Физикалық құбылыстарды танып білуге арналған құрал

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Павлодар облысы Білім  беру басқармасы «Ертіс дарыны» аймақтық ғылыми-тәжірбелік орталығы

«Екібастұз қаласы әкімдігінің  білім  бөлімінің 

№25 қазақ қыздар гимназиясы»  мемлекеттік мекемесі

 

 

 

Кудиярова Лолахан Бурханқызы

10 сынып

 

                                                                 

Физикалық құбылыстарды танып білуге арналған құрал

/тұман,жаңбыр,найзағай,кемпірқосақ/

5-6 сынып

 

 

 

 

       Бағыты: Ғылыми техникалық прогресс-экономикалық өсудің негізгі буыны

       Секция: Физика

 

                                                        

 

                                                                                           

                                    Жетекшісі: Рамазанова Жанат Жамсапқызы

                                                         физика пәнінің мұғалімі

 

                               

Екібастұз

2012- 2013 оқу жылы

Мазмұны:

 

Кіріспе....................................................................................................................4

1.Бөлім. Физикалық құбылыстар

       1.1. Су буының сублимациясы (тұман )…………………………....................... 6

1.2. Бұлттан бөлініп жерге түсетін сұйықтық  (жаңбыр) ………………...............8

1.3. Бұлттар мен жер арасындағы электр разряды (найзағай) ………………….9

1.4. Таңғажайып сұлу табиғат құбылысы (кемпірқосақ)..................................... 11

2. Бөлім. Физикалық құблыстарды танып білуге арналған

экперимент  жұмыстары

2.1.  Көктем айларындағы физикалық құбылыстарды бақылау…….................. 14

2.2. Жаз айларындағы физикалық құбылыстарды бақылау …………………… 15

2.3. Күз айларындағы физикалық құбылыстарды бақылау...............................   17  

Қорытынды……………………………………………………………..................  19

Қосымшалар...................................................................................................... .    20

Қолданылатын әдебиеттер …...………………………………………................     23

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Андатпа:

Тақырыптың  өзектілігі: Табиғатта өтетін физикалық  заңдылықтарды  салыстыра отырып, зерттеу. Заманымыздың  өзекті мәселесінің  білімнің сапасын көтеру және қол жетімділігін кеңейту үшін білім беруді  әдістерін қарастыру.

Зерттеу мақсаты:  Физикалық құбылыстарды зерттеп, бақылап, оқушыларға  физикалық  заңдылықтарды тиімді жолдарымен түсінуге арналған көмекші құрал жасау.

Міндеттері:

• баспасөз беттерінен, интернеттен тақырып бойынша теориялық материалдарды жинақтау;
• эксперимент жасау, табиғатта өтетін құбылыстарды бақылау, зерттеу, салыстыру;
• жалпы білім беретін мектептің 5-6 сынып оқушыларына физика пәнімен таныстыратын  кітапша шығару;
• кітапті практикада қолдану барысында жалпы білім беретін мектептің  5-6 сынып оқушыларына апробация жүргізу.

Болжамы: Егер оқушылар табиғаттағы құбылыстарды тани білсе, физикалық заңдылықтарды тереңнен түсінуші еді.

Зерттеу барысы, кезеңдері:

1.Тақырып бойынша баспасөз беттерінен, интернеттен материалдар, материал жинақтау;

2.Жинақталған материалдарды жоспарға сай, бір жүйеге келтіру;

Эксперимент жасау, табиғаттағы өтетін құбылыстарды бақылау.  зерттеу, салыстыру.

  3.Ғылыми жобаны  компьютерге теру, басып шығару .

Зерттеу әдістемесі: Сипаттау,  талдау, салыстыру, статистикалық материалдар жинақтау, эксперимент әдісі.

Теориялық және практикалық маңыздылығы:

Өмірде береген ұсыныстармен қолдануға болады

Жұмыстың нәтижесі: Табиғатта өтетін физикалық  заңдылықтарды түсінуге тиімді жолдарымен танысады.

