1.1 Негізгі құралдар, оларды жіктеу және бағалау

                                                                                                                                        11

уақытша  пайдаланбайтын  негізгі  құрал-жабдықтар.  Қорда тұрғандар болып  жұмыс  істеп тұрған  жабдықтарды  жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін  тоқтатылған  объектілер есептеледі

   Заттық  құрамына қарай  негізгі  құралдар  мүліктік және мүліктік емес  болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай ) көрінісі  бар, яғни  санауға  және  өлшеуге  болатындар жатады . Мүліктік  еместерге пайданаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары жатады.

   Әр субъектіде  негізгі құралдар пайдалану мақсатына  және атқаратын  

қызметтеріне қарай  мынандай түрлерге бөлінеді: жер, үйлер ғимараттар; өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-жабдықтар; күш  беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа машиналар мен құрал – жабдық; көлік құралдары, құрал – сайман, өндірістік мүлік және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар, жерді жақсартуға  (ғимаратсыз) шыққан күрделі шығын; басқа да негізгі құралдар.

  Негізгі құрал  жабдықтардың бастапқы, ағымды, баланстық  сату, жою, тозу және қалдық  құндары болады.

  Бастапқы (тарихи) құны – негізгі құралды сатып алуға немесе салуға кеткен нақты өндіріс шығындарынан, соған қоса өтелмеген салық пен алымдардан,  сондай-ақ орнату, жеткізіп беру,  монтаждау, пайдалануға қосу шығындары, несие үшін пайыздар, және т.б шығындарынан тұрады.

Негізгі құралдардың  бастапқы құны мынадай жолмен анықталады:

 Жер учаскелері бойынша меншік немесе тұрақты пайдалану құқығы- актіде көрсетілген сатып алу құны, қозғалмайтын мүліктер бойынша агенттерге берілетін сыйақы, сатып алу-сату келісімін рәсімдеу бойынша көрсетілген қызметтердің төлемі, жерді мақсатты пайдалануға дайындау бойынша жұмсалатын шығыстар;

 құрастыруды және орналастыруды қажет ететін немесе қажет етпейтін сатып алынған машиналар мен құрал – жабдықтар бойынша- сатып алу құны,   

                                                                                                                                        5

тасымалдау, соның ішіндегі тасымалдау кезіндегі құрастыру, машиналар мен құрал – жабдықтардың  пайдалануға жарамдылығын, т.б тексеру мақсатымен өткізілетін сынақтарға жұмсалатын шығындар. Машиналар мен құрал – жабдықтарды  құрастыру кезінде олардың бұзылғандарына кеткен ағымдағы  шығыстарын қоса есептегендегі жөндеу құны. Егер негізгі құралдар несие арқылы сатып алынған болса, онда төленген проценттер ағымдағы  шығыстар  болып табылады да объектінің бастапқы құнына қосылады;

 үйлер мен ғимараттарды шаруашылық әдіспен салу кезінде: құрылыс материялдары, құрал-жабдықтар, құрылыс машиналары мен механизмдерінің

жұмысы, жұмысшылардың  еңбек ақысы, үстеме шығысының тиесілі  үлесі, сәулетшілер, заңгерлер көрсеткен  қызметінің төлемі, құрылысты салу кезеңіндегі сақтандыруға жұмсалатын шығындар, құрылыс  салу кезеңіндегі берілген кредиттер  бойынша проценттер, құрылыс салу үшін рұқсат алуға

жұмсалатын шығыстар, жобалық – сметалық  құжаттардың  құны, т.б – құрылыс бойынша жұмсалған шығыстардың барлығы да бастапқы құнға қосылады;

 жерді, үйлерді немесе ғимараттарды  біртұтас мүлік ретінде иеленген кезде өз орнымен пайдалану мақсатымен кіріске енгізу барысында бұл объектілердің бастапқы құнын шектеу қажет, өйткені үйлер мен ғимараттардың пайдалану мерзімі шектеулі әрі олар тозады. Ал жерді пайдаланудың мерзімі шектелмеген, сондықтан олар амортизацияланбайды. Тозығы жеткен үйлерді бұзуға  байланысты жұмсалған шығыстан, объектіні бөлшектеу барысында алынған құндылықтарды сатқаннан түскен табысты шегергеннен соң, жердің бастапқы құны есептелінеді;

  мердігерлік әдіспен тұрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша – объектіні тұрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал – жабдықтарды сатып алуға жұмсалған шығыстар қосылады, егер де оның құны тапсырыс беруші тарапынан төленген болса;

  құрылтайшылардың жарғылық капиталына салынған негізгі құралдар-өздерінің келісілген бағасы бойынша;

                                                                                                                                        6

 субъектінің өзі дайындаған немесе төлем арқылы сатып алынған негізгі құралдар бойынша – сатып алуға жұмсалған шығындардың нақты сомасы бойынша, жеткізу және сатып алынған объектілердің тозу сомасын қоса есептелген басқа да сатып алуға байланысты жұмсалған шығыстар;

