Физикалық аспаптар

   ЖОСПАР 

1. АМПЕРМЕТР
2. ВОЛЬТМЕТР
3. ОММЕТР
4. БАРОМЕТР
5. СПИДОМЕТР
6. ПЬЕЗОМЕТР
7. МАНОМЕТР
8. ВАКУУММЕТР
9. ГАЛЬВАНОМЕТР
10.   ГЕНЕРАТОР
11.   АККУМУЛЯТОР
12.   ТЕРМОМЕТР
13.   ТЕМПЕРАТУРА
14.   ГИГРОМЕТР
15.   АРЕОМЕТР
16.   ВАТТМЕТР
17.   РЕОСТАТ
18.   ЭЛЕКТРОМЕТР
19.   ЭЛЕКТРОСКОП

 

    АМПЕРМЕТР 

   

 

   Амперметр - электр тоғының күшін өлшеуге арналған құрал. 

   Электр  тоғы – электр зарядтарының (зарядталған  бөлшектер не дене) бағытталған қозғалысы. Э. т-ның бағытына шартты түрде оң зарядты тасушылардың орын ауыстыру бағыты алынады. Оның тұрақты ток  және айнымалы ток деп аталатын екі түрі бар. Э. т. физ. табиғатына қарай өткізгіштік Э. т. (электр өрісінің әсерінен өткізгіште не шала өткізгіште пайда болатын ток тасушылардың реттелген қозғалысы), конвекциялық Э. т. (электрлік өткізгіштігі болмайтын ортадағы не вакуумдағы зарядталған бөлшектер мен денелердің қозғалысы), поляризациялық Э. т. (диэлектриктегі поляризациялық өзгеруі нәтижесінде ондағы байланысқан зарядталған бөлшектердің қозғалысы) болып бөлінеді. Э. т-ның өлшеуішіне ток күші және ток тығыздығы алынады. Э. т. магнит өрісінің көзі болып есептеледі. Магнит өрісін қарастырған жағдайда Э. т.: макроскопиялық ток (өткізгіштік және конвекц. Э. т.), молекулалық ток (ортаны құрайтын атом, молекула және иондардағы электрондардың қозғалысына сәйкес келетін микротоктар; ығысу тогы) болып ажыратылады.

 

    ВОЛЬТМЕТР 
 
 

     
 
 

   Вольтметр — тұрақты және айнымалы ток тізбектеріндегі  электрлік кернеуді өлшеуге арналған аспап. Вольтметр түрлері: аналогты (тілді көрсеткішімен және жарықты  көрсеткішімен), цифрлы (механикалық, электрмеханикалық  және электрлік индикаторлармен) болады. Тізбектегі жүктемеге немесе электр энергия көзіне параллель қосылады.

 

    ОММЕТР 
 

   

 
 

   Омметр - актив электр кедергіні өлшеуге  арналған құрал.

 

    БАРОМЕТР 
 

   

 
 

   Барометр (гр. baros — ауырлық және metreo — өлшеймін) — атмосфералық қысымды өлшеуге арналған құрал. Ең көп таралғаны — сынапты барометрлер. Олар ыдыстарының пішініне қарай табақшалы (а), сифонды (ә) және сифонды-табақшалы (б) болып ажыратылады. Сынапты барометрдің жұмыс әрекеті атмосфералық қысымның барометрлік түтіктегі сынап бағанасы қысымымен теңгерілуіне негізделген. Барометрдің сезгіштігі — 1 Па. Атмосфералық қысымның өзгерісін жазу үшін барограф қолданылады.

   Барометр (грекше ауырлық өлшеу) — атмосфералық қысымды өлшейтін аспап. Сынапты  барометр, анероид және дифференциалды барометрлер деп бөледі. Құрылысы бойынша сынапты барометр шыны аяқты және сифондық болып бөледі. Барометрлік нивелирлеу - барометр арқылы жер бетінің белгілі бір нүктелеріндегі атмосфералық қысымды өлшеп және ауа температурасын ескере отырып нүктелердің биік айырымын анықтау әдісі. Үйлесімді байқау әдісін екі байқаушы жүргізеді. Бастапқы нүктеде барометрлердің, термометрлердің және сағаттардың көрсеткіштерін салыстырып, бір байқаушы сонда қалады да, уақыттың тең аралығы сайын, мысалы, 30 мин. сайын барометрден, термометрден және сағаттан есептеу алады және жазады. Екінші байқаушы анықталатын нүктелерде өлшеу уақытында осындай есептеулер алады және жазады. Биік айырымын есептеу үшін бірінші байқаушының барометрінің және термометрінің көрсеткіштері екіншінің өлшеу мерзіміне интерполяцияланады. Аудандарды нивелирлегенде аудан ортасында таңдалған станцияда келіскен мерзімде байқаулар жүргізіледі, одан анықталатын нүктелерге дейін бағытжолдар салынады да, аспаптардың көрсеткіштерін тексеру мақсатымен станцияға қайтып келеді. Нивелирлеудің ең дәл әдістерінде изобаралық беттердің еңістігін және температуралық градиенттің өзгеруін ескереді.

