«Философия» пәні бойынша

ify">      Идеалистік философияның қайсысы  болсын сана, идея, рух материядан  тыс, дербес өмір сүріп қана  қоймайтынын, қайта сол материяны  билейтін, оның қозғалысын, дамуын  қарастыратын күш деп түсінеді. Бірақ сананың пайда болуын  материалистік тұрғыдан түсіну  де оңайға түскен жоқ. Кейбір

материалистер сана барлық материяда бар деп  түсінген. Мәселен, орта ғасырда өмір сүрген. Д.Скоттың түсінігінше, тіпті  тас та ойлай аладымыс.

44

   Атырау мұнай және газ институты                                                                                                                                      

Оқу-әдістемелік кешен . Философия пәні. Бірінші басылым. Нығметов Б.С. Базарбаев К.Б.

 

Мұндай  бүкіл табиғатты жанды деп  қараған ұғымды философияда гилозоизм деп атайды.

     Сол органикалық және органикалық  емес дүние арасындағы дәнекер  – нуклеин қышқылдары бір жағынан  органикалық емес, екінші жағынан  органикалық дүниеге жатады. Олай  болса, тіршілік қайдан пайда  болды деген сұрзу өзінен-өзі  шешіледі.

      Енді сол клетканың пайда болуымен  жоғары дамыған организм –  адам, оның санасы аралығында  табиғатта жүз миллиондаған, бәлкім  миллиардтаған жылдар жатқан  болар. Ендігі мәселе – сана  деген не, ол қалай пайда болды,  мәні неде деген сияқты сұраулар.

      Ғылыми мәліметтерге сүйене отырып, ғалымдар сана барлық материяның  жемісі емес, тек ерекше ұйымдасқан  материя – адам миының функциясы  екенін дәлелдеді. Адам миы  – аса күрделі әрі өте нәзік  миллиардтаған жүйке клеткалардан (нейрондардан) тұратын аппарат.  Ол нейрондардың (клеткалардың) жалпы  саны 14 – 15 миллиардтай.

     Адамның миының құрылымы да  аса күрделі. Кейбір анализ, синтез, сондай-ақ, сыртқы тіршіліктердің  әсерлеріне байланысты түрлі  іс-қимылдар жұлын, сопақша, орта  және аралық ми арқылы жасалады. Ал күрделі ойлау тәсілдері  бас миының үлкен жарты шары  арқылы іске асады. Мидың қабыршағы  астындағы аппарат шартсыз (инстинкті)  қимылдарды басқарады. Жануарларда  инстинкті қимылдар әрдайым ешбір  шартты байланыссыз, бағынышсыз, емін-еркін сияқты көрінетін болса,  адамдарда ол әрекеттер қашанда  санаға тікелей бағынышты, оны  сана билейді.

      Адам миы түрлі түйсіктер арқылы  келетін мәліметтерді орталық  жүйке жүйесі арқылы қабылдап, оны қорытады, белгілі ой тұжырымдарын  жасайды. Сана қалай пайда болды  деген сұраққа жауап беру: ол  түйсік мүшелері арқылы объективті  ақиқатты бейнелендіріп, оларды  қорыту арқылы пайда болады, ал  бұл үшін көп нәрседен хабардар  болу қажет дейміз. Халықта: “Көп  жасағаннан сұрама, көпті көргеннен  сұра” деген нақыл сөз, шамасы, осы жағдайды аңғаратын болса  керек.

    Идеалистер сананың екінші, материяның  бейнесі екенін мойындағысы келмейді. Оны неге сүйіп айтады? Олардың ойынша,адам санасында объективті дүниеде кездеспейтін, қате, жалған ойлар, мәселен, түрлі жын-сайтан, диюу, су перісі, т.с.с. ұғымдар болады. Сонда объективті дүниеде кездеспейтін ол жын-шайтандардың бейнесі қайдан пайда болады, ол ненің бейнесі деп күдік айтады.

   Сонымен қатар сана мисыз өмір  сүре алмайды, ал біздің түйсіктерімізгеәсер  ететін – сыртқы дүние. Сол  әсерлер орталық жүйке жүйелері  арқылы адам миына жетеді. Ми оларды қорытады,    шешім

 

45

  Атырау мұнай және газ институты                                                                                                                                      

Оқу-әдістемелік кешен . Философия пәні. Бірінші басылым. Нығметов Б.С. Базарбаев К.Б.