тегін алынған  негізгі құралдардың объектілері  бойынша – құжаттарды көрсетілген құны алынады ;

 айырбас  операциясы нәтижесінде алынған  объектілердің – бастапқы құны негізгі құралдардың алынған ағымдағы  құны бойынша анықталады, ал ол негізгі құралдардың берілген ағымдағы құнына түзетулердің көмегімен алынған ақша қаражаттарының сомасына тең болады;

   Негізгі құралдардың бастапқы құны өзгертілуі мүмкін; қосымша салынған күрделі салымдар немесе негізгі құралдардың жарым – жартылай  жойылуы, объектіні демонтаждау негізгі құралдардың жағдайына әсер ететін болса, онда, бірінші кезекте, пайдалы қызмет ету мерзімі қысқартылуы немесе ұзартылуы мүмкін.

 Ағымды құн –  бұл негізгі құралдардың белгілі  бір мерзімдегі нарықтық бағасы  бойынша бағаланған құны.

 Баланстық құн – бұл бухгалтерлік есепте және қаржылық есеп беруде көрсетілетін жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы негізгі құралдардың бастапқы немесе ағымдық құны.

 Сату (өткізу) құны  – бірін – бірі жақсы білетін  және мәмілеге келуге дайын  тәуелсіз жақтардың негізгі құралдарды өзара айырбастауына мүмкіндік беретін құн.

 Жою құны – тиімді  қызмет ету мерзімі біткен  негізгі құралдарды жою кезіңде  пайдалану мүмкіндігі бар баасы  бойынша бағаланған бөлшектердің, металл 

сынықтарының және басқа да материалдық құндылықтардың құны.

  Амортизацияланған құн – негізгі құралдардың жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне субъектінің шығысы ретінде

                                                                                                                                         7

таратылады,бұл кезде:

• пайдалы кезең қызметі – бұл кезең ішіндегі негізгі құралдары пайдаланудан экономикалық олжа алуда кәсіпорын топшылай;
• нормативтік қызмет кезеңі – бұл кезең ішінде белгіленген нормаға сәйкес кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді.

Негізгі құралдардың  есебі 12-ші «негізгі құралдар» бөлімшесінің мынадай мүліктік активтік шоттарында жүргізіледі:2411 «жер», 2412 «ғимараттар мен құрылғылар», 2413 «машиналар, жабдықтар, өткізгіш тетіктер», 2414 «көлік құралдары» 2415 «басқа да негізгі құралдар».

   Сонымен  бірге  2930 «аяқталмаған құрылыс» шотында  аяқталмаған күрделі салымдар, көп  жылдық өсімдіктерді өсіруге  кеткен шығындар, жас малдарды өсіруге кеткен шығындар, бордақылауға кеткен шығындар есептелінеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Төлегенов Е. Т « Бухгалтерлік  аппарат жүйелері» Алматы 2001ж 

 

                                                                                                                                         

                                                                                                                                          8

1.2. Келіп түскен негізгі құралдардың   есебін және оның аналитикалық  есебін

                                  ұйымдастыру

Негізгі құралдар негізінен  өндірістік ғимараттарды және тұрғын үйлерді, құрылғыларды салудан; машиналар, жабдықтар, көлік құралдарын сатып алудан; өз күшімен құрал – саймандар дайындаудан; малдардың төлдерін негізгі табынға ауыстырудан; жас өсімдіктер көпжылдық өсімдіктерге өткеннен жарғылық қорға қосқан үлес нәтижесінде келіп түскендерден қалыптасады.

Негізгі құралдардың  түсуі мынадай құжаттармен рәсімделеді.

  Негізгі құралдарды қабылдау – тапсыру актісі негізгі құралдар құрамына жекелеген объектілерді енгізу үшін; қолданылып жүрген заңға сәйкес олардың енгізілуі ерекше тәртіппен рәсімдеуге тиіс жағдайлардан басқасы, оларды пайдалануға берілуін рәсімдеу үшін; негізгі құрал жабдықтардың бір цехтан екіншісіне орын ауыстыруын рәсімдеу үшін; негізгі құралдарды қоймадан пайдалануға берілуін рәсімдеу үшін, сондай – ақ басқа да субъектілерге берілген кезінде оларды негізгі құралдардың құрамынан шығару үшін қолданылады.

Негізгі құралдарды қабылдауды рәсімдеу кезеңінде субъект жетекшісінің өкімімен тағайындалған қабылдау комиссиясы әрбір жекелеген объектіге бір данадан акт жасайды. Негізгі құралдардың бірінші объектісін қабылдау – тапсыру актісін жасауға тек шаруашылық мүлкінің, құрал – сайманның, жабдықтардың және т.б объектілердің есебін жүргізген кезде, егер бұл объектілер бір типті болса, құндары бірдей болып, бір календарлық ай ішінде қабылданған болса ғана жол тіркеліп акт бухгалтерияға беріледі, бас бухгалтер қол қойып, субъект жетекшісі немесе соған өкілетті адамдар бекітеді.

