Қазақстан Республикасының ақша жүйесі

• Металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша тауары, яғни толық құнды ақша айналыста жүреді және ол ақшаның барлық қызметтерін орындайды. Ал несие ақшалары металға айырбасталады;
• Несие ақшалары және қағаз ақша айналысы, бұл жүйеде атына сай, айналыстан толық құнды ақша яғни алтын бір жолата ығыстырылып, айналыста тек ақша белгілері жүреді.

Металл ақшалар  мыстан, күмістен және алтыннан жасалады. Металл ақшалардың монета түріндегі формасы – бұл олардың соңғы формасы болып табылады. Алғашқы монеталар VII ғасырда б.э.б. Ертедегі Қытайда және Ертедегі Лидия мемлекетінде пайда болуы IX – X ғғ. жатады. Бастапқы кездері айналыста алтын монеталармен қатар, күміс монеталар қоса жүреді.

  Металл ақша айналысына бірқатар елдер де XIX ғ. екінші жартысында өтті. Бұл елдердің ішінде алтын өндіру жағынан бірінші орынды, өзінің отарларымен бірге ағылшын елі де алған. Металл айналысына өтуге және алтынның ақша қызметін атқаруына, оның қымбат бағалы металл ретіндегі мынадай қасиеттері себеп болған: оңай бөлінетіндігі, және қасиетін жоғалтпай бірігетіндігі, сақталғыштығы, өндіріу және қайта өңдеу күрделілігі . Өздерінің тұрақтылығы арқасында толық бағалы ақшалар барлық бес қызметті бірдей атқарады.

Алтын айналысы тұсында құнның қағаздай белгілерінің пайда болуының мынадай объективті қажеттіліктері болған: алтын өндірісін  тауар өндірісі артынан ілесе  алмағандықтан да айналыстағы ақшаға деген қажеттілікті толық өтей алмады. Жоғары құнды алтын ақшалар ұсақ құнды айналымға қызмет көрсете алмады. Алтын стандарты, жалпы алғанда өндірісті және тауар айналымын ынталандырмады. Сонымен, алтын айналдысы бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін ғана болып, соғысушы елдер өздерінің шығыстарын жабу мақсатында құнның қағаздай белгілерін шығаруды ұлғайтты. Соның нәтижесінде, біртіндеп алтын айналыстан шыға бастайды. Нағыз ақшаның орынбасарлары (құндық белгілері) – номиналдық құны нақты құнынан, яғни олардың өндірісіне кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшаларды білдіреді. Оған мыналар жатады: Құнның металлдық белгілері – арзан бағалы металлдардан жасалған ұсақ монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар; құнның қағаздан жасалған белгілері.

Несиелік  ақшалар – тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды сатып алу және сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты пайда болған ақшалар.

   Несиелік  ақшалардың шығуы банктердің  несиелеу операциялармен байланысты. Мұндай ақшалардың басты мақсаты: ақша айналымын икемді ету; нағыз ақшаларды үнемдеу; қолма-қолсыз ақша айналымының дамуына мүмкіндік жасау.Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота және чек.

“Вексель” сөзі ағылшынша bill note – міндеттеме шоты дегенді білдіреді.

    Вексель – белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі.

   Банкнота (ағылылшын сөзінде «Bank-note» аударғанда «банк билеті») – орталық банктің айналысқа шығарған әр түрлі номинальдағы ақша бірліктері.

Ол вексельден және қағаз ақшалардан өзара ажыратылады. Банкнотаның вексельден мынадай  айырмашылығы бар:

   мерзімділігіне қарай, егер де вексель мерзімді қарыздық міндеттеме болса (3-6 айлық), ал банкнота – мерзімсіз қарыздық міндеттеме;

   кепілдігіне қарай, вексельді айналысқа жеке кәсілкерлер шығарады және оның жеке кепілдігі болады, ал банкнотаны қазіргі кезде орталық банк шығаратындықтан, оған мемлекет кепілдік береді.

   Чек – ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай соманы төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзінің банкісіне берген жазбаша бұйрығы.

   Чектің  мынадай түрлері бар:

   ақшалай чек – банктен қолма-қол ақша алуға арналған төлем құралы;

   атаулы чек – аударуға құқысыз белгілі бір тұлғаның атына жазылады;

   ордерлі чек – бір тұлғаның атына толтырылған, бірақ индоссамент бойынша басқа бір тұлғаға беруге құқық береді;

   мәлімдеуші чек – чекті мәлімдеушіге ондағы көрсетілген сомасы төленеді;

   есеп айырысу чегі – заңды тұлғалар арасында қолма-қолсыз есеп айырысуларда қолданылады;

   жол чегі – туристік сапарларға арналған төлем құралы;

   кепілдендірілген чек – банктің чекте көрсетілген соманы төлеуге кепілдендіруін сипаттайтын төлем құралы.

   Чектің экономикалық сипаттайтын жаратылысы мынадай:

• біріншіден, ол банктен нақты ақшаны алуға қызмет етеді;

• екіншіден, ол айналыс және төлем құралы қызметін атқарады;
• үшіншіден, ол қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу құралы.

   Электрондық ақшалар – компьютер торабының, ақпарттарды автоматты түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы төлемдер жиынтығы.

   Электронды  ақшалар пластикалық карточка  формасында болады. Олар екі түрлі  болып келнді:

Дебеттік (төлем) карточка – банкте арнайы карточкалық қаражаты бар, клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға, банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер үшін төлуге арналған төлем құралы.

   Кредиттік карточка – оның эмитенті мен карточка иесі арасындағы келісімшартқа сәкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.

   Қазақстан  Республикасындағы екінші деңгейдегі  банктер дебеттік және кредиттік карточкалардың отандық және халықаралық түрлерін кеңінен қолдануда. Оларға «Eurokard», «Master Card», «Visa», «ALTYN», «Maestro» және тағы басқалар жатады.

   Қазіргі  кезде жалақы алуға арналған  дебеттік карточкалар да кеңінен  қолданылуда. Мұндай карточкалардың шоттары көбіне теңгемен ашылады.

   Несиелік  карточкалар бөлшек сауда айналымында  және қызмет сферасында қолданылады.  Қазіргі уақытта несиелік карточкалардың  мынадай түрлері қолданылады:  банктік, саудаға арналған, бензин  сатып алуға арналған, туризм және ойын-сауық шараларын төлеуге арналған. Біршама кеңінен таралған түріне сауда карточкаларын жатқызуға болады.

3. Қазақстан Республикасындағы 1993 жылғы ақша реформасы және

Ұлттық валюта - Теңге

  1991 жылы Кеңес Одағы  ыдырағаннан кейін Қазақстан,  ТМД-нің басқа мемлекеттерімен бірге    “рубль аумағында“ қала береді. 1992 жылы айналысқа 200, 500, 1000 рубльдік купюралар шықты. Олардың эмитенті ретінде жұмысын тоқтатқан КСРО Мемлекеттік банк атап көрсетілген. 1992 маусым айында алғаш рет ресейлік 5000 рубль, кейіннен 10000 және 50000 купюралары шығарылды.

 Сөйтіп, Ресей Федерациясында  және одан тысқары жерлердегі  айналыста ақшаның үш түрі:1961 – 1991 жылы кеңес ақшалар, 1992 жылы  Кеңес үлгісіндегі (200, 500, 1000 рубль). Ресей Орталық банк шығарған  ақшалары, 1993 жылдың бірінші жартысында шығарылған ресейлік ақшалар жүрді.

1993 жылы 23 шілдесінде Ресей  Орталық банкі 1961 – 1991 жылы  кеңес ақшаларының белгілерін, сондай-ақ 1992 жылы 5 000 және 10 000 рубльдерді айналыстан  алу туралы хабарлады. Бастапқыда  олардың айырбасына бір апта берілді.

Қазақстан Республикасы Президенттің Жарлығымен екі күн өткен соң айырбас мерзімі 1993 жылы 1 қыркүйек айына дейін ұзартылып, айырбас шегі бір адамға 100 мыңға дейін ұлғайтылды.

Ресейдегі ақша реформасы  ескі үлгідегі ақшаларды ТМД елдеріне, оның ішінде Қазақстанға қарай жаппай ығысуына жол берілді.

1992 жылы бірінші жартысында-ақ  Қазақстан Республикасының жетекшілері  ендігі жерде рубльден күдер  үзіп, өз валютасын шығаруға бет-бұрыс  жасаған болатын. Жаңа ақшаларды   шығаруға ағылшынның “Хариссон” фирмасымен шарт жасалды. Сөйтіп, 1993 жылы 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңгелік ақшалар Қазақстанға жеткізіледі. Оларды қолдан жасаудан қорғанатын 18 дәрежесі бар.

1993 жылы 12 қарашада  Қазақстан РЕспубликасының Президенті  Нұрсылтан Әбішұлы Назарбаев “ Қазақстан Республикасына Ұлттық валютаны енгізу туралы “ Жарғыға қол қойды.          

• 1993 ж. 15 қарашада сағат 8–де Қазақстан мемлекетінде ұлттық валюта – теңге – енгізілді;
• 1993 ж. 18 қарашадан бастап теңге Қазақстан Республикасында бірден-бір заңды төлем құралы болып тағайындалады. Бір теңге 100 тиыннан құралады, ол қолма-қол ақша айналысында банкнота және майда тиындар түрінде жүреді.
• Қолма-қол ақша, рубльдік шоттардағы жинақтар мен салымдар 500 рубль 1 теңгеге арақатынасымен айырбасталып, ол 18 қарашада сағат 18 аралығында екі валюта – сом және теңге – айналымда қатар жүрді.

   Қазақстан  Республикасының жасы 16-дан асқан  барлық азаматтары 100 мың сом ақша  айырбастауға құқылы болды. Айырбас тек бір рет жүргізіліп, ол туралы төлқұжатта белгі соғылды. Азаматтардың 100 мың сомнан артық ақшасы банктегі апнаулы дербес шотқа салынып, оны 6 ай бойы пайдалануға құқығы болмады.

Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкі теңгенің валюталықкурсын  бекітті: 1 АҚШ доллары 4,7 теңге тең болады.

   Сөйтіп, 1993 ж. 15 қарашада Қазақстан тарихында  алғашқы ұлттық валюта-теңге енгізілді.  Ақша реформасын жүргізуге Қазақстан  басшылары бір жарым жыл уақыт  өте құпия жағдайда дайындалып, нәтижесінде 700 миллион доллар  сома шамасында алтын құймалары мен шетел валютасы қоры болды. Тәуелсіздік жарияланған күннен бастап Қазақстанда өндірілген алтын мен күміс енді Москваға жіберілмей, оны Ұлттық банк сатып алып, өз резерв қорына айналдырады. Сондай-ақ резерв қорына экспорттық валюталық түсім мен үкіметтің сыртқы заемдарын да Ұлттық банк сатып алып, қорғат түсіретін. Айналымға теңгені енгізуге жарты жыл уақыт қалғанда Республика Президенді валюталық қаржыны жұмсауға мораторий енгізді.

15 қарашадан  18 қарашаға дейінгі аралықта халық  теңгемен және рубльмен де  есеп айырыса алды. Сондықтан  заңды тұлғалармен, сол сияқты  бөлшке сауданы жүзеге асырушы  және халық арқылы қызмет көрсететін  тұлғалардың ақшалай түсімдері  күнделікті қабылданды.Қолма-қол ақшаны айырбастау және активтер мен пассивтерді қайта есептеу кезеңінде банктер клиенттермен операциялар жүргізбеді.

Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі теңгенің валюталық  бағамын: 1доллар = 4 теңге 70 тиын шамасында  белгіледі.Келесі жылдары ол бірден өссіп кетті. Соған сәйкес баға мен жалақы да өсті.

Инфляцияның өсуі біршама ірі ақша купюраларын  қажет етті. 1994 жылдан бастап 200, 500, 1000 және 2000 купюрадағы ақшалар айналысқа  шығарылды. 1995 жылы ұсақ тиындар біртіндеп  айналыстан шығып қалды, олардың орнына мыс-никельден жасалған 1, 3, 5, 10, 20 теңгедегі монеталар шыға бастады.

Сонымен Қазақстан  теңгесі соңғы жылдары тұрақты  төлем құралы болып қана қоймай, еркін алмастырылатын валюталар  қатарына кіреді. Қазақстан ұлттық валютасының сәтті енггізілуі, әрі қарай оның сыртқы және ішкі тұрақтылығын қамтамасыз етуді талап етеді.

Кез келген мемлекеттің  тарихына оның бір-ақ рет енгізілетін  өз валютасының тарихы да кіреді. Басқа  көптеген елдердің ұлттық валютасының  тарихы сан ғасырлар бойы қалыптасқан. Ал теңгенің – Қазақстан Республикасы ұлттық валютасының тарихы Президенттің 1993 жылғы 15 қарашадағы жарлығынан басталды. Бұл меншікті ұлттық валютаға көшу Қазақстан өз дербес ақша-кредит саясатын жүргізу мүмкіндігіне ие болды.   Осы күн тарихи датаға айналды, бұл күнді Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы Күні ретінде атап өтеді.

Ұлттық валюта – теңге Қазақстан Республикасының  бүкіл аумағында барлық төлем  түрлері бойынша, сондай-ақ ешбір  шектеусіз банктік шоттарға есептеу  үшін және аудару үшін қабылдауға міндетті заңды құралы болып табылады.

Ұлттық валюта – теңге (қолма-қол ақша) банкнота және монета түрінде айналысқа енгізілді.

Банкнота - Ұлттық Банктің Алматы қаласындағы Банкнот  фабрикасында, ал монета -  Өскемендегі  монета сарайында дайындалып шығарылады. 

Ұлттық Банк іс жүзінде жақсы жағынан көрінген технологияларды қолдана отырып, ақша белгілерін қолдан жасаудан қорғауды жетілдіру жөніндегі жұмысты  тұрақты жүргізіп келеді. Республикада ұлттық валютаны енгізгеннен бергі  уақытта ақша белгілерімен айтарлықтай жұмыс тәжірибесі жинақталды.

Жаңа үлгідегі ақшаны айналысқа енгізу туралы шешім  бірқатар объективті себептер мен қажеттіліктерден туындады. 2006 жылдың 15 қарашасында екінші қатардағы жаңа үлгідегі банкноталар  айналысқа енгізілді.

Ескі үлгідегі теңгені 2006 жылғы жаңа теңгеге ауыстыру рәсімі әдеттегі нарықтық қатынастар режиміне өтті. Бүгінгі күн жаңа үлгідегі ақшалар ескі үлгідегі банкноттарды ығыстыра отырып, біздің әмиандарымыздан өз орынын алды.

Тайландтың  Бангкок қаласында 2007 жылғы 7-9 мамырда үкіметтік емес халықаралық ұйымы ұйымдастырған «Валюта мәселері жөнідегі халықаралық қауымдастық» конференциясында “Ең үздік жаңа валюта” конкурсында ҚР Ұлттық Банкінің номиналы 1000 теңгесіне орын берілді. Ол біздің дизайнерлеріміз және мамандарымыздың қорғаныш элементтерін әзірлеу бойынша жұмысының нәтижесі болып табылады.