СПЕЦЫФІКА ВЫВУЧЭННЯ ЭПІЧНЫХ  ТВОРАЎ У СЯРЭДНІХ КЛАСАХ 
 

Змест 

Уводзіны 3-4

Раздзел 1. Эпас як род літаратуры 5-9

Раздзел 2. Вывучэнне эпічных твораў: шляхі і прыёмы аналізу.

      10 -14 

      

 

Уводзіны

 

     Тэма  курсавой працы – спецыфіка вывучэння эпічных твораў у сярэдніх класах.

     Літаратура  здольна адлюстроўваць усю шматбаковасць  жыцця чалавека і грамадства. І у гэтым плане вядучая роля належыць эпасу. Менавіта эпас раскрывае, з аднаго боку, усе глыбіні і ўсю шматвобразнасць чалавечай псіхалогіі, а з другога – усё багацце і складанасць сувязяў чалавека са светам, з грамадствам, з гісторыяй.

     Сам па сабе эпас надзвычай разнастайны: ад кароткіх мініяцюр і невялікіх  замалёвак да шматтомных эпапей або  цыклаў раманаў, ад апісальных нарысаў  і вострасюжэтных аповесцяў да складаных  філасофска-псіхалагічных твораў. Уся гэтая разнастайнасць уласціва беларускай літаратуры.

     Пісьменнік не проста апісвае жыццё. Літаратурная выява і мастацкі твор у цэлым – складаны акт адлюстравання рэчаіснасці. Жыццё ў літаратурным творы – гэта жыццё, асэнсаванае мастаком, перажытае ім. Адгэтуль абавязковая ўвага да поглядаў мастака, яго асобы.

     Празаічныя  творы займаюць вялікае месца  ў школьнай праграме. Аналіз прозы  на першы погляд лягчэйшы, чым разбор твораў іншых жанраў, асабліва паэзіі: больш даступная мова, прасцей  весткі гутарку.

     Але ў сувязі з вывучэннем прозы ўзнікаюць  і некаторыя дадатковыя цяжкасці ў працы настаўніка літаратуры. Менавіта тут часцей за ўсё дапушчаецца  звядзенне сэнсу, зместа твора да павярхоўнага пераказвання нават не сюжэту, а проста падзейнай канвы; гутарка аб героях твора вядзецца не як аб мастацкіх вобразах, а як аб жывых знаёмых людзях; складаюцца фармальныя, адарваныя ад мастацкай тканіны твора характарыстыкі герояў, а гаворка аб мастацкіх асаблівасцях твора часам выглядае як неабавязковае даданне да асноўнага матэрыялу.

     Буйныя  празаічныя творы прыходзіцца вывучаць ва ўрыўках, што яшчэ больш абцяжарвае аналіз рамана або аповесці як адзінага цэлага.

Методыка аналізу літаратурнага твора шырока распрацавана ў літаратуразнаўстве. Гэты аналіз уключае вялікі комплекс пытанняў, якія злучаюць праблемы зместа і формы, а таксама раскрываюць ролю кожнага элемента мастацкага твора і іх цесную ўзаемасувязь у стварэнні мастацкага цэлага. Аналізаваць твор – гэта значыць не толькі зразумець характары 

     асобных герояў і ўзаемасувязь паміж імі, раскрыць механізм сюжэту і кампазіцыю, убачыць ролю асобнай дэталі і асаблівасці мовы пісьменніка, але самае галоўнае – высвятліць, як усё гэта вызначаецца ідэяй пісьменніка, тым, што Бялінскі зваў "пафасам твора".

     Таму  мэта нашай працы: выявіць асаблівасці  вывучэння эпічнага твора ў сярэдіх класах.

     Для паспяховага дасягнення пастаўленай  мэты нам неабходна вырашыць шэраг  задач:

     – пазнаёміцца з метадычнай літаратурай;

     – вызначыць спецыфіку эпаса як роду літаратуры;

     – даць характарыстыку метадам і прыёмам аналізу эпічнага твора;

     – скласці сістэму ўрокаў па вывучэнні  эпічнага твора.

       Аб'ект нашага даследавання – эпас, як род літаратуры.

     Прадмет даследавання – методыка вывучэння  эпічнага твора ў сярэдніх класах.

