Спецыфіка вывучэння эпічных твораў у сярэдніх класах

      На  заключным этапе вывучэння апавяданне перачытваецца, хаця можна звяртацца  і да іншых метадычных форм: абагульняльнай гутаркі, супастаўляльнага аналізу (у самым шырокім дыяпазоне, ад параўнання тых ці іншых змястоўных элементаў з розных твораў аднаго пісьменніка – да супастаўлення твораў розных аўтараў), дыспута, дыскусіі, інсцэніравання і інш.

      Цэласнасць  успрымання і асэнсавання твораў вялікай эпічнай формы –  аповесці і рамана – вымагае арганізацыі папярэдняга самастойнага чытання тэксту, што паўстаўстае асабліва актуальным у сувязі з малой колькасцю гадзін, якія адводзяцца на вывучэнне літаратуры ў школе. У сучасных праграмах па беларускай літаратуры на вывучэнне аповесцяў адводзіцца ад 2 да 6 гадзін, на вывучэнне раманаў – ад 3 да 7 гадзін (колькасць вучэбнага часу можа вар’іруецца ў залежнасці ад ўзроўню навучання).

      Сістэма ўрокаў, прысвечаных вывучэнню вялікага эпічнага твора, павінна быць скіраваная на развіццё ўмення параўноўваць асобныя  кампаненты тэксту (часткі, раздзелы, эпізоды; вобразы герояў; асэнсаванне аўтарскай  пазіцыі, яго канцэпцыі чалавечай  асобы і г.д.), суадносіць іх паміж  сабой – і з творам у цэлым. Метадычны алгарытм працы над  ім выглядае наступным чынам:

      1. Агульная характарыстыка гістарычных  абставін, у якіх быў напісаны  твор або пра якія напісаны  твор.

      2. Месца твора ў сістэме літаратурнай  дзейнасці пісьменніка.

      3. Звесткі аб першай публікацыі  твора, аб уплыве на свядомасць  чытача, аб крытычных ацэнках  твора (звяртаецца ўвага і на  новае прачытанне).

      4. Характарыстыка: – тэматыкі, праблематыкі  твора, яго асноўных канфліктаў; – асаблівасцей сюжэту, кампазіцыі, стылёвай манеры пісьменніка;  – сістэмы персанажаў;

      – моўных мастацка-выяўленчых сродкаў; –  ідэйнага зместу твора.

      5. Аналіз мастацка-філасофскай канцэпцыі,  увасобленай у творы (у тым  ліку, этычныя, эстэтычныя, сацыяльныя  ідэі і погляды аўтара).

      6. Месца твора ў гісторыі нацыянальнай  і сусветнай літаратуры.

      Надзвычай важнае значэнне пры вывучэнні эпічнага твора вялікай формы набывае  адбор і структураванне матэрыялу (эпізодаў, вобразаў, апісанняў і  г.д.) для аналізу. На ўступных і арыентацыйных  занятках не рэкамендуецца даваць папярэднюю ацэнку твора, бо ў такім выпадку  ўсё астатняе вывучэнне будзе  зводзіцца да паўтарэння ці мала цікавай  дэталізацыі агучанага. Незалежна  ад абранага шляху аналізу (“следам  за аўтарам”, павобразнага, кампазіцыйнага, праблемна-тэматычнага, аглядавага, свабоднага аналізу альбо камбінаванага) на ўступных занятках настаўніку важна  найперш зацікавіць вучня творам. У далейшай працы над тэкстам  рамана адметную ўвагу варта звярнуць на арганізацыю паўторнага чытання; добрай дапамогай тут могуць стаць карткі з агульнымі, групавымі і індывідуальнымі заданнямі па тэксце, што прапануюцца на самым пачатку. Выніковай мэтай усіх этапаў працы над асобнымі часткамі (змястоўна-структурнымі кампанентамі) тэкста павінна стаць выпрацоўка цэласнага ўяўлення пра твор, таму важнае значэнне набывае паэтапнае абагульненне назапашаных звестак пра асаблівасці сюжэтна-кампазіцыйнай будовы, сістэму персанажаў (разнастайныя звесткі можна сістэматызаваць у схемах, табліцах; шматаспектнаму асэнсаванню вобразаў герояў спрыяюць разнастайныя творчыя заданні), адметнасці апавядальнай манеры, назіранні над мовай твора і г.д.

      У старшых класах вучні павінны  выяўляць большую самастойнасць  у аналізе твораў, ісці не столькі  “следам” за настаўнікам, колькі “поруч”  з ім. Дасягнуць гэтага можна праз паступовае ўскладненне заданняў, пераход  ад першапачатковых назіранняў і  высноў, што тычацца асобных змястоўна-структурных  кампанентаў тэксту, да валодання  тэарэтыка-літаратурным паняццем стылю  ў канкрэтным аналізе мастацкага тэксту [гл. 1]. Так, разуменне аўтарскай пазіцыі пры вывучэнні рамана Кузьмы Чорнага “Пошукі Будучыні” ці “Палескай хронікі” Івана Мележа ў ХІ класе будзе пашырацца за кошт увядзення шырокага гісторыка-культурнага канткэсту, выяўлення ўзаемасувязяў светапогляду пісьменніка і ягонага індывідуальна-творчага стылю.

      Прыкладная  схема аналізу літаратурнага  твора

1. Гісторыя напісання.
2. Тэматыка.
3. Праблематыка.
4. Ідэйная накіраванасць твора і яго эмацыянальны пафас.
5. Жанравая адметнасць твора.
6. Асаблівасці мастацкай вобразнасці.
7. Цэнтральныя персанажы (лірычны герой).
8. Сюжэт і асаблівасці пабудовы канфлікта.
9. Пейзаж, партрэт, дыялогі, маналогі персанажаў, інтэр’ер.
10. Моўная пабудова твора (аўтарскае апісанне, апавяданне, адступленні, разважанні).
11. Асаблівасці кампазіцыі.
12. Месца твора ў творчасці пісьменніка.
13. Месца твора ў гсторыі нацыянальнай літаратуры.