 

   СПИДОМЕТР 

     
 
 
 

   Спидометр (ағылш. speed — жылдамдық және гр. metre өлшеймін) — көлік машиналарының  к/с өлшемімен жылдамдығын көрсететін аспап.

 

   ПЬЕЗОМЕТР 
 

   

 
 

   Пъезометр (латынша: piezometr) — суға қаныққан топырақтың кеуектерінде судың артық немесе гидростатикалық қысымын өлшеу  үшін жердің деңгейінен төмен орнатылған ашық немесе жабық түтік немесе құрылғы. Сіңірімділігі жоғары топырақта, мысалы, құмда және қиыршықтастарда ашық тік түтіктерді қолдануға болады (тік түтікті пъезометр); сіңірімділігі орташа немесе төмен топырақтарда пневматикалық (ауамен істейтін), гидравликалық және электрлік пъезометрлер пайдаланылады. Пневматикалық пъезометрлерде газ немесе сұйықпен қозғалысқа келетін клапандары немесе диафрагмалары бар, бір немесе екі түтік аркылы сыртқа шығып тұратын оқшауланған кеуекті ұстағыштар пайдаланылады. Судың кеуектік қысымына тең қабылданатын ұстағыштағы сұйықтықтың қысымы мен байланыстырушы түтікшенің қысымы теңескен кезде клапан немесе диафрагма ашылады. 

   Гидравликалық пъезометрлердегі датчик тікелей тегеурінді түтікше арқылы байланысқан кеуекті  ұстағыш болады. 

   Электрлік пъезометрлер арқылы диафрагманың ауытқуын электрлік датчиктер арқылы өлшейді. Олардың артықшылығы кешігу уақытының өте қысқа болуында. Олардың көмегімен, мысалы жердің сілкінуінен туындайтын кеуекті кысымның жедел өзгерісін өлшеуге болады. 
 

 

    МАНОМЕТР 

   

 

   Манометр (гр. manos — сирек, тығыз емес) — сұйықтық пен газ қысымын өлшеуге арналған прибор. Манометр қысым шамасын нөлден (вакуумнан) бастап есептелетін абсолюттік қысымды өлшейтін манометр және артық, яғни абсолют қысым мен атмосфералық қысым айырмасын өлшейтін манометр (абсолют қысым атмосфералық қысымнан артық болған жағдайда) және екі түрлі (атмосфералық қысымға тең емес) қысымның айырмасын (төмендеуін) өлшейтін дифманометр (дифференциалдық манометр) болып ажыратылады. Атмосфералық қысым барометрмен, нөлге жуық қысым вакуумметрмен өлшенеді. Манометр шкалалары әр түрлі бірліктерде (кгк/м² немесе кгк/см², бар, мм сынап бағаны, мм су бағаны, т.б.) градуирленген. Бірліктердің халықаралық жүйесінде (СИ) қысым бірлігіне паскаль (Па) алынған. Жұмыс істеу принципі мен сезімтал элементінің (алғашқы түрлендіргіштің) құралымына байланысты манометрлер сұйықтық, піспектік (поршенді), деформация немесе серіппелі (түтікті, мембраналық, сильфондық) болады. Сондай-ақ, көрсетуі тікелей саналатын немесе тіркелетін, жұмысы әр түрлі заттардың физикалық қасиеттерінің қысым әсерінен өзгеруін өлшеуге негізделген манометрлер де қолданылады. Әр түрлі технологиялық процестерді бақылау, автоматты реттеу және басқару жүйелерінде пневматикалық немесе электрлік шығу сигналдары үйлестірілген шкаласыз манометрлер пайдаланылады.

 

    ВАКУУММЕТР 

   

 

   Вакуумметр - сиретілген газдың қысымын өлшеуге  арналған аспап (вакуумдық манометр). Құрылымына және жұмыс істеу принципіне байланысты Вакуумметр сұйықтық, механикалық, компрессиялық, жылулық, ионизациялық, магниттік, электроразрядтық, радиометрлік болып бөлінеді. Вакуумдық электроникада электрондық вакуумдық аспаптардың ішіндегі вакуумды өлшеу үшін қолданылады.

 

    ГАЛЬВАНОМЕТР 

   

 

   Гальванометр - аз тоқтарды, кернеулерді және электр мөлшерлерін анықтауға арналған электр өлшегіш жоғары сезімталды құрал.

