1.1 Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау

1.3. Негізгі құралдардың  кейбір жекелеген түрлерін есептеудің 

                                      ерекшеліктері

Жерді тұрақты пайдалану  құқығы мен жерді меншік құқығы ретінде  есепке алу. Қазақстан Республикасының  «Жер туралы » заңына сәйкес жер териториялық  кеңістік болып саналады, оның шегінде ҚР сусуверенитеті, табиғи ресурстары, жалпыға бірдей өндіріс процесі және териториялық негізіндегі кез – келген еңбек процесі белгіленген . жер өндіріс прцесі ретінде еңбек процесінің және экономиканың бірқатар саласының, атап айтқанда, ауыл және орман шаруашылығының қажетті материалдық алғы шарттары ьболып табылады.

ҚР Конститутциясына сәйкес жер және оның қойнауындағы қазба байлықтар, өсімдік және жануарлар  әлемі, басқа да табиғи  ресурстар мемлекеттік меншікке жатады. Сондай – ақ, бекітілген заңдар негізінде, шарттар мен шектеулерге байланысты жер жеке меншікке берілуі мүмкін.

ҚР жердің мемлекеттікте, жеке меншік те түрлері бірдей қорғалып және .танылады. Кез – келген меншік иесі заңға қайшы келмейтін кез – келген мәмілені жасауына болады.

Мемлекет меншігінде жерден оның учаскелерін:

• сатуға немесе жеке меншікке тегін пайдалануына;
• тұрақты немесе уақытша пайдалануына;
• заң актілерінде қаралған шарттары бойынша жерге деген құқын сатуға болады.

Жерді пайдалану құқы – мемлекет меншігінде тұрған жер  учаскелерін тұлғалар  ұзақ немесе белгілі бір мерзімге, немесе тегін пайдалануға құқығы бар. Жерді пайдалану құқығы: мемлекеттік органдарының актісінің, азаматтық құқықтық  мәміленің және басқа да заңмен қарастырылған кезінде пайда болады.

Жерді қысқа мерзімді пайдалану үшін 5 жылға дейін, ал ұзақ мерзімді пайдалану үшін 5 жылдан 49 жылға дейін алады. Жерді қысқа  мерзімге пайдалану үшін, оның пайдалану  мақсаты көрсетіледі.

 

                                                                                                                                     14

Жерді басқа да құралдармен  салыстырғанда айырмашылығы шаруашылық айналыстағы жердің тұтыну құны ұтымды пайдаланған кезде тез азайып қана қоймай, сонымен қатар жақсара түседі. Осыған байланысты жер амортизацияланбайтын болып саналады.

Жерді пайдаланушылар мемлекетке жер үшін төлем төлейді. Жеке меншікке немесе жалға берілетін жерлердің  төлем мөлшерлемесі ҚР үкіметінің 2001 жыл 16 маусымдағы № 210 – 10 заңымен бекітілген.

Әрбір кәсіпорын жердің оперативтік және бухгалтерліу есебін жүргізеді.

Әрбір жер төлемі бойынша  негізгі құралдарды есептеудің мүліктіккарточкалары ашылып, жердің аналитикалық есебі жүргізіледі.

Меншік құқы мен жерді пайдалану құқы ҚР Азаматтық кодексімен және басқа да ҚР заң актілерінде қаралған тәртіпте қорғалады.

Меншік иесі немесе жерді  пайдаланушылардың шеккен  зияндары толық көлемінде өтіледі де, егер де:

• меншік құқығынан немесе жерді пайдаланушылардан мемлекеттің қажеттілігі үшін қайтарылып алынса;
• меншік құқығына немесе жерді  пайдаланушыларға жерді пайдаланудың айрықша тәртібі белгіленуіне байланысты шектеулер енгізілсе;
• меншік құқығы  мен   пайдалану құқығы бұзылса;
• объекті салу және пайдалану нәтижесінде жердің сапасы төмендесе, нәтижесінде жер құнарлығы мен суару жағдайы нашарласа;
• төтенше жағдай кезінде жерді қайтарып алса.     

          Меншік иелерінің және жерді пайдаланушылардың шеккен зияны, соған зиян келтірілгендердің  есебін өтеледі.