 

жасайды. Әрейне адам ми арқылы ойлайды, бірақ  оның мәні сыртқы дүниеде, соны бейнелеуінде. Ми – ең алдымен объективті ақиқатты дәл, былайша айтқанда, сыртқы дүниені  дұрыс бейнелейтін орган. Бірақ  сана мен объективті ақиқат ешқашан  да мейлінше дәлме-дәл болмайды. Сана – оның идеалдық бейнесі. Мұны Гегель де мойындаған. Бұл – дәлдік пен  айырмашылық диалектикасы. Сананың  мәнінде білім жатыр. Ал оны туғызатын  танымдық ізденіс. Әр нірсені білуге, ұғынуға талпыныс, ізденіс сайып  келгенде сананы құрастырады. Сана –  материядан мүлде өзгеше.                                              

      Бейнелеу – жалпы материяның қасиеті. Бейнелеудің негізінде бір құбылыстын екінші құбылысқа, бір дененің екінші бір денеге жасайтын ықпалы жатыр. Мәселен, жүріп бара жатқан адамнан із қалады, із бейнелеуге жатады. Күннен, желден, ыстық пен суықтан, жаңбыр мен қардан жартас бұзылып, үгетіліп қиыршық құмға айналады. Теңіз жағасындығы тастар қашанда жылтыр, теп-тегіс болып келеді. Оны ысып, жылтырататын су толқыны. Сана да – дәл осындай әсердің нәтижесі.  Дүние танымда адамдардың іздерісмүмкіндіктерінорасан зор дамытқанғылымкиберннетика. Ол күрделі информацияны қабылдап, оны сұрыптап, талдап белгілі жүйеге түсірпі, нақтылы шешімге келтіретін және ол процестерді баққаратын ғылым.

  Сана  белгілі бір дәрежеге – сана  – сезімге айналады. Сана –  сезім өзін - өзі сезініп, ұғыну  арқылы жететін сананың еі  жоғарғы сатысы.

  Сана  – сезім дегеніміз – адамның  өзін - өзі ойлай алатын, сезе білетін,  әрекентенетін субъект ретінде  тұсіне бастауы. Адамның сана  сезімі қанша таптық, топтық, қоғамдық  сана – сезімдерге тығыз байланысты.

  Тағы  адам өзін табиғаттан бөліп  қарай алмайды. Саналы адам  бөлініп алады. Сана өзінің  шығу жағынан екігші. Бірақ сана  енжар емес, белсенді перменді  рөлі бар құбылыс. Оның белсенбілігі  – бейнелеуді таңдай алады,  келешекті болжай біледі. Сана  дұниені бейнелеп қана қоймайды, сонымен қатар оны өзгертеді,  қолдан жасайды. Құрылыстар мен  машиналарды табиғат дайын күінде  бізге сыйламайды, адам жасайды.  Сол арқылы сана затқа айналады, заттандырылыды.

   Дін обективті ақиқатты адам  ойында түбегейлі өзгертіп, қиалишылдық  түрде бейнелейді. Діни қағидаларға  қарағанда, дүниеге кез келген  құбылыстың тікелей тірегі, қозғаушысы  – ол өмірден тыс тұрған  және оны жаратушы күш (құдірет).

                                  Тақырыпты пысықтау сұрақтары:

 

1. Сана проблемасы.
2. Бейнелеу формаларының эволюциясы.
3. Қоғамдық сана және оның формалары

46

   Атырау мұнай және газ институты                                                                                                                                      

Оқу-әдістемелік кешен . Философия пәні. Бірінші басылым. Нығметов Б.С. Базарбаев К.Б.

 

     1/ 133-142 бет /2/ 146-155 бет./5/ 129-138 бет.

 

22-ші  дәріс.

 

Тақырып. Таным. Ғылыми таным.

 

Негізгі мақсаты: Ғылыми танымның мәні мен құрылымын, теориялық сипатын түсіндіру, практиканың маңыздылығын дәлелдеу.

Негізгі түсініктер: метод, методология, эмперика, эксперимент, фальсификация, синтез, анализ, индукция, дедукция, идеализация.

 

1. Таным, қоғамдық процесс.
2. Таным процесінің негізі.
3. Сезімдік және логикалық таным
4. Ақиқат теориясы.
5. Ғылыми таным логикасы мен методологиясы.
6. Ғылым этикасы.

 

    Ақыл парасат, сана – сезім  иесі ретінде адамның ең басты  қасиеттерінің бірі - өзін қоршаған  ортаны танып – білуге деген  ерекше ұмтылыс. Адам айналасындағы  әлеуметтік дүниені, табиғи әлемді  танып білу барысында олардың  ішкі құпиясына үнілнді, қасиеттерін  анықтайды, даму заңдылықтарын  біледі, өзінің орнын, басқа адамдармен  қарым – қатынасын белгілейді.

   Басқашаайтқанда, таным барысында  адам өзін қоршаған ортаны  игереді, ол туралы білім кеңейіп,  тереңдей түседі; адамның заттар  мен құбылыстар туралы жалпы  мәлімет ңшкі мәнге қарай ұмтылып,  жүйелі, шынайы білімге айналады. Ендеше, танымды адамның жаңа  әрі тың білімді игеріп, рухани  баюы деп есептеуге болады.