Кіріспе

Ел басының Қазақстан  халқына арнаған жыл сайынғы  Жолдаулары егеменді мемлекетіміздегі саяси дәстүрдің ажырамас бөлігі болып қала береді. Биылғы Жолдау осы міндеттерді жүзеге асырудың сөзсіз жалғасы және нақты жоспары болып табылады. Президент «Қазақстан азаматтарының тұрмысын жақсартуды арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты жаңа Жолдауға атау берген саясатқа сенім артты. Сөзсіз ол қуатты интеллектуалдық және инновациялық әлеует арқалаған маңызды саяси құжат.

Насихаттаушы Елбасының  әрбір Жолдауында мемлекет дамуының деңгейі ескерілетіндігін атап  туі қажет.Білім беруді жаңартуды жалғастыру қажет. Осыған байланысты Президент Үкіметке мынадай тапсырма берді:жоғары оқу орындарының инновациялық қызметке өту тетіктерін әзірлеу;білімнің сапасын көтеру және қол жетімділігін кеңейту үшін білім беруді қолдаудың жаңа қаржылық-экономикалық құралдарын енгізу;техникалық және жоғары білім беру деңгейі үшін Тұрғын үй құрылыс жинақ банкіде ипотекалық құрылысты қазір іске асырылып жатқандай, соған балама жинақтау жүйесін әзірлеу;бизнес қоғамдастығы мен жұмыс берушілер қоғамдастығы өкілдерінің қатысуымен кәсіптік-техникалық мамандар даярлау жөніде Ұлттық кеңес құру.Білім беру жүйесінің барлық жұмысы мынадай нәтижелерге қол жеткізуге бағытталуы тиіс:Балаларды мектепке дейінгі оқыту және тәрбиені қамту үлесі 2015 жылға қарай 74 пайызды, 2020 жылға қарай – 100 пайызды құрауы тиіс.2020 жылға қарай білім берудің 12 жылдық үлгісіне толық көшу жүзеге асырылады. Бұл үшін 2015 жылға қарай республикалық бюджет қаражаты есебінен және сол мөлшерде жергілікті бюджет есебінен кем дегенде 200 мектеп салынатын болады.2015 жылға қарай білім беру ұйымдары электронды оқытуды пайдаланатын болады, ал 2020 жылға қарай олардың саны 90 пайызға дейін артады.

Тақырыптың  өзектілігі:

Табиғатта өтетін физикалық  заңдылықтарды  салыстыра отырып, зерттеу. Заманымыздың  өзекті мәселесінің  білімнің сапасын көтеру және қол жетімділігін кеңейту үшін білім беруді  әдістерін қарастыру.

Зерттеу мақсаты:  Физикалық құбылыстарды зерттеп, бақылап, оқушыларға  физикалық  заңдылықтарды тиімді жолдарымен түсінуге арналған көмекші құрал жасау.

Алға қойған мақсатты орындау үшін:

-Баспасөз беттерінен, интернетте тақырып бойынша материалдар жинақталады

-эксперимент жасау,  табиғаттағы өтетін құбылыстарды  бақылау, зерттеу, салыстыру..

Гипотеза:   

Егер оқушылар табиғаттағы  құбылыстарды тани білсе, физикалық  заңдылықтарды тереннен түсінушеді.

Зерттеу барысы, кезеңдері:

1.Тақырып бойынша баспасөз беттерінен, интернеттен материалдар, материал жинақтау;

2.Жинақталған материалдарды жоспарға сай, бір жүйеге келтіру;

Эксперимент жасау, табиғаттағы  өтетін құбылыстарды бақылау.  зерттеу, салыстыру.

  3.Ғылыми жобаны компьютерге теру, басып шығару .

Зерттеу әдістемесі:

 Сипаттау,  талдау, салыстыру, статистикалық материалдар  жинақтау.

Теориялық және практикалық маңыздылығы:

Өмірде береген ұсыныстармен қолдануға болады

Жұмыстың нәтижесі:

Табиғатта өтетін физикалық  заңдылықтарды түсінуге тиімді жолдарымен танысады.