     Практычная значнасць складаецца ў выкарыстанні матэрыялу пры працы ў школе.

     Праца складаецца з уводзін, двух раздзелаў, заключэння і спісу літаратуры. 

 

Раздзел 1. Эпас як род літаратуры

 

     Эпас  – род літаратуры (нараўне з  лірыкай і драмай), апісвае падзеі, знешнія ў адносінах да аўтара. Эпас ахоплівае быццё ў яго  пластычнай аб'ёмнасці, прасторава-часавай  працягласці і падзейнай насычанасці (сюжэтнасць). Узнікае ў фальклоры (казка, эпапея, гістарычная песня, быліна). Паводле "Паэтыкі" Арыстоцеля, эпас, у адрозненне ад лірыкі і драмы, бесстаронні і аб'ектыўны ў момант апавядання.

     Па  прадмеце мастацкага даследавання эпас як быццам набліжаецца да драмы. "Адрозненне паміж эпасам і драмай, – піша Ў. У. Кожынаў, – не з'яўляецца фундаментальным. Аднак "маляўнічая поўнасць і шматфарбавасць эпасу, вядома, істотна адрозніваецца ад як бы аднакаляровага... малюнка драмы. У драме схопліваецца цэнтральнае, асноўнае памкненне чалавечага характару" [5, с. 90].

     Эпас, як і любы іншы паэтычны род, заўсёды  знаходзіцца ў руху. Ён гістарычна зменлівы (ад "Іліяды" да сучаснай прозы) і, у сутнасці, як бы зноўку нараджаецца  ў кожным эпічным творы вялікага мастака. У эпічным творы заўсёды апавядаецца пра чалавечыя лёсы, пра тое, што ўжо здзейснілася, ужо было.

     Эпас  дае магчымасць раскрываць жыццёвыя з'явы ў іх прычынна-следчых сувязях, узаемаадлюстраваннях, счапленнях адзінкавага  з агульным.

     У выніку грунтоўна разгортвальнага  апавядання (характэрнага для любога эпічнага жанру) кожная канкрэтная падзея паўстае "як асобная праява шматбаковага, цэлага быцця" [6, с. 142].

     Паколькі  спецыфіка эпасу звязаная з яго  апавядальным характарам, узнікае неабходнасць удакладніць і асэнсаваць ролю апавядальніка  ў структуры эпічнага твора. Здавалася  б, што ў эпасе апавядальнік паглынаецца  самім струменем жыцця, які запаўняе твор; тым не менш менавіта ён вядзе апавяданне, заклікаючы чытача ў складаны свет чалавечых адносін, "прымушаючы" яго вынікаць за сабой у яго, апавядальніка, разважаннях, перажываннях, сумневах. Пры гэтым яго, з часам, бывае цяжка вылучыць у якасці асобнага кампанента апавядальнага тэксту (калі толькі ён не выступае ў выглядзе персаніфікаванага апавядальніка). З усіх формаў апавядання, мабыць, самай распаўсюджанай з’яўляецца апавяданне ў трэцяй асобе, так званае аўтарскае апавяданне.

     Эпас максімальна вольны ў засваенні прасторы і часу. Пісьменнік альбо стварае сцэнічныя эпізоды, г.зн. карціны, якія фіксуюць адно месца і адзін момант у жыцці герояў, альбо ў эпізодах апісальных, аглядных, "панарамных" кажа аб доўгіх прамежках часу або пра дзеянне, якое адбылося ў розных месцах. У дбайным узнаўленні працэсаў, якія працякаюць у шырокай прасторы і на значных этапах часу, з эпасам здольна супернічаць толькі кінамастацтва.

