаж тұлғаның қоғам тарапынан өзінің ғана қамсыздандырылуы емес, сондай – ақ тегін медициналық көмек көрсету, емдеу, дәрілермен қамтамасыз ету, мемлекеттік қордан тұрғын үймен қамтамасыз ету, тегін білім беру мен мәдени жетістіктерді тегін пайдалану барлығы қамтылады.

Әлеуметтік қорғау  азаматтың материалдың тұрмыстың  және әлеуметтік мәдени мүдделерін  қамтамасыз етудегі мемлекеттің  функциясын іс жүзіне асыру  шеңберінде іске асырылады. Кез – келген мемлекеттің ішкі функциясы осы жұмыссыздар т. б. қоғам мүшелеріне олардың жұмсаған еңбегінің (дене, әлеуметтік, интеллектуалдық) орнын толтыруға бөлінген материалдың игіліктерді болу формасы емес, жұмыс күшінің денсаулығын қорғау мен өмірге дұрыс жұмыс күшін келтіруді арнайы қорлар есебінен қорғау.¹

Жоғарыда келтірілген анықтама жалпылама, яғни әлеуметтік қамсыздандырудың барлық мәнін, ешқандай нақты тарихи жағдайларға тәуелсіз анықтап береді.

Оның негізінде келесіндегідей  белгілерді анықтауымызға болады.

• Әлеуметтік қорғауды қажет ететін объективтік негіз болуы керек.
• Әлеуметтік қамсыздандырудың арнайы қорлары болады.
• Өмір сүруге қажетті құрылдарды берудің арнайы жолдары болуы.
• Әлеуметтік қамсыздандыруды жүзеге асырудың ережелерін, әлеуметтік; сонымен бірге құқықтың нормалармен бекіту.

Жоғарыда келтірілген  пікірлердің әр түрлілігіне байланысты әлеуметтік қорғау ұғымы мен оның қамтылатын қатынастары туралы 3 негізгі тұжырымдаманы айтуымызға болады.

Бірінші тұжырымдаманың  жаңтастары әлеуметтік қорғауды “тар мағынада” – тек қана жұмысқа қабілеті жоқ тұлғыларды қоғамдық қорлар арқылы, яғни сол қорлар есебінен қаржыландыру, қамтамасыз ету – деп түсіндіреді.¹ Олар Ачаркан В. А., Фогель Я. М., Кароваль В.В. бағыттағы іс – шаралар жиынтығын құрайды.

Мемлекеттік әлеуметтік  қамсыздандыру бұл Қазақстан  Републикасы Конституциясымен берілген әлеуметтік қорғаудың кепілдіктері. Оған көп жағдайда мыналар жатады: еңбекті қорғау және адамдардың денсаулығы, еңбекке ақы төлеудің ең төменгі мөлшері, отбасына мемлекеттін көмек беру. М: анаға, балаға, мүгедектер мен кәрілерге көмек беру, мемлекеттік зейнет – ақы, жәрдем – ақы т. б.

Көрсетілген кепілдіктер  негізінен Республикалық заң  базасында іс жүзінде асырылады. Олардың ішінде ең бірінші  орында іске асырылуға тиістігі, әрине зейнетақы жүйесі.

Әлеуметтік қорғау  ұғымын ашуда азаматтарды әлеуметтік қорғаудың, оның әлеуметтік – экономикалық және құқықтың шараларының жиынтығы ретіндегі көп жоқты құбылыс екендігін ескеруіміз қажет.

Қазіргі заманғы әлеуметтік  қорғау ұғымын, оның қоғамның  белгілі бір топтарының мүліктік  жағдайының тұрақтылығын және нарықтын экономикаға көшуге байланысты, оны әр түрлі жағымсыз нәтижелерден әлеуметтік қорғау, яғни әлеуметтік тәуекел қаупінен сақтауға бағытталған жеке құқықтың актілері мен мемлекеттік органдардың осы мақсаттағы жүргізген шараларының жиынтығы ретінде формады түрде анықтауымызға болады.

Автор Мачульская Е. Е. Көрсеткендей жалпы әлеуметтік  қорғаудың мәні – оның функцияларынан анық көрінеді, яғни оның экономикалық, саяси, демографиялық, реобилитациялық және т. б.¹ Сондықтанда әлеуметтік қорғаудың жоғарыда аталған функцияларына қысқаша түрде тоқталып кетейік.

Экономикалық қызметі: әлеуметтік қамсыздандыру қиын  материалдың жағдайға ұшырады  тұлғаға, яғни ол материалдың  қиын жағдай өзіне байланысты  емес себептерден туындаса онда  ол оның толық жалақысы немесе бір бөлігі мөлшерінің орнына көмек беріледі.

Сонымен қатар азаматтарды  әлеуметтік қорғауға байланысты  қоғамдық қатынастар өзінің мәні  бойынша.

Сондықтанда оның дұрыс  қызмет етуі, сәйкес қор жылық  көздер арқылы қамтамасыз етілуі  тиіс. Мұндай экономикалық функцияны жүзеге асырушылар ең алдымен олар: мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар, зейнет – ақы, жұмыспен қамту қорлары. Сақтандыру қорлары, әлеуметтік көмек көрсету.

Сондай – ақ әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттік бюджеттен тікелей ассигнация есебінен іске асырылады. Мұндай әлеуметтік қорғаудың орталықтандырылған ұйымдастырушылық құқықтың нысонында, еңбекпен шұғылданбайтын тұлғаларға. М: кәрі адамдарға, көп балалы отбасына, еңбекке жарамсыз азаматтарға көрсетілетін әлеуметтік қызметтері.

Мұндай  нысанда басқа да субъектілерге әлеуметтік қызметкерлерге, прокуратура қызметкерлеріне, ішкі істер бөлімі қызметкерлеріне, азаматтардың басқада категорияларына. Бұл көмекті қоржыландыру көп жағдайда министрлік пен ведомство есебінен жүргізіледі. Саяси қызметі: әлеуметті қорғаудың қоғамда.

Әлеуметтік шиеленісті  әлсіретуге ықпал ету бір мақсаты  болып табылады.

Сондай – ақ халықтың әр түрлі әлеуметтік топтарының әлеуметтік климатын жақсарту да саяси қызметіне жатады.

Демографиялық қызметі: оның халықтың санының өсуін. Тұрақтандыруға байланысты қызметі, яғни бұл мемлекеттің дұрыс дамуы мен өмір сүруіне жағдай жасайды.

Әлеуметтік реобилитациялық  қызметі - қоғамдағы еңбекке қабілетсіз  тұлғалар мен халықтың басқа  да әлеуметтік қамтамасыз етілген  тұлғалардың қоғамдық атасусын қалпына келтіруге бағытталады.

Жоғарыда көрсетілген  қызметтердің барлығын мемлекет  заң шығару арқылы жүзеге асырады.

Сонымен әлеуметтік  қорғау деп  - әлдебір жағдайларға (кәрілік, мүгедектік, денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан  айрылуы) және өзге де заңды негіздерге байланысты экономикалық белсенді бола алмайтын әрі лайықты ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын азаматтар үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл – ауқаттың белгілі бір деңгейін қамтамасыз етуге арналған жүйе.

Қазақстан мүше басып  табылатын халық аралық еңбек  ұйымының анықтауы бойынша әлеуметтік  қорғау жүйесі мынадай шаралар  кешенін қамтиды: