Кеден ісі аясындағы лауазымдық қылмыстардың көкейкесті мәселелері

Босату пункттерінде мемлекеттік  шекарада келесі бақылаушы органдары  өздерінің бақылауын жүргізеді:

- Шекаралық бақылау органдары  ( Қазақстан Республикасының ҰҚК  № 2033 әскери бөлімі  шекара  қызметі);

- Көліктік бақылау органдары  (Қазақстан Республикасы КжБМ  Павлодар облысы бойынша көліктік  бақылау басқармасы);

- Малдәрігерлік – фитосанитарлық  бақылау органдары (ҚР АШМ Павлодар  облыстық Солтүстік – Батыс  аймақтық  меммалдәрігерлік облыстық  басқарма бөлімі. Мемлекеттік шекараның  босату пункінде санитарлық –  эпидемиологиялық органының қызметтері  бақылауды жүзеге асырмайды шттатық  бірліктерінің жетіспеушілігіне  байланысты, сондай-ақ, «Ертіс» кедендік  бекетінде, олардың міндеттін  кедендік бекеттің қызметкерлері  орындайды, өз іс-әрекетерін «Ертіс»,  «Сұлу– ағаш», «Найза», «Аманкелді»  кедендік бекеттері өзінің қызметін  іске асырмайды.)

Қазақстан Республикасының  мемлекттік шекарасы арқылы босату пунктерінде  бақылауды жүзеге асыру кезінде  өзара іс-әрекеттік және бақылаушы  органдарды орналастыру тәртібі  туралы нұсқаулықтың орындалуына. Павлодар облысы бойынша КБД «Бір аялдама» принципі бойынша босатуды бақылау  пунктінде белгіл жұмыс жүзеге асырылды. Бақылаушы өкілдері мен бірқатар жұмыс кездесулері ұйымдастырылды. Кездесулердің нәтижелері, «Бірыңғай  аялдамалар» принципі бойынша барлық бақыланушы органдардың іс-әрекеттерін  ұйымдастыру мен кедендік бекеттері  ғимараттарына бақылаушы органдардың  өкілдерін орналыстыру тәртібін анықтау мақсатында, босату пунктіне бірігіп шығулары жүзеге асырылады.

Қазіргі уақытта кедендік бекеттердің барлық шекаралық ғимараттарында бақылаушы органдардың өкілдеріне жеке бөлмелер бөлінген. Біріккен бұйрықпен  босату пункттерінде бірыңғай жұмыс  режимі бекітілген, автокөліктер құралдарының босату пункттері арқыы өткендерінің есебін жүргізу журналының тәрібі мен  нысаны бекітілген.

«Шарбақты» кедендік бекетінде  Бірыңғай бақылау – босату пункті іс-әрікетке енгізілді.

Павлодар облысы бойынша  Кедендік бақылау департаменті мен  Ресей Федерациясының мемлекеттік  кедендік комитеті, Сібір кедендік басқару органдарының арасында бекітілген «Шарбақты» өткізу пункті жұмыс істейді  және «Өрлетобе» өткізу пункті жұмыс  жасай бастады.

Біріккен кедендік бақылауды  мониторгенгтеудің тиімділігі төмендейді, дәлірек айтсақ:

1. Біріккен кедендік бақылау  тек қана “Шарбақты” босату  пунктінде біржақты тәртіпте  жүзеге асырылады.

«Шарбақты» босату пунктінде  біріккен кедендік бақылау жүргізілгеннен кейін Ресей Федерациясының органдарымен кедендік байқауды екінші қайталай жүргізу  мүмкіндігі де бар біріккен кедендік бақылау актісі қолда болса да.

Біріккен кедендік бақылауға  тек қана тауарлардың белгіленген  бір бөлігі «Шарбақты» және «Құлынды»  босату пункттері арқылы тасымалданушы  тауарлар мен көліктік құралдар Қазақстан  Республикасы шығарулышы заттар жатады, сондай-ақ аталған өткізу пункттері  арқылы тауарлар транзиттінің режиміне сәйкес жалпы белгіленген тәртіпті кедендік бақылауға жатады.

2004 ж. 23.08. кезеңі ішінде (эксперименттің  өткізілу басында) осы кезге  дейін «Шарбақты» өткізу пункті  арқылы түрлі сипаттағы тауарлармен  көліктер құралдары 900 аса өтті. Жалпы өткен автокөліктер құралдарының  тек 44 – і тауарларымен кедендік  тауарлар экспорт режиміне қойылды.Осылай  біріккен кедендік бақылауға  жалпы санының 4,8% ғана жақызылды.

2004 жылдың шілдесінен  бастап «Кедендік шекара арқылы  тауарлар мен Көліктік құралдары  тасымалдануы туралы ақпаратпен  жедел алмасу тәртібі» Қазақстан  Республикасы және Ресей Федерациясының  кедендік органдарының арасында  іс-әрекет басталды.[26]

  2.3 ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС-ӘРЕКЕТТЕРДІ  АНЫҚТАУ ЖОЛДАРЫ

Еркін мемлекет құра отырып алдынғы қатарлы елдердің құқықтық дамуын Қазақстан халқысы өз қолына алды. Қазақстанда орнатылған кеден  ережесі мемлекеттегі кеден бңрлестіктерінде, ЕврАзЭС және кейбір ТМД – да өтілетін нормаларға ұқсас. Осыған қарамастан, кеден заң шығарушылығы жақсы  дамуда, өйткені ол халықаралық ұқсас  дәрежеде орндалған, құқық ұолдану  тәжіребесін молайту керек. Мемлекеттік  кеден құқығы мен кеден саясаты  негізгі бағытқа ие болуы керек, ол мемлекеттің және кеден қызметтерінің  қызығушылығына жауап. Бұл, тауарлардың  кеден шекарасынан өтуіне, кедендік төлемдерді жинауға, бақылауға себеп. Ділдалдық қызметті, негізгі бақылаулары (мысалы, кеден тасымалдаушылары немесе кеден брокерлары) кеден заңдарымен түгелімен қарастырылмайды. Қазақстан  Республикасының кеден органдарындағы ұйымдық өзгерістерді және мемлекеттік  кеден комитетін құруды жақсы  жақтанқарастыру қажет. Енді комитет  төрағасы Үкімет мүшесі болғандықтан барлық мәжілестерде отыруға құқылы. Кеден органдарының құрылуында заңды  және нормативті актілер қабылданады, оның көбі мемлекеттік тіркеу және кеден тәртіптерін реттейді, яғни төлемді, безендіруді, бақылауды және т.б. Бірақ, қазір олар әлі жеткіліксіз. Қазақстан Республикасының кеден  ісінің жарлығына енгізілгенөзгерістерде кеден органдарының қызметкерлерінің кейбір жеңілдіктерінің айрылғандары туралы және категориялы азаматтар  атап өткен. 1996 ж. 16 қыркүек №1119 Қауылсында Қазақстан Республикасының кеден  органдарының лауазымды тұлғалардың  әскери борышын өтеу және ант тексті, бұнда негізгі ержелер, қызметті өтеу және оның негізгі сұрақтары  көрсетілген. Кеден органдарының қарастыруына берілген, Кодексте көрсетілген құқықтық актілерде тауар, көлік жүйесі, кеден  баждарының қойылымдары және т.б. жеке сұрақтар қарастырылады.

Біздің ойымызша, қазір  осы жақын уақытта кеден органдарының және лауазымды қызметкерлерінің тәртібі  және құжаттары жөніндегі жарлықты қабылдауымыз қажет.

Kеден бекеттерін көбейту  қажет, оның себебі бүгінгі  күні 16 кеден бекеттерінен тұрады. Павлодар облысы шекаралас облыс  болғандықтан оның саны жеткіліксіз.  Кеден бақылау комитетінің оперативтік  – қызметтік қызметті, қаржы –  шаруашылық қызметті тексергендекейбір  маңызды жайыттарды анықтады. Атап  айтсақ, тауардың лизензиялық - өткізу  тәртібін толық қарамау, сертификация  мен куәліктердің толық бақылау  жеткіліксіз болуы.

Жүктердің кеден ресімдеуі  темір жол және автокөлік сызбаларының жетілдіру қажет;кедендік жүк декларациямында  әлі де кемшіліктер байқалады; тауарларды әкелу/ әкетудің уақытты бұзылып  жатыр; кедендік төлемдерді төлеуіндегі  қарыздары дер кезінде төленьей жатыр, т.б. Бұл кадрлардың дайындығы  нашар болғандығы туралы көрсетеді. Мамандырылған кадрларды алдын  ала даярлау қажет деп ойлаймыз. Бұл жөнінде кедендік бекеттерінде ұйымдық – кадрлық және техникалық нығайту тексерістерін өткізу қажет.

Қазақстан  әлемдік мемлекеттерге  шағырлану қажет, осыны іске асырғанда  Бірлескен мемлекеттер бірнеше  іс шараны өткізу қажет. Бұл шараларға  мыналарды жатқызуға болады беп, ойлаймыз:

Өткізу пунктерін қайта  жанғарту және құру қажет

2. кеден мәліметтерінің  «жалған транзит» жөнінде мәліметтермен  алмасу қажет. Қазіргі уақытта  Қазақстан мен Ресей арасындағы  тауарлар алмасуы үйлестірілді  және оңайлады. Соған қарамастан  тауарлардың қауыпсыздігі бірнеше  мемлекеттік органдарымен қадағалынады, Санэпиднадзор, Өсімдіктердің карантинін  инспекциясы және ветеренар департаменті  жүргізеді.

