Алғы сөз

      Плантациядағы қатарлардың орнын  аустыру арқылы да жақсартуға  болады. Ол үшін бұрынғы қатардағы  өсімдіктер жұлынады да, жаңадан  жүйек салынады, ал бұл әдіс  тек үш жылдан аспаған учаске  де ғана  ойдағыдай нәтиже береді, мұндай жерде жеткілікті мөлшерде жақсы өсімдік өсіруге болады.

      Жоғарыда айтылған кешендік агротехника  шараларын қолдану бүлдіргеннен  жыл сайын мол өнім алуға  мүмкіндік береді.  Қазақ жеміс-  жидек және жүзім ҒЗИ –інің жидек шаруашылығы технологиясы бөлімінің плантацияларында және жеке тәжірибе учаскелерінде жақсы сорттар жыл сайын гектарына 13-15 тоннаға дейін өнім беріп келді, ал суарылмайтын таулы жерлерде луи –готье сорты кейбір жылдары гектарына 18-20 тоннаға дейін өнім береді .

      Қазақстанда көп тараған бүлдірген  сорттары: Героиня мәншук, Талисыман,  Фестивальная, Зенга – зенгана,  Ташкентская, Редгонтлет, Венденсвилл-  7, Львовскаяранняя, Вента т.б.

      Урожайная.  Бүл сорт Алматы  облысында кеңінен тараған. Соңғы кезде республиканың басқа облыстарында да өсіріле бастады. Бүл сорттың ерекшелігі  - күтімді оншалықты коп керек етпейді және өте мол өнім береді (гектарына 13-15 тоннаға дейін ) жидегінің ірілігі орташа, дөңгелек пішімді, түсі қанық қызыл, жаңа жиналған және қайта өңделген күйінде тамаққа пайдалануға болады.

      Комсомолка. бұл сорт аз уақыттың  ішінде ТМД елдерінде кеңінен  тарады. Оның ерекшелігі түсімі  өте мол. Жидегі ірі қоңыр  қызыл түсті, әдемі келеді, пісу  мерзімі орташа. өңдеуге өте қолайлы,  сонымен бірге жаңадан жинап алған кезде де тұтынуға болады. Бұл сорттың тағы бір ерекшелігі - гүлінің түсі өте нәзік келеді, сондықтанда комсомолка сортын тозаңдандырғыш сорттармен араластырып егу қажет. .  .

      Героиня маншук. жидегінің сапасы  жақсы және мол өнімді болғандықтан қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік шығысына кең тараған және негізгі аудандастырылған сорттарға жатады. Бұталары орташа, жинақы жапырақтары тік тұрады, олардың түсі ашық жасыл, гүл сидамы қысқа, жапырақ деңгейінен төмен ,өте берік, сондықтан жидектері жерге түсіп жатпайды.жидектері ерте шілденің бірінші он күндігінде пісе бастайды.

      Пісіп жетілуі 25-30күнге созылады.өнімді  мол береді. Жидектерінің ірілігі  орташа жатаған, жалпақ сына  тәрізді, ашық қызыл. Еті тығыз,  қызғылт,қош иісті, сулы емес, дәмді. Басқа сорттарға қарағанда                    тасымалдауға төзімдірек.    

      Алматы, Жамбыл, Қызыл орда және  оңтүстік Қазақстан облыстарының  барлық аймақтарында өсірілуге  ұсынады.

      Ташкентская. жидегі кештеу маусымның  екінші он күндігінде піседі, жеміс беруі 18 - 24 күнге созылады.

      Алматы облысында өнімді мол  береді. Жидегі ірі ,ашық қызыл,  дәмі қышқылтым тәтті, сапасы  орташа. Негізінен қайта өңдеуге  қолданылады. Алматы, Жамбыл, оңтүстік  Қазақстан және Қызыл орда  облыстарына ұсынылады.

      Узбекистанская. Қазақстанның оңтүстігінде  тараған. Бұтасы биік болып  өседі, аздап салбыраңқы. Жапырақтары  ірі, қыртысты. Алғашқы жидектері  маусымның екінші он күндігінің  басында піседі. Жеміс салуының  ұзақтығы 22күн .