       Арсенал літаратурна-выяўленчых сродкаў выкарыстоўваецца эпасам у поўным яго аб'ёме (партрэты, прамыя характарыстыкі, дыялогі і маналогі, пейзажы, інтэр'еры, дзеянні, жэсты, міміка і г. д.), што надае выявам ілюзію пластычнай аб'ёмнасці і глядзельна-слыхавой пэўнасці. Тое, што адлюстроўваецца можа ўяўляць сабой і дакладную адпаведнасць "формам самога жыцця" і, наадварот, рэзкае іх пераўварэнне. Эпас, у адрозненне ад драмы, не настойвае на ўмоўнасці таго, што паказваецца ў творы. Тут умоўна не столькі тое, што намалява, колькі той, хто малюе, г. зн. апавядальнік, якому часта ўласціва абсалютнае веданне пра тое, што адбылося ва ўсіх яго драбнюткіх падрабязнасцях. У гэтым сэнсе структура эпічнага апавядання, звычайна адрозная ад пазамастацкіх паведамленняў (рэпартаж, гістарычная хроніка), як бы "выдае" выдуманы, мастацка-ілюзорны характар аповяду.

     Эпічная форма абапіраецца на рознага  тыпу сюжэты. У адных выпадках падзейнасць  твораў максімальна напружаная (авантурна-дэтэктыўныя  сюжэты), у іншых – ход падзей саслаблены, так што дзеянне як бы тоне ў апісаннях, псіхалагічных  характарыстыках, развагах. Па думцы  І. У. Гётэ і Ф. Шылера, матывы, якія запавольваюць дзеянне – істотная рыса эпічнага роду літаратуры ў цэлым. Аб'ём тэксту эпічнага твора, які можа быць як празаічным, так і вершаваным, практычна неабмежаваны – ад аповядаў-мініяцюр  да вялізных эпапей і раманаў. Эпас можа засяродзіць у сабе такую колькасць характараў і падзей, якая недаступна іншым родам літаратуры і відам мастацтва (з ім могуць супернічаць толькі шматсерыйныя тэлефільмы). Пры гэтым апавядальная форма ў стане ўзнаўляць характары складаныя, супярэчлівыя, шматгранныя, тыя характары, што знаходзяцца ў станаўленні. Хоць магчымасці эпічнага адлюстравання выкарыстоўваюцца не ва ўсіх творах, з паняццем эпас звязана ўяўленне аб паказе жыцця ў яе цэласнасці, аб раскрыцці сутнасці цэлай эпохі і маштабнасці творчага акту. Сфера эпічных жанраў не абмежаваная якімі-небудзь тыпамі перажыванняў і светаўспрымання. У прыродзе эпаса – універсальна-шырокае выкарыстанне пазнавальна-ідэалагічных магчымасцяў літаратуры і мастацтва ў цэлым. 

     Эпас  фармаваўся рознымі шляхамі. Ліра-эпічныя, а на іх аснове і ўласна эпічныя  песні, падобна драме і лірыцы, узнікалі з рытуальных сінкрэтычных паданняў. Станаўленне празаічных жанраў эпасу, у прыватнасці казкі, генетычна  звязана з міфамі. На раннюю эпічную  творчасць і наступнае станаўленне  формаў мастацкага апавядання ўздзейнічалі таксама вусныя, а потым і фіксаваныя пісьмова гістарычныя паданні.

     Мабыць, любы ўрывак эпічнага тэксту ў форме  павествавання ад трэцяй асобы здольны выявіць заканамерныя менавіта для эпасу спосабы мастацкага засваення жыцця, што адрозніваюць яго ад драмы. У эпічных жанрах мае значэнне першым чынам супрацьпастаўленне жанраў па іх аб'ёму. Літаратуразнаўчая традыцыя вылучае тут жанры вялікага (раман, эпапея), сярэдняга (аповесць) і малага (аповяд) аб'ёму, аднак рэальна ў тыпалогіі адрозніванне толькі двух пазіцый, бо аповесць не з'яўляецца самастойным жанрам, імкнучыся на практыцы альбо да аповяду, альбо да рамана. Але вось адрозніванне вялікага і малога аб'ёму ўяўляецца істотным і першым чынам для аналізу малога жанру – аповяду. Ю.Н. Тынянаў справядліва пісаў: "Разлік на вялікую форму не той, што на малую" [5, с. 165].

     Малы  аб'ём аповяду дыктуе свае вобразныя  прынцыпы паэтыкі, пэўныя мастацкія  прыёмы. Першым чынам гэта адлюстроўваецца  на ўласцівасцях літаратурнай маляўнічасці. Для аповяду ў вышэйшай ступені  характэрны "рэжым эканоміі", у  ім не можа быць доўгіх апісанняў, таму для яго характэрныя не дэталі-падрабязнасці, а дэталі-знакі, асабліва ў апісанні пейзажу, партрэта, інтэр'еру.