           3. Заңсыз күштер мен арақ –  шарап өнімдерін кеден бекетінің  тексеруінсіз өткізіп кетпеуі  үшін екі жоқтан да милицияның  бақылаушы бекетін қосымша күш  ретінде пайдаланудың басты негізі  – Ресей мен Қазақстан шекарасының  күзетін күшейту мақсатында іске  асырылады. 

4. Қылмыстық істі тез  ашу үшін: ол – мал ұрлығы  болса басқа да мүліктерге  қатысты болуы мүмкін, біріншіден  ҚР мен Ресейдің шекарасына  жақын тұратын азаматтардың тергеу  мен оперативті  шараларына қатыстығын  бақылау. 

5. Қазақстан мен Ресейдің  шекарасынан заңсыз түрде жүктер  мен шарап өнімдерін контрабандалық  жолмен өткізуші қылмыстық топ  туралы Ресей ОВД – сымен  оперативті информациямен ауысып  отыруын ұйымдастыру.

6. Маңызды сұрақтарды  шешу үшін үнемі екі жақтың  да заңқорғаушы мүшелерінің жиі  кездесіп тұрғаны жөн өйткені:  ауыр қылмыстық істі ашу, халықаралық  қылмыстық топтарды жою, террористтік  шаралардың алдын алу, заңсыз  түрде қару мен есірткі айналымдарын  ұстау үшін бағытталған. 

9. Ресей мен Қазақстан  арасындағы кеден мүшелерінің  әрдайым екі шақты тәжірибемен  алмасу түрін айыруы керек?   және де мұндай шаралар басқа  да кеден одағының мүшелерінде  тұруы көзделеді.

   Есірткі қаупі террористтік қауіптің бір құрамды бөлігі болып табылатындықтан мемлекеттік – қоғамдық  шара нашақорлық айналымына қарсы қолданудың бірі болып, барлық қоғамдық одақтың күш салуы, мемлекеттік құқықтық  институттар, билік жүргізуші структуралар, қоғамдық ақпарат – құрал орындары мен НПО. Бұл бағыттағы маңызды аспек – құқықтық ұйымдастырушылық .

Сондықтан да қоғам мен  мемлекеттің аса қажет ететіні  заң шығарушы орындардың нашақорлық пен оның мемлекеті мен тыс  аумағындағы айналымына қарсы күрес  жүргізу жұмыстарын жетілдіру.

Ең алдымен құқықты  қолдану тәжірибесін есепке ала  заңшығару орындарының стандарттау  мен бір қалыпқа салып қолдану  мемлекеттік басқару органдары  мен жергілікті өзін - өзі басқару  субъектінің нормативті құқықтық актар  қажет етеді. Бұл қолданылуға  арналған терминология халықаралық  құқықтық  актіге сай болуы керек. Және де ҚР қылмыстық іс жөніндегі  кодексіне нашақорлыққа жататын  заттар мен қатты улайтын заттарды қатаң бақылаудың жауапкершілігін  арту шағын енгізу өте дұрыс деп  санайды.

Және де ҚР кодексіне әкімшілік  заңбұзушылыққа қарсы қатаң жаза берілетіндігін де енгізген жөн. Ең аяғы нашақорлықпен күресуде мынадай  факторды есепке алмай болмайды, ол – нашақорлыққа қарсы жаңа шаралар  компьютер техникасы мен жоғары технологияны қолдау.

Техникалық прогресс әрине  де әлеуметтік дамуға әкелгенімен оның теріс жоғы да бар. Ол қылмыстық дәстүрлі емес түрінің дамуына әкеліп жоғары технология қылмыстық мақсатында қолданылып оның ішінде ақпаратты интернет арқылы тарату. Наркобизнес осындай көптеген тәсілдерді қолданылады: наркотиктің  жеткізілетін мекені жайлы информацияны кодтау, ұйымның қаржылай келісімі электрондық  құралдар арқылы құруы, заң қорғаушы структураның ақпаратқа  ұйымдастырумен қарсылық қорғаушылықтың өзін - өзі қорғауына, психонтропты заттар мен наркотиктердің заңсыз жарнамасын жүргізу.  Қазіргі таңда заң  шығарушы органдар наркобизнестің Қазақстан  қоғамның рухани өміріне әсерін мүлдем қарастырмай жүр. Тура және жанама нашақорлыққа насихаттау жағдайлары көбінесес кейбір музыка жұлдыздарда, журналисттерде кездеседі. Жалпы дүниежүзінде жемқорлық әлемдік масштабтарға ие болды. Сыбайлас жемқорлық мәселесін шешуге БҰҰ, Еуропа Одағы, Еуропа Кеңесі, Америка мемлекеттерінің ұйымы, сонымен қатар, Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымы қосылады. Тарихи дамудың қазіргі кезеңінде жемқорлықтың трансұлттылығы бүкіл қоғамдастық қауіпсіздігі үшін төндіретін қауіпті бейтараптандыру үшін халықаралық деңгейде жаһандық шаралар қабылдауды талап етеді. Халықаралық жемқорлыққа қарсы мыналарға бағытталған құқықтық, саяси, ұйымдастырушы шаралар кешені ретінде стратегия қажет: 1) қоғамдық жемқорлыққа қарсы көзқарас қалыптастыру; 2) жемқорлықтың зияны туралы хабардарлықты көтеру; 3) жемқорлық құқық бұзушылықтарды сыныптаудың халықаралық стандарттарын қамтамасыз ету, заң құзыреті әділет параметрлерін унификациялау; 4) жемқорлық әрекеттерді айқындау мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін оның алдымен қаржы саласында ашықтық атмосферасын жасау.