Уақытша әкелінген және әкетілетін негізгі құралдардың есебі. Қолданыстағы заңға сәйкес шетелдік инвесторлар, басқа да заңды тұлғалар өндіріс процесінің белгілі бір уақыт мерзімінде пайдалану үшін ҚР территориясына өндіріс құрал – жабдықтарын мен басқа да негізгі құралдарын уақытша әкелуге құқылы. Бұл негізгі құралдар өзгертілмеген күйінде өз иесіне қайтарылады, тек

                                                                                                                                        15

табиғи тозуынан басқасы. Республикаға әкелінбейтін негізгі құралдардың категорияларын ҚР Министрлер кабинеті анықтайды. Негізгі құралдарды әкелуге кедендік органдар рұқсат береді. Әкелу мерзімі әкелу мақсатымен белгіленеді және ол әдеттегідей екі жылдан аспауы тиіс.

 Негізгі құралдардың  Республикаға әкелінетін мүліктері толықтай немесе ішінара кеден салығынан босатылуы мүмкін.

Осыған сәйкес ҚР субъектісі кедендік территория шегінен тысқары  шетелдерде өндірістік қызметті жүзеге асыру үшін негізгі қорларын алып кетуіне құқылы.

Әкелінген және әкелінетін негізгі құралдардың есебі келесі: ( 2412-2415) «Уақытша әкелінетін негізгі  құралдар» қосалқы шоттарында босатылуы  мүмкін.

Уақытша әкелінген  негізгі  құралдарды есепке алғанда 2412-3, 2413-3,   2414-3, шоттары дебеттеліп 4240 шоты кредиттеледі.

Уақытша әкелінген  негізгі  құралдарды  пайдалану процесінде олар  бойынша белгіленген тәртіп бойынша олардың  амортизациясы  есептеледі. Бұл жағдайда 2930,7110,7210,8045 шоттары дебеттеледі де, соған  сәйкес 13-ші «Негізгі  құралдардың тозуы » бөлімшесінің шоты, 3-ші «Уақытша әкелінетін негізгі құралдардың  тозу » қосалқы шоты кредиттеледі.

Уақытша әкелінген  негізгі  құралдар қайтарылған кезде мынадай  шоттар корреспонденциясы жасалынады:

• уақытша әкелінген  негізгі құралдардың бастапқы құнына : 687т – ші « Басқа да кредиторлық берешек және есептеулер» шоты дебеттеліп, 12-ші « Негізгі құралдар» шоттарының ( 2412\3-2415-\3 )бөлімше шоттары кредиттеледі;
• есептелінген тозу сомасына :13-ші « Негізгі құралдардың тозуы» бөлімше дебеттеліп, 12-ші « Негізгі құралдар» бөлімшесі кредиттеледі.

Негізгі құралдардың  әкетілуі 12- ші  « Негізгі құралдар» ( 2412\4-2415\4 шоттары) бөлімшесінің дебетінде  және тап осы бөлімшесінің  ( 2412-2415 шоттары), 1-ші « Меншік негізгі құралдар » қосалқы шотының кредитінде көрсетіледі. Уақытша әкетілген негізгі құралдар осыған керісінше жазбалар арқылы көрсетіледі.                                                                                            16

1.4. Негізгі құралдардың  тозуын және амортизациясын есептеу.

Негізгі құрал өндіріс процесіне  қатысуымен, жылдар мерзімінің әсерімен, табиғат күшінің әсер етуімен  пайдалану процесінде біртіндеп  тозады. Тозудың екі түрі болады: табиғи және сапалық ( моралдық ) ( заманталабына  сай келмеуі ).

Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай – ақ, түрлі сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыстар нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен пайда болады.

Негізгі құралдардың сапалық  ( моралдық ) тозуы техникалық процеске, өндіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып келеді. Техника мен техналогияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал етеді. Осыған орай, пайдаланылудағы негізгі құралдарөздерінің құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады. Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа , неғұрлым жетілдірілген және үнемді түрлерін, малдардың жаңа немесе жақсартылған өнімді тұқымдарын, көп жылдық өсімдіктердің  түрлері мен сорттарын өндіріске енгізуге байланысты пайдаланып жүрген негізгі құралдарды бұдан әрі қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.