      Жидектері ірі /8-9 г  /, сүйірлеу пішінді, қырлы, қанық қызыл түсті, сырты жылтыр. Жеміс етінің шырыны қызыл түсті, дәмі жақсы. Жас күйінде де, қайта өңдеп те пайдалануға болады.оңтүстік Қазақстан, Алматы, жамбыл облыстарының оңтүстік аймақтарында өсіруге ұсынылады. 

      Зенга – зенгана. Жидектің  сапасы жақсы, мол өнімді ,қазақстанның  оңтүстігі мен оңтүстік шығысында  кең тараған. Орташа - кеш пісетін  сорт. Бұталары биік,  жапырақтары  жинақы, әрі жиі болады, жидегінің  түсі ашық қызыл. сидамы орташа, жапырақ деңгейінен төмен, өте берік, сондықтан жидектері топырақта жатпайды. Десерттік сорт, компот жасауға және жас күйінде пайдаланылады. Басқа сорттарға қарағанда бұл сорт тасымалданғыштығы жоғары.

      Редгонтлет. Орташа және орташа  кеш мерзімде пісетін, жоғарғы өнімді сорт. 1946  жылы Аучинкруив қаласындағы Шотлант бау бақшалығы институтында шығарылған. өскелең, бұтасы ықшам, жапырағы қалың, жидектері ірі, доғал конус тәріздес, қош иісті, дәмі қышқылдау, жақсы тасымалданады. Негізінен жаңа піскен күйінде қолданылады. Қыркүйек – қазан айларында екінші өнімін береді, саңырау құлақ ауруларына төзімді.   

      Горелла – голландиялық сорт. Бір шаршы метрден-1.4кг дейін  өнім береді. Тік өседі, жапырақтарының  серік жапырақшалары бар. Жидектері  дұрыс конус пішінді, жылтыр, жабық – қызыл түсті, дәмді және жақсы тасымалданады. Бірінші өнімнің жидектері өте ірі салмағы 50 г- ға дейін болады(орташа салмағы 12 г.). зиянкестер мен ауруға төзімді.

      Фестивальная . бүкілодақтық өсімдік  шаруашылығы институтының  Павлов  атындағы тәжірибе  станциясында шығарылған. Орташа мерзімде піседі , қысқа төзімді , өнім мол, ақ ұнтақ аурумен  және бүршік кенесімен зақымданады. жидектері ірі -25 г - дейін, десертті, алғашқы жиналған жидектері ірі -40г дейн  ұзынша, ептеп жәйылыңқы , ашық қызыл түсті, жылтыр болып келеді .

      Талисман –шотландияда редгонтлет  сортынан шыққан 1шаршы метрден  1,5  кг өнім береді. Жапырақтары  ашық жасыл , өрнекті, орташа  келген бұташық. жидектері ашық  қызыл, жылтыр, тәтті, тасымалданғыштығы  орташа, дұрыс конүс тәрізді. Зиянкестермен ауруға төзімді , бау шаруашылығымен айналысатын солтүстік аймақтың бір қатар облыстарында аудандастырылған.

      Алматы және шығыс Қазақстан  облыстары үшін ерте пісетін  сорт ретінде ұсынуға болады,

     Вента - Литвадағы витан жеміс – көкөніс тәжірибе станциясында шығарылған. Ерте піседі, жидегі десертті, тығыз, түсі татымды, саңырауқұлақ ауыруына салыстырмалы түрде төзімді. өнімділігі жағынан зенга-зенгана мен редгонтлеттен кейінгі  орынды алады.

                           Бақылау сұрақтары

 Бүлдірген  дақылының халық шаруашылығындағы  маңызы.

Бүлдірген түбі құрылымының ерекшелігі.

Бүлдіргеннің  көшетін отырғызу тәсілдері.

 Плантацияны  күтіп баптау және өнім жинау  технологиясы.

  Бүлдірген  дақылының қазақстанның оңтүстік  және оңтүстік шығысында аудандастырылған сорттары.  

                                          Таңқурай

Таңқурай  Rosacea ( раушангүлділер ) тұқымдасына  Rubus тегіне жатады . Оның 400 – ге жуық түрлері , 12  түр тұқымдасары  ТМД  елдерінде 42 түрі кездеседі . қазақстанда 4 түрі белгілі . шаруашылықта аса маңызды көптеген мәдени сорттардың бастамасы болып есептелетін екі : еуропалық қызыл ( R.idaeus ) және америкалық қара ( R.iccoidentalia ) түрі бар .