 

 

 

 

 

 

 

 

1 бөлім. Физикалық құбылыстар

1. 1 Су буының сублимациясы – тұман

 

  Будың көзге көрінбейтін күйден көрінетін күйге - ұсақ тамшыларға айналып, аспанда қалықтап тұруды тұман дейміз. Тұман - ұлпа тамшылары түрінде су буларының ауада қоюлануы.  Жаңғыш заттардан, ыс-құрымнан, түтіннен пайда болған қара-қошқыл, сұрғылттартып тұрады. Ол желдің баяу уақытында дымқыл ауаның суынған жағдайыйда пайда болады. Бұлтқа қарағанда тұман төмен тұрады, және температурасына қарай бұлт су тамшыларымен бірге, қар қиыршықтарынан тұрады.

   Тұман тамшыларының  орташа мөлшері 0,02 мм-ге тең.  Жоғары көтерілген тұман бұлтқа  айналады. Оның пайда болуы үшін  ауада қанығу ядролары деп  аталатын шаңдардың, түтіннің  немесе электрлі зарядталған бөлшектердің -иондардың болуы қажет. Ұлпа су тамшыларының булануы, яғни олардың газ тәріздес күйге ауысуы нәтижесінде тұман ыдырайды.

Өте қалың тұман көбінесе түтін көп шығатын қалаларда  болады. Бұған әсіресе Лондондағы тұмандары жатады. Тұмандар елдi мекендердегi күштi аяздарда, темiр жол станциясы және аэродромдарда тiптi кез келген ауаның шартты ылғалдылығының жанында байқала алады. Мысалы, сендер үстеріңнен синтетикалық киімді шешкенде, шытырлаған дыбыс ести аласыңдар, ал қараңғы бөлмеде тіпті жарқылды да байқайсыңдар. Мысықты жүнінен сипағанда, шытырлаған идыбыстар естіледі. Гректер осы құбылысты «электрон», ал оған қатысты құбылысты денелердің электрленуі деп атаған. «Электрон» сөзінен электр деген сөз шыққан. Электрлену барысында пайда болатын күштерді электр күштері деп атайды. Жоғарыда қарастырылған құбылыстар электрлену кезінде түрлі заттардан жасалған денелердің электрлі өзара әрекеттесу қабілетіне ие болатындығын дәлелдей түседі. Денелердің осы қасиетін электр заряды деп аталатын физикалық шамамен сипаттайды. Тұман - атмосфераның жерге таяу қабатына ұсақ су тамшыларының немесе мұз кристалдарының жиналуы. Су буының сублимациясы нәтижесінде қалыптасады. Тұмандағы көріну қашықтығы оны құраушы түйіршік мөлшеріне және бірлік көлемдегі су жиынтығының шамасына байланысты. Тұман тамшыларының радиусы 1-ден 6 мкм-ге (кейде 5 -15 мкм) дейін, су жиынтығының мөлш. 0,05 - 0,1 г/м3-ден аспайды.Физикалық генезис бойынша тұман суыну тұманы және булану тұманы; пайда болуының синоптикТұман - атмосфераның жерге таяу қабатына ұсақ су тамшыларының немесе мұз кристалдарының жиналуы. Су буының сублимациясы нәтижесінде қалыптасады. Тұмандағы көріну қашықтығы оны құраушы түйіршік мөлшеріне және бірлік көлемдегі су жиынтығының шамасына байланысты. Тұман тамшыларының радиусы 1-ден 6 мкм-ге (кейде 5 - 15 мкм) дейін, су жиынтығының мөлш. 0,05 - 0,1 г/м3-ден аспайды.Физикалық генезис бойынша тұман суыну тұманы және булану тұманы; пайда болуының синоптиктик жағдайына қарай: массаішілік және шептік тұман болып ажыратылады. Суыну тұманы өз кезегінде жер бетінің радиациялық сууы нәтижесінде пайда болатын радиациялық тұман және жылы ылғалды ауаның құрлық немесе су үстінде сууынан пайда болатын адвективті тұман болып бөлінеді. Тұман көлік қатынасына үлкен бөгет жасайды. Ғылыми-зертттеу жұмыстарында, химиялық өндірісте, жылу техникасында, әскери істе жасанды тұман пайдаланылады.