    Алыс – беріс ( орын ауыстыру ) актісінде, міндетті реквизиттермен қоса, коммисия қызмет ету мерзімін және болжамдық жою құнын көрсетеді. Қызмет ету мерзімін шаруашылық жүргізуші субъекті джербес анықтай алады, яғни ол дербес құралдардың техникалық жағдайынан, нормасынан және басқа да көрсеткіштерінен шығады. Ал болжамдық жою құны негізінен шаруашылвқ жүргізуші субъектінің  есептік саясатында көрініс табуы керек, болмаса оны

                                                                                                                                          9

Бұл мүліктерді бір ғана карточкада есепке алуға рұқсат етіледі. Бұл карточкада бухгалтерияға  келіп  түскен негізгі құралдардың актілері, техникалық төл құжаттары және басқа  құжаттар негізінде толтырылады. Карточкада объектілердің және олардың жекелеген құрлымдық элементттерінің қысқаша техникалық сипаттамасы беріледі, бірақ  сол техникалық құжаттамадағы мәліметтері қайталанбайды. Негізгі құралдарды басқа субъектіге тапсыру  кезінде негізгі құралдардың шығуы туралы белгі  соғуға, сондай – ақ негізгі құрал объектілерінің субъект ішінде орын ауыстыруы кезінде « Негізгі құралдар объектілерінің есептен шығару актісі » негіз бола алады. Құрылысы салынып біткен, жабдықтаулары орнатылған, жөндеу жұмыстары біткен объектілер туралы жазбаларды карточкаға жазу үшін « Жөнделген, қайта құрылған және жаңалаған объектілерді қабылдау – тапсыру актілері » негізінде жазылады.

« Объектінің қысқаша  жеке сипаттамасы » бөлімінде  негізгі объектінің тек негізгі сапалық және сандық көрсеткіштері, сондай – ақ объектінің техникалық құжаттамасында бар мәліметтерді қайталамай, осы объект үшін неғұрлым маңызды екі – үш сапалық көрсеткіштерімен шектеліп, оған қатысты қосымша құрылыстар, бейімдегіш және тиесілі заттар жазылады. Негізгі құралдардың топтама есебі жайында қысқаша жеке сипаттаманы әр объектіге жеке бермей – ақ, мүліктік карточкада есептелген объектілерінің тобына тұтастай береді.

Егерде объектінің сандық та және сапалық та көрсеткіштері айтарлықтай  өзгерсе, онда оларға жаңа карточка ашылуы мүмкін, ал ескі мүліктік карточка анықтама құжаты ретінде сақталады.

Бухгалтерияда толтырылған Мүліктік карточкалардың негізінде негізгі  құралдардың есебі бойынша жасалатын  мүліктік карточкасын Тізімдемеге  тіркейді, ол ( тізімдеме ) негізгі құралдардың жіктемесі бойынша бір данадан жасалады.

Тіркеу кезінде карточкаларды  нөмірлейді, содан кейіннегшізгі  құралдарды жіктік топтары бойынша  сақтайды, ал бұл топтар ішінде – қолдану орындарымен материалдық жауапты адамдар және негізгі құралдар түрлері бойынша

                                                                                                                                         12

көрсетіледі. Карточка әдетте мынадай  бөлімдерден тұрады: « Қолданыстағы негізгі құралда », сондай – ақ « Ағымдағы айда кеіп түскені », « Ағымдағы айда шығып кеткені », « Ішкі орын ауыстырғандағы », « Жөндеудегі », « Қордағы », « Тоқтап тұрғаны ( консервациядағы ) », « Жалға алынған негізгі құралдар », «Архив».

Субъектінің материалдық жауапты адамын бекітілген негізгі құралдардың барлығы бөлімдер ( цехтар ) бойынша негізгі құралдардың мүліктік тізімдемелеріне енгізіледі. Тізімдер материалдық жауапты адамдарда сақталады және жедел мақсаттар үшін қолданылады. Негізгі құралдардың құны туралы тізімдердегі және мүліктік карточкалардағы мәліметтер сәйкес келуі керек. Пайдалану роны бойынша негізгі құралдардың есебі мүліктік карточкалардың бухгалтериядан  жазылып алынған екінші данасы бойынша жүргізіледі. Бухгалтерияның карточкаларындағы мәліметтер негізгі құралдар қолданылатын жердегі мәліметтермен бірдей болулары керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әлібекова Б.А, Тасмағанбетов  Т.А, Омарова А.Ш « қаржы есебі  » Алматы 1998

 

 

                                                                                                                                          13