       Таңқуайдың жабайы өсетін түрлері  Еурпода , Азия да кеңінен кездеседі . Алғашқы рет оған Рим ғылымы Плинеяның үлкені ( I ғ.б .э ) сипатама  берген болатын . кейінірек ( XVП ғасырды  ) ботаник Карл Линей таңқурайға қазіргі  Rubus атын берді .  
      ақ және қызыл жемісті таңқурайды Албаниада және ұлы британияда  XVI ғасырдан , ресейде XVП  ғасырда бастап , АҚШ та XVШ ғасырдың соңында өсірле бастады .

    Бұл дақыл көп жылдық өсімдік  , оның жер бетінде бөлігі бір  және екі жылдық сабақтардан  , ал жер асты бөлігі көпжлдық  көгентамылардан тұрады .

       Бір жылдық жас сабақтар сол түптің өзінен және олардан тыс жерлердегі көлденең тамыр жүйелерінен пайда бола алады . түптің өзінен түбінен шыққан сабақтарды алмастыратын неменсе сабақтан пайда болған өркендер деп айтады, өйткені олар екі жылдық сабақтардың төменгі жағындағы бүршікткрінен пайда бодады . Түптерден басқа жерде көгентамырлардан пайда болған өркендер екі жылдан артық өмір сүрмейді .Өркендер бірінші қалыптасқан жылы ұзындығымен жуандығына қарай өседі және бұл жылы олар тармақталмайды . келесі жылы қыстап шыққан өркендер ұзындығына қарай өспейді және жуандамайды . жапырақ қолтығы бүршыктерден әр түрлі ұзындықта жеміс өркендері өсіп шығады . олардың басым көпшілігі сабақ бөлгінің жер бетінен 60 – 150 см биіктегі  аралығында орналасады .

       Сабақтың жоғарғы жағындағы бүршіктерден өте қысқа жеміс өркендері өсіп шығады , олардың гүлдері аз болады  өменгібөлігіндегі бүршітерден күшті , бірақ та көбіне өнімсіз өркендлер өсіп шығады . олар көбіне бұтаны қалыңдатып жібереді .

     Таңқурайдың жер асты боліктері көгентамырлардан жаз ортасында қосалқы бүршіктер қалыптасады және өркен жапырақтары дамый бастайды .

    Таңқурай жылу , жарық сүйгіш , суққа  төзімсіздеу дақылдар қатарына  жатады . ол 27C – тан төмен аияды  көтере алмайды . таңқуайдың шөп  тектес бір – екі жылдық  сабақтарының тығыз қорғанған қабықшаларының болмауына байлансты , Алматы обылсының тау бөктерінеде орналасқан плантациялар қыста жабуды қажет  етеді . Қыста өркендерін буып байлап , жерге иіп бекітіп , қыста оладың қар астында қалуына мүмкіншілік жасалады.

     Сонымен қатар таңқрай құрғақшылққа  да төзімсіздеу болып келеді . топырақ және ауа ылғалдығы  азайса , оның өнімділгі және өркені  қайта қалпына келтіру қабілеті  төмендеп кетеді .

      Таңқурай басақа жидек дақылдармен  салстырғанда кеш гүлдейді , сондықтан да қазақстаның өңтүстік -  шығыс аймақтарында көктемгі үсіктерге онша ұрынбайды , әрі зақымданбайды . гүлдері қос жынсты , өзін - өзі тозаңдандыра алады ,  сондықтанда өсімдік тозаңдандыра алды , сонықтан да өндірістік сорттары жеке , бөлктерге отырғызуға болды .

     Таңқурай тұқымынан , апта сабақтарын , жақсы қаламшелерінен көбейе  алды . тұқым арқлы көбею селекцияда  ғана пайдаланады . Өндірсітіе  көбінесе атпа сабақтармен көбейеді . ол үшін көшеттер аурулардан  таза элиталық көшеттерімен отырғызлған аналық плантациялардан алынады .