     Такая дэталь набывае падвышаную выразнасць і, як правіла, звяртаецца да творчай фантазіі чытача, заклікае да сатворчасці, дадумвання.

     У кампазіцыі аповяду, як і любой малой формы, вельмі важны фінал, які носіць альбо характар сюжэтнай развязкі, альбо эмацыйнага фіналу. Характэрныя і тыя фіналы, якія не вырашаюць канфлікт, а толькі дэманструюць яго невырашальнасць; так званыя "адчыненыя" фіналы.

Адной з жанравых разнавіднасцяў аповяду з'яўляецца навэла. Навэла – гэта вострасюжэтнае апавяданне, дзеянне ў ім развіваецца хутка, дынамічна, імкнецца да развязкі, якая складае ў сабе ўвесь сэнс расказанага: першым чынам з яе дапамогай аўтар дае асэнсаванне жыццёвай сітуацыі, выносіць "прысуд" характарам. У навэлах сюжэт сціснуты, дзеянне сканцэнтравана. Сюжэт, які развіваецца імкліва, характарызуецца вельмі эканомнай сістэмай персанажаў: іх звычайна роўна гэтулькі, колькі трэба,

     каб дзеянне магло бесперапынна развівацца. Эпізадычныя персанажы ўводзяцца (калі наогул уводзяцца) толькі для таго, каб даць штуршок сюжэтнаму дзеянню і пасля гэтага тэрмінова знікнуць. У навэле, як правіла, няма пабочных сюжэтных ліній, аўтарскіх адступленняў; з мінулага герояў паведамляецца толькі тое, што абсалютна неабходна для разумення канфлікту і сюжэту. Апісальныя элементы, якія не прадвігаюць наперад дзеянне, зведзеныя да мінімуму і з'яўляюцца амаль выключна ў пачатку: потым, бліжэй да канца, яны будуць перашкаджаць, тармозячы развіццё дзеяння і адцягваючы ўвагу.

     Калі ўсе гэтыя тэндэнцыі даведзены да лагічнага канца, навэла набывае ярка выяўленую структуру анекдота са ўсімі яго галоўнымі прыкметамі: вельмі малым аб'ёмам, нечаканай, парадаксальным "ударным" фіналам, мінімальнымі псіхалагічнымі матывіроўкамі дзеянняў, адсутнасцю апісальных момантаў і г.д.

     Навэла, як правіла, засноўваецца на вонкавых канфліктах, у якіх супярэчнасці сутыкаюцца (завязка), развіваюцца і даходзяць  да вышэйшай кропкі (кульмінацыя), а  потым больш або меней імкліва  вырашаюцца. Пры гэтым істотна  тое, што супярэчнасці павінны і  могуць быць вырашаны па ходзе развіцця дзеяння. Супярэчнасці для гэтага павінны  быць дастаткова вызначаны і выяўлены, героі павінны валодаць некаторай псіхалагічнай актыўнасцю, каб імкнуцца вырашыць канфлікт, а сама калізія павінна паддавацца неадкладнаму вырашэнню.

     Буйныя  жанры эпасу – раман і эпапея – адрозніваюцца па сваім змесце, у першую чаргу па праблематыцы. Зместавай дамінантай у эпапеі з'яўляецца нацыянальная, а ў рамане – раманная праблематыка (авантурная або ідэйна-маральная). Для рамана, адпаведна, надзвычай важна вызначыць, да якога з двух тыпаў ён адносіцца. У залежнасці ад жанравай зместавай дамінанты канструюецца і паэтыка рамана і эпапеі. Эпапея імкнецца да сюжэтнасці, выява героя ў ёй будуецца як квінтэсенцыя тыповых якасцяў, уласцівых народу, этнасу, класу і г.д. У авантурным рамане таксама відавочна пераважае сюжэтнасць, але выява героя будуецца ўжо па-іншаму: ён падкрэслена свабодны ад саслоўных і іншых сувязяў з асяроддзем. У рамане стылявым дамінантам амаль заўсёды будзе псіхалагізм.