Ұзақ мерзімді активтер

1-мысал: Кәсіпорын техникалық  құралды сатып алудың тиімділігін  қарастыру үстінде. Техникалық  құралдардың құны – 10 млн. теңге,  пайдалану мерзімі – 5 жыл,  амортизация бірқалыпты әдіспен  есептеледі, яғни жылдық 20%. Жойылу (ликвидациялық) құны құралды қайта жөндеумен байланысты шығындарды жабуға жетерлік. Осы техникалық құралдардың көмегімен өндірілген өнімді өткізуден түсетін табыс 5 жыл барысына келесі тәртіппен болжамдалуда: 6800, 7400, 8200 және 6000 теңге, келесі жылдары олардың көлемі 3%  өсіп отырады деп күтілуде. Корпоративтік табыс салығының мөлшерлемесі 30%.

Кәсіпорынның қалыптасқан қаржылық-шаруашылық жағдайы келесідей: айналымдағы  капиталдың рентабельділік коэффициенті 21-22%; салынған капиталдың бағасы 19%. Инвестициялық жобалар бойынша шешімдер қабылдаудың қалыптасқан тәжірибесіне сүйене отырып, кәсіпорын басшылығы өтелім мерзімі 4 жылдан асатын инвестициялық жобаларды тиімді деп санамайды.

Берілген мәліметтерге сүйене отырып, аталған инвестициялық жобаның кәсіпорынның инвестициялық саясатына сай тиімді немесе тиімсіз екендігін анықтау қажет.

Бірінші кезекте бастапқы көрсеткіштерді жылдар бойына есептеп аламыз яғни, 3 кестеге қарайық.

 

Кесте 3 - Инвестициялық жоба бойынша  есептік көрсеткіштер

 

Көрсеткіштер	Инвестициялық жобаны жүзеге асыру жылдары
	1-жыл	2-жыл	3-жыл	4-жыл	5-жыл
Өткізілген өнімнің  көлемі	6800	7400	8200	8000	5000
Ағымды шығындар	3400	3502	3607	3715	3827
Амортизация	2000	2000	2000	2000	2000
Салық салынатын табыс	1400	1898	2593	2285	173
Корпоративтік табыс  салығы	420	569	778	686	52
Таза табыс	980	1329	1815	1599	121
Таза ақша кірістері	2980	12709	3815	3599	2121

 

Екінші кезеңде талдау коэффициентерін  жоғарыда аталған әдістер бойынша  есептеп аламыз.

Есептің шарты бойынша инвестицияланған капиталдың бағасы 0.19%, сол себепті  дисконттау коэффициентін осы мәнге  теңеп, таза келтірілген табысты  табамыз:

 

(7)

 

Берілген мәліметтерді өзгертпестен инвестициялық жобаның рентабельділік индекісін анықтаймыз:

 

      (8)

Ішкі табыстылық мөлшерін анықтау  үшін кезекпе – кезек әдіспен  таза келтірілген табыстың мөлшері  нөлге тең болатын жағдайға дейін  дискоттау коэффициентінің мәнін  өзгертіп отырамыз. Біздің мысалымызда  ішкі табыстылық мөлшері ІRR = r = 18.1% тең болады; сәйкесінше

 

 (9)

Инвестицияланған қаражаттардың  өтелінділік кезеңін анықтау  үшін инвестициялық жобаның салынған инвестициялардың сомасын толық  қайтаратын кезеңдерді есептейміз. Біздің жағдайда бастапқы салынған 10000 мың теңге алғашқы үш жыл ішінде толық өтеледі:

 

          (10)

 

Табыстың есептік көрсеткіші біздің мысалымызда мынаған тең:

                                   (11)

Жоғарыда келтірілген көрсеткіштерді есептеп болғаннан кейін, инвестициялық жобаны талдаудың үшінші, яғни ең шешуші, инвестициялау немесе инвестициялар салудың қажет емес екендігі туралы шешім қабылдайтын, кезеңі басталады.

Талдау нәтижесінде алынған  көрсеткіштердің мәндеріне көз жүгіртетін болсақ, кәсіпорынның инвестициялық жобаларды бағалаудың ұстанып жүрген әдісіне қарай әр түрлі қорытындылар жасауға болады. Мәселен, таза келтірілген табыс, табыстылықтың ішкі мөлшері және инвестициялардың рентабельділік индекісі көрсеткіштеріне сүйенетін болсақ, онда инвестициялық жоба тиімсіз болып табылады, яғни оны қабылдаудың қажеті жоқ. Ал енді инвестициялардың өтелімділік мерзімі және табыстың есепті көрсеткішіне сүйенер болсақ, онда аталған инвестициялық жобаны қабылдауға болады деп қорытынды жасауға болады. Мұндай жағдайда бір немесе бірнеше көрсеткіштерге сүйене отырып шешім қабылдауға болады. Түптеп келгенде мұндай шешімдерді қабылдауға кәсіпорынның алға қойған басқа да мақсаттары, шешім қабылдаушы тұлғаның өзіндік түйсік сезімі, инвестициялық қызмет бойынша тәжірибесі немесе басқа да қосымша факторлар әсер ететіні сөзсіз.

Жоғарыда келтірілген инвестициялық  талдау әдістері көп жағдайларда  бірнеше инвестициялық жобаларды  талдау барысында қолданылады. Кәсіпорын  басшылығы осы әдістерді қолдана отырып, бірнеше инвестициялық жобалардан оңтайлы инвестициялық қоржынын қалыптастыра алады.

2.3  Ұзақ  мерзімді активтердең жұмсалуы  жөніндегі көрсеткіштерді талдау

 

Ұзақ мерзімді активтерден жұмсалуын  талдаудың негізгі өндірістік техникалық және ұйымдастыру деңгейлерін, өндірістік ресурстарды пайдалану деңгейін салыстыру болып табылады.

Кез келген ұйымдар, компаниялар экономикалық өнімдері, тауарды немесе қызметтерді  өндіру үшін ұйымдастыралды. Бұл үшін өндіріс факторлары яғни жұмыс күші, материалдық – техникалық ресурстар, жер ресурстары, ақпарат және ақшалай қаржылар пайдаланылады.

Өндіріс ресурстарын ұтымды пайдалану  мен оның тиімді жұмыс істеуі өндірісті  басқаруды ұйымдастыруға тәуелді. Экономикалық талдау әдетте, негізінен  ресми есеп беру мен жүйелі бухгалтерлік есеп негізінде шаруашылықты жүргізудің басты есеп кезеңдері бойынша жүргізілетін, шаруашылық қызметінің жүзеге асырылған талдауы болып табылады.

Талдаудың басты мақсаты өндірістік – қаржылық қызметінің нәтижесіне дұрыс баға