    Таңқурай саздық ,  құмдық және  қарашірікке бай топырақтар , ол  үшін жарамсыз . жереасты су деңгейнің  жер бетінен қашықтағы 90 –  100 см кем болмауы қажает . таңқуарай  тамырның негізгі бөлігі топырақ  қабатының 20 -30 см тереңдігінде негізгі орналасадды , тек кейбір жекеленген тамыралар ғана жауын құртының ізінен 120 – 130 см тереңдікке деейін жетеді .

      Таңқурай өсіуде жақсы натижаларге  жету үшін ең өнімді соттарды  таңдаумен қатар , отырғызлған  топырақты минералды тыңайтқыштар енгізу , жақсы алғы дақылады пайдалану , арам шөптерді құрту , жерді жырту және тегістеу жұмыстары жатады . таңқуарй үшін жақсы алғы дақыл қатарына көпжылдық шөптер мен сидераттарды , срндай – ақ отамалы жем азықты және көкеніс дақылдарын жатқызуға болады . бірақ бірдей ауырулармен зақымдалатын картоп , таңқурай отырғызуға болмайды .

    Таңқурай егістігі отырғызылатын  жерді таңдағанда желден , аңыздан  таса , ылғалмен және қоректік  элементтермен жақсы қамтамасыз  еілген жерлерге алынады . мұндай егіс плантацияларының айналысына міндетті түрде алдын – ала желден қорғайтын орман ағаштары егіледі . су іркіліп қалатын ойпат , жерлерде таңқурайды отырғызуға болмайды . таңқуарй отырғызар алдында белгіленген жерді аумағы 1 – 2  гектердан болатын бөлектерге бөледі. Жерді тегістеп , тереңдеп жыртып , көп мөлшерде органикалық ( 60 – 100 т га ) және  бергілген мөлшерде минаралды тыңайтқыштар енгізеді . таңқуарйды көктемде және күзде  отырғызуға болады . Көктемгі отырғызу мезгілінде керісінше болмайды , өйткені механикалық жарақттану әсерінмен көктген шығындар болмауы мүмкін . Күзгі отырғызуды өркендер өсуін тоқтатқанан бастап , аяз түскенге  20 -30  күн қалған уақытқа дейін ( қыркүйек – қазан  айларында ) бірктіру қажет .

   Көшеттерді қолмен және межаникалық тәсілдермен отырғызады . Ірі өндірістік плантацияларда арнайы қондырғылармен СШН – 3 , СЛН – I немесе ПРВН – 2.5A машиналары қолданылады . таңқурайды қатарлап және суыртпақтап отырғызуға болады .бірақ қатарлап отырғызғанда жарық түсуін жақсарту үшін жас түпке 6 – 8,  ал ересек түптерде  10 – 12 дана жеміс салатын сабақтар қалдырлады . сабақтары майсып қалмауы үшін оларды арнайы тіреуішке байлайды .

     Көшеттерді отырғызар алдында  40 . 40 см етіп шұңқырлар қазылып  дайындалады . кейін өскнде тамыр жүйелерін жақсы жетілдіру мақсатында , оны көшете отырғызлған орынан  2 – 3 cм тереңдікте отырғызады . Отырғызу жүйесі бұталары тік өсетін сорттар үшін қатар аралары - 1.5 м , ал бұталар жайылып өсетін соттар үшін – 2 м , қатар ішінде 0.75 м .Іле алатау баурайында суарлмайтын жерлерде өсіргенде қатар арлаықтары 0,5 метрге кемітіледі .   ал суыртпақтап отырғызғанда отырғызу жүйесі 2.5                    

               Болады , мұнда қатар арасында  өркендері сиретпей қалдырадыда  , жаппай ені 50 -60 см болатын суыртпақ қалыптастырады .

     Отырғызар алында көшетердің  тамырлары кеуіп қалмауын қамтамасыз  ету қажет.  Ол үшін отырғызғанға  дейін оларды уақытша көленке  жерге көміп қойып , отырғызар  алдында сирадың жас көңі мен  топырақ араластрған қоймалжың былжымаққа тамырларын батырып алаған жөн . отырғызғанан кейін жер бетінен 15 – 20 см биіктікте сабағын қысқартып шырпыйды , соңынан Іле шала суарады .

    Таңқурайды одан ары күтіп  – баптау  оның әрбір 15 –  20 күн сайын суару , үстемелеп  қоркетендіру , топырақты қопсыту , арам шөптерді отау сияқты жұмыстар .