   Баллистикалық гальванометр

   Баллистикалық гальванометр - қозғалушы бөліктің салыстырмалы түрде үлкен инерция  моменті бар; тоқтың қысқа уақыттық импульсында электрдің аз мөлшерін өлшеуге қолданылады.

   Айналы  магнитоэлектрлік гальванометр

   Айналы магнитоэлектрлік гальванометр (Баллистический гальванометр) — электр зарядын өлшеуге арналған дәл аспап. Мұнда токтық магниттік әрекеті пайдаланылады. Аспап жеңіл рамкадан тұрады, оның орамасы жіңішке оқшауланған сымдармен оралған. Рамка тұрақты магнит полюстері арасына серпінді металдан (фосфорлы қола) жасалған жұқа таспаларға ілінген. Рамка орамаларының ұштары ілмек арқылы аспаптың қысқыштарына, яғни электр тізбегіне қосу үшін жасалған. Біртекті магнит өрісін туғызу үшін рамка ішіне темір цилиндр салады. Рамка арқылы ток жүргенде, ол бұрыла бастайды. Оның бұрылу бұрышы ілмекке бекітілген кішкентай айна арқылы анықталады. Рамка бұрылғанда, оның кинетикалық энергиясы бұралған ілмектің потенциалдық энергиясына айналады. Рамканың максималды бұрыштық бұрылуы jмакс. Түрлендірулерден кейін өлшенген заряд мынаған тең: 

   Q = b jмакс, мұндағы b = VDL/K, осы аспаптың  баллистикалық тұрақтысы; К —  аспаптың динамикалық тұрақтысы; 1/2Iω2=1/2Дjмакс, мұндағы I— рамканың  инерция мөменті; ω — рамканың  бұрыштық жылдамдығы; Д — пружинаның серпінділік қасиеттерін көрсететін және оның бірлік бұрышқа бұралуына қарама-қарсы әрекет ететін мөментке тең шама. 

 

   ГЕНЕРАТОР 

 

ГЕНЕРАТОР (Generator) — 1) кіріс тілі проблемалы-бағытталған  тіл болып табылатын аударғыштың  бір түрі; 2) машиналық командаларды генерациялауды орындайтын аударғыштың құрамдас бөлігі. Жазбалар генераторы (Генератор записей; rekord generator) — тестілеуге қажетті жазбаларды құрастыруға арналған машиналык программа. 

Кездейсоқ сандар генераторы (Генератор случайных  чисел; generator random numbers) — кездейсоқ сандар беретін қүрылым немесе программа. Әдетте, Кездейсоқ сандар генераторы - программалау тілдерінде стандартты функциялар мен процедуралар қүрамына кіретін программа. Мысалы, Паскаль тілінде RANDOM(N) функциясы 0 ден N-1 аралыгындағы бүтін сан қайтарады. Егер программа қайта орындалса, функция сол санды қайталайды. Кездейсоктық дәрежесін арттыру үшін тілде генерация базасын өзгертетін RANDOMIZE процедурасы бар, бұл процедура RANDOM функциясының алдында орындалуы қажет. Код генераторы (Генератор кода; code generator) — талдау және оңтайландыру нәтижелері бойынша машиналық программаны (объектілік модульді) құрастыратын аударғыштың машинаға тәуелді бөлігі.

 

АККУМУЛЯТОР 

 

     Аккумулятор (лат. accumulator — жинақтауыш) - химиялық реакция энергиясын электр энергиясына  айналдыратын аспап; ол электр және су энергиясын гальвани батареяларының көмегімен  жинайды. Ол жиналатын энергия түріне сәйкес электр аккумуляторы, гидравликалық аккумулятор, пневматикалық аккумулятор, жылу аккумуляторы, бу аккумуляторы және инерциялық аккумулятор болып бөлінеді.  

Түрлері

     Электр  аккумуляторы — электр энергиясын жинап (химиялық энергияға айналдыру арқылы), қажет болғанда сыртқы тізбекке бере алатын химиялық ток көзі. Ол ішінде электролит (қышқыл не сілті) және электродтары бар оқшаулағыш материалдан (эбонит, шыны, пластмасса) жасалған ыдыстан тұрады. Электр аккумуляторы тұрғылықты және тасымалды болып бөлінеді. Тұрғылықты аккумулятор электр, радио, телефон және телеграф стансасында тұрақты ток көзі ретінде, тасымал аккумулятор көшпелі қондырғыларда (көшпелі радиоаппаратураларда, автомобильдерде, ұшақтарда, электркарларда т.б.) қолданылады.

     Газды аккумулятор - қысымдағы газ энергияны  сіңіріп сақтайтын аккумулятор.

Инерциялы аккумулятор - энергиясы айналымдагы  серппеде сіңіріп сақталатын механикалық  аккумулятор.

     Қышқылды  аккумулятор - қышқыл электролит құйылған аккумулятор.