Жоғарыда көрсетілген  мақсаттарға жетуде сыбайлас жемқорлыққа  қарсы саясат әр түрлі халықаралық  ұйымдардың халықаралық -құқықтық актілеріне бағытталған. Жемқорлық мәселесіне Біріккен Ұлттар Ұйымы үлкен көңіл  бөледі. Әлемдік құбылыс ретінде  жемқорлыққа қарсы бағытталған  бірнеше декларация мен конвенциялар қабылданғанын төменде байқауға болады. 2003 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы  «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы» Конвенциясын қабылдады. Конвецияның жағымды  жақтары көп, бірақ та Конвенцияда  қарастырылған сыбайлас жемқорлықпен күресудің көптеген шараларына қарамастан, оларды орындау құқық бұзушыға деген  тиісті санкциялармен қамтамасыз етілмеген. БҰҰ қарамағында құрылған ұйымдар  жемқорлыққа қарсы құралдарды жасауда  белсенді қызмет атқарады. Халықаралық  қылмысты алдын алу орталығы, Біріккен Ұлттар Хатшылығының қылмысты алдын  алу және нашақорлықты қадағалайтын басқарма аймақ аралық қылмыс бойынша  Біріккен Ұлттар Институтымен бірге  «Жемқорлыққа қарсы әлемдік бағдарламаны»  жасады.

Шетелдік мемлекеттік  органдардың лауазымды тұлғаларының парақорлығымен күресу жөнінде Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымының 1997 жылғы 21 қарашада қабылданған және коммерциялық іс-әрекет жүргізу барысында  шетелдік мемлекеттік шенеуніктерге  пара беруді қылмыс деп жариялау мәселесіне арналған «Халықаралық іскери операцияларды  жүргізу барысында шетелдік мемлекеттік  органдардың лауазымды тұлғаларының парақорлығымен күресу жөнінде» Конвенция. Бұл конвенция коммерциялық ортада салауатты бәсекелестікті қалыптастыруда алғышарт болып есептеледі. ЭЫДҰ сипатталған  құқықтық бастамасының маңыздылығы  үш кезеңмен анықталады. Біріншіден, ол Солтүстік және Оңтүстік елдерге  сыбайластық төлемдердің ағылып келуін қысқартады. Бұл тиісті мемлекеттік  басқаруды жүзеге асыру үшін және сауда-саттықтың әділ жағдайларын  сақтау үшін қолайлы ахуал жасауға  тікелей септігін тигізеді. Екіншіден, ол жаһандық масштабта басқару нормаларын дайындау үшін үлгі бола алады. Еуропа Одағы 1995 жылы «Өзінің қаржы мүддесін қорғайтын Конвенцияны» қабылдады. Осы құжатқа қосымша ретінде 1997 жылы Еуропа Одағы «Еуропа қоғамы және осы қоғамдардың мүше-мемлекеттерінің лауазымды адамдары кірген жемқорлыққа қарсы күрес туралы Конвенция» қабылдады. Еуропамен салыстырғанда 1996 жылы Америка мемлекетінің ұйымы көлемді құжатты қабылдады. Америка аралық Конвенция жемқорлыққа қарсы күресті кең түрде қолдайды. Бұл аймақтық келісім (АҚШ-ты қоса, АМҰ мүшелерінің көпшілігі қол қойған) мүше мемлекеттің өз аумағында конституцияға бағындырылған жемқорлық әрекетті жоюға бағытталған шараларды қолдануды, отандастарының және резиденттерінің шет елдегі әрекеттеріне жауап беруді талап етеді. Бұл Конвенцияны Оңтүстік және Солтүстік Американың 20 мемлекеті бекітті. Осы құжат мемлекеттің ішінде жасалған қылмысқа ғана емес, трансұлтты қатынастарға да таралады. Аталған құжаттардың әрқайсысына үшінші бөлімде жеке - жеке тоқталатын боламыз.