Негізгі құралдардың  сапалық тозуын мынадай факторлар  арқылы анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар; технологиялық процесті жетілдіру – жаңа технология қолданған кезде пайдаланудағы машиналар мен жабдықтар жарамайды; шығарылатын өнімнің номенклатурасын өзгерткенде және жаңартқанда, жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар біліктілігіндегі, өндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер өндірістік және пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын талап етуі мүмкін; өндірістің өңдеуші салаларындағы өнімнің жекелегекн түрлерін шыаруға қажетті шикі зат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің өндіретін саларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеп соқтыруы мүмкін.

                                                                                                                                         17

  « Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы » деген аралық шотының дебеті бойынша және 13- ші бөлімшенің 1-ші аралық шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

 Негізіг құралдардың  амортизациясын есептеудің әртүрлі  әдістері бар. Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында  амортизацияны есптеудің тәсілі бойынша жасалынады, олкар:

• құнын бірқалыпты ( түзу сызықты ) жолмен есептен шығару;
• құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды ( немесе парапар ) етіп есептен шығару ( өндірістік әдіс);
• жеделдетіп есептеншығару;
• қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
• құнын сандардың жиынтығы бойынша ( кумулятивтік әдіс) есептен шығару.

Негізгі құралдардың түрлері бойынша амортизацияны есептеудің әрқилы әдістері пайдаланады. Бұл кезде негізгі құралдардың бір түрі бойынша бір ғана тәсіл пайдаланылады.

Таңдап алынған амортизацияны  есептеу әдісі субъектінің есептік  саясатымен анықталуы тиіс және және ол бір есептік жылдан екінші бір есептік жылға өтуі мүмкін. Егер де амортизацияны есептеу әдісі өзгермейтн болса, онда оның себебін ашу керек.

Ал бюджеттік мекемелер  бойынша тозудың есептеу әдісі  құқығы өкілетті органдардыңеншісінде болады.

Негізгі құралдардың  құны бойынша амортизацияны бірқалыпты ( түзу сызықты ) есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойыншы жатқызылады. Бұл әдіс негізгі құқралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына байланысты болып  келеді.

Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін:

 

                                                                                                                                        20

• қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген объектінің жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да байланысты болып келеді.
• ҚР салық заңдылықтарының белгіленген амортизациялық нормасының шегінде. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі белгіленген нормалар, салық заңдылығының нормасынан аспауы тиіс.

Негізгі құралдардың  амортизациясының бірқалыпты әдісі  мына формула бойынша есептеледі.

                           Бастапқы  құн – жойылу құны

                           ___________________________

                                  Пайдалану мерзімі 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

« Бухалтерлік есеп »  Кеулімжаев Қ.К  алматы 2006

 

 

                                                                                                                                     21

                         1.5. Негізгі құралдарды есептен шығару.

      Шаруашылықты жүргізуші субъект қолданылып жүрген заңдарға сәйкес, өзіне тиісті үйлерді, ғимараттарды, құрал жабдықтарды, көлік құралдары мен құрал саймандарды басқа субъектілерге беруге, айырбастауға, жалға беруге, уақытша тегін пайдалануға беруге, сондай – ақ баланстан шығарып тастауына болады.

Негізгі құралдарды есептен  шығару: табиғи және моральдық тозуына  байланысты жою қажет болғанда; құрылыс жүргізгенде; кәсіпорындарда, цехтарда немесе басқа объектілерді техникалық жағынан қайта жабдықтағанда: кеңейткенде; негізгі табынан малдарды жарамсыз деп тапқанда; табиғи өзгергенде; баланстан тегін бергенде; сыйлағанда; шаруашылықаралық және басқа кәсіпорындарға, қоғамдық ұйымдарға бергенде ( сатқанда ), өткізгенде және айырбастағанда жүзеге асады.

Негізгі құрал – жабдықтардың жарамсыздығын анықтау үшін, сондай – ақ қажетті құжаттарды дайындау үшін басшының бұйрығымен комиссия  құрамы

тағайындалады, оның құрамында  бас инженер немесе субъект жетекшісінің орынбасары ,  бас бухгалтер    немесе  оның  орынбасары , материалдық  жауапкершілігі  бар   тұлғалар , меншік   иесінің  өкілі ,   мемлекеттік  көлік  инспекцияысының   өкілі  бар  тұрақты  жұмыс   істейтін  комиссиялар  құрылады.