   Философиядағы  тиянақты идеалистік ағым жалпы  алғанда дүниені танып – білуге  болатындығын мойындайды.

   Диалектикалық материализмнің таным  теориясының метафизикалық материализмінің  таным теориясының ең басты  екі айырмашылығы бар: ол, біріншіден, таным теориясына практика жайындағы  ілімнің енгізілуі, екіншіден,  таным теориясына диалектиканың  қолданылуы.

   Диалектикалық материализмнің таным  теориясы қоғамдық практиканың  негізінде дамитын және шындықты  қоғам мүдделері үшін практикада  қайта құру мақсатын көздейтін  таным процесінің заңдылықтарын  зерттейді. 

 

47

   Атырау мұнай және газ институты                                                                                                                                      

Оқу-әдістемелік кешен . Философия пәні. Бірінші басылым. Нығметов Б.С. Базарбаев К.Б.

 

   Сонымен диалектикалық материализм  таным процесінде бейнелеу принципін  басшылыққа алады. Ал бейнелеу  дегеніміз айнаның бетінен шағылысқан  көру емес, оған механикалық тұрғыдан  да қарауға болмайды. Бейнелеу  – таным – білуге тиіс объекті  мен танушы субъектінің арасындағы  күрделі қарым – қатынас процесі.

  Сөйтіп, танымның субъектісі деп жеке  адамдарды, таптар мен әлеуметтік  топтарды, кең мағынада алғанда,  тұтас тарихи нақтылы қоғамды  айтуға болады. Сонда – ақ, субъект  өз болмысын, өзінің ішкі дүниесін  таным объектісі ретінде қарай  алады. Табиғатты, қоғамдық қатынайтарды  таным объектісі ретінде қарастыру  қажет. Олар субъектінің өндірістік, әлеуметтік және ғылыми қызметі  арқылы таным объектісіне айлады. Бақаша айтқанда, таным объектісі  дегеніміз материалдық және рухани  дүниенің қоғаммен практикалық  және теориялық тұрғыдан қарым  – қатынасқа түсетін, нақты  тарихи іс - әрекет барысында субъекті  игерген бөлігі.

    Таным объектілері адамның практикалық  қызметімен тығыз байланысты  және әрқашан соған тәуелді  болады. Таным процесінің негізінде  адамның объективті дүниеге тигізетін  белсенді әсері жатады. Себебі  таным адамның объективті құбылыстарымен  байланысына, оларға тигізетін  әсеріне және оларды өзгертугіне  байланысты дамып отырады. Осы  тұрғыдан алғанда, таным дүниенің  белсенді әрі нысаналы бейнеленуі  деп қарастыруға болады. Қоғамдық  практика таным процесінің қозғаушы  күші болып табылады. Ол өмір  сүру, іс - әрекет жасау барысында  адамдардың алдына ұнемі шешуін  талап ететін проблемалармен  міндеттер қойып отырады. 

   Қорыта айтқанда, таным процесіндегі  субъект – объект, объект –  субъект қатынастары, адамның  ой санасы мен сыртқы пактикалық  қызмет арқылы байланысқан. Таным  болмыстың жай ғана бейнесі  емес, ол адамның практикалық  қызметі барысында іске асады. 

   Таным теориясы адамзаттық философия  тарихын, мәдениет пен ғылым  тарихын, техника мен практика  жетістіктерін философиялық жағынан  қорытуының нәтижесі. Сонымен бірге  ол қазіргі ғылыми – техникалық  революция және жаңаша ойлау  жетістіктеріне сәйкес одан әрі  тез қарқынмен дамуда. Қазіргі  жағдайда біз таным теориясы  ретіндегі диалектиканың практикалық  және теориялық рөлі арта түскенің  көріп – біліп отырмыз. 

   Ақиқат – танымның негізгі  мақсаты. Өйткені таным процесіндегі  субъектінің белсенділігіне байланысты  қалыптасқан жаңа білім зерттеліп  отырған объектіге сәйкес келуі  немесе сәйкес келмеуі мүмкін. Осыған орай ғылым мен философияда  ақиқат проблемасы алға тартылады. 

 
 

48

   Атырау мұнай және газ институты                                                                                                                                      

Оқу-әдістемелік кешен . Философия пәні. Бірінші басылым. Нығметов Б.С. Базарбаев К.Б.

 

     Ақиқат дегеніміз не? Аристотель  өзінің “Метафизикасында” ақиқатты  біздің қоршаған дүниедегі заттармен  құбылыстардың адам санасында  бейнеленуі деп түсінді. Дегенмен  ол ақиқаттың дәйекті материалистік  ұғымын бере алмады.