Сонымен, будың көзге көрінбейтін күйден көрінетін күйге ауысып тұруды тұман дейміз. Оның пайда болуы үшін ауада қанығу ядролары деп аталатын шаңдардың, түтіннің немесе электрлі зарядталған бөлшектердің -иондардың болуы қажет.   Тұмандар елдi мекендердегi күштi аяздарда, темiр жол станциясы және аэродромдарда тiптi кез келген ауаның шартты ылғалдылығының жанында байқала алады.   (Қосымша №1)

 

 

 

 

1.2. Бұлттан бөлініп жерге түсетін сұйықтық  - жаңбыр

  Жаңбыр -  бұлттан бөлініп жерге түсетін сұйықтық, атмосфералық жауын-шашын. Тамшылардың диам 0,5 - 7 мм-ге дейін болады. Шөл далаларда жауын-шашын аз, жылдық мөлшері 200 мм-ден аспайды, ал кейбір жерлерде жылына 100 мм-ге де жетпейді. Ауа өте құрғақ. Ауаның құрғақтығы температураның тәулік және жыл бойына мейлінше жиі құбылуына, өзгеруіне әкеп соғады. Мысалы, Орталық Азияның шөлдерінде температура жаздыгүні күндіз +45° қа дейін көтеріледі, ал түнде ол 7-6° қа төмендейді.Тропосфераның жоғарғы қабатында қалыптасқан қар, мұз түйіршіктері оның жер бетіне жақын қабатынан өткенде еріп жаңбыр тамшыларына айналады. Кейде жаңбыр бұлт арасындағы тым ұсақ тамшылардың бір-бірімен қосылуынан пайда болады. Жаңбырдың бірнеше түрі бар. Ақ жаңбыр - қатпарлы бұлттардан жауады, бірнеше сағаттан бірнеше тәулікке дейін созылады. Нөсер жаңбыр - будақ бұлттардан қатты жауып тез аяқталады; олар, көбінесе, төменгі ендіктерге тән. Диаметрі 0,5 мм-ден аспаған тамшыларды сіркіреме жаңбыр деп атайды, ол, негізінен, қатпарлы бұлттан шығып, өте баяу жауады.

Жаңбыр тамшыларының түрлерi: A – тамшының болмайтын формасы ( құлайдың алдындағы түрі), B тамшының 2мм-ден кіші формасы  (дөңгелек дерлік) C 2мм-ден 5 мм-ге дейінгі түрі, D 5мм-ден үлкен түрі, Е – бөліну процессі: үлкен тамшының кіші тамшыларға жіктелуі.

Сонымен, бұлтты құрайтын ұсақ су тамшылары бір- бірімен бірігіп іріленеді, салмағы ауырлайды. Олар ауада өз салмағын көтере алмай  жерге жаңбыр күйінде  жауады. Диаметрі 0,5 мм-ден аспаған тамшыларды сіркіреме жаңбыр деп атайды, ол, негізінен, қатпарлы бұлттан шығып, өте баяу жауады. (Қосымша №2

 

3. Бұлттар мен жер арасындағы электр разряды – найзағай

 

Найзағай - бұлттардың жекелеген қабаттарының арасындағы немесе бұлттар мен жер арасындағы электр разряды.Найзағай құбылысы өте қауіпті. Оның түсу қаупінен қорғану үшін, оған қарсы жерасты орасты орнатқаштарын орнату қажет. Табиғатқа шығу алдында ауа байы болжамын тыңдау қажет. Егер күн бұзылады деп болжалдаса, басқа күні шыққаныңыз дұрыс болады. Егер сіз найзағай болатынын сезсеңіз, онда бірінші кезекте оның жерге түсу жақындығын анықтаңыз және дауыл жақындап не болмаса қойғандығын қараңыз. Жарық жылдамдығының тездігіне тездігіне байланысты (300000км/с) онда найзағай жарқылын тез арада байқай аламыз. Мүмкіндігінше дыбыс кешігуі арақашықтық пен оның тездігіне байланысты анықталады. Мысалы: егер жарқылдан кейін найзағайға 5 с өтсе, онда найзағай фронтының арасы 340м/с*5с = 1700м. Егер дыбыс кешігуі жиіленсе, онда найзағай фронты сирейді, ал егер дыбыс азайса, онда найзағай фронты жақындап келе жатқандығы. Найзағай жарқылынан кейін қатты дауыл болса, найзағай өте қауіпті.             

 Егер сіз ауылдық жерде болсаңыз:

• терезені, есікті, құбырларды жабыңыз.
• пеш жақпаңыз, себебі пеш трубасынан шығатын жоғары температуралы газда қарсыласа алмаушылық болады.
• телефонмен сөйлеспеңіздер: кейде найзағай столбылардың арасында тартылған сымдарға түседі.
• найзағай болып жатқан сәтте электр желісіне, антеннаға, терезе жанындағы орнықтарғыштарға, үйдің төбесінен су ағатын жерлерге жақындамаңыз, сонымен қатар теледидар, радио және т.б. электрлі қондырғыларды қоспаңыз.

Егер сіз орманда болсаңыз:

• қысқа талдар өскен жерлерді паналаңыз. Биік талдардың қасына, әсіресе қайыңның, еменнің қастарына тығылмаңыз.
• су жиналатын жерде немесе оның жағысында тұрмаңыз.
• Жағадан аласырақ, яғни жоғары жерден төменге түсіңіз.
• Жазық далада, егістікте немесе қорғанатын жер болмаған кезде жерге жатпаңыз, қазылған жердің шетіне аяғыңызды қолыңызбең ұстап отырыңыз.

Егер найзағай дауылы сіз спортпен айналысу барысында болса, дереу тоқтатыңыз. Металлдан жасалған заттарды (мотоцикл, велосипед, мұз ойғыш және т.б. ) шетке қойыңыз және 20-30 м алыс тұрыңыз.

Егер найзағай сіз көліктің ішінде отырған кезде болса, машинадан түспей, терезені жауып, радиоқабылдағыштың антеннасын төмен түсіріңіз.

Найзағай - бұлттар не бұлт пен жер арасында болатын ұзындығы бірнеше км, диаметрі ондаған см және ұзақтығы секундтың ондаған үлесіндей болатын алып электрлік ұшқынды разряд. Найзағай - кешенді атмосфералық құбылыс. Бұл құбылыс кезінде қалың будақ-жаңбырлы бұлттарда және бұлттар мен жер арасында көп еселі электр разрядтары пайда болады, күн күркірейді. Ұйтқыма жел, дауыл соғып, кейде бұршақ аралас нөсер жаңбыр жауады. Найзағайды шептік және масса ішіндегі деп ажыратады. Шептік найзағай атмосфера шебінде, ал масса ішіндегі найзағай ауаның жер бетінде жылынуынан пайда болады.

Қортындылай келе, найзағай дегеніміз ол мейлінше үлкен   электр ұшқыны, бұлт арасындағы от   тәрізді  шақпақ. Мұндай  электр  ұшқындары секундтың аз  ғана  бөлігінде  көк жүзінің бірнеше  шақырым  жерін  шарпып өтеді .   Оның жолындағы ауа да, сол сәтте    қызып үлгереді. Сол кезде   нағыз қопарылыс пайда болады.  Одан  шығатын дыбысты біз  күн күркіреді деп атаймыз. Егер сіз найзағаймен кездесіп қалған жағдайда, бірнеше қауіпсіздік ережелерін ұсынып отырмыз. (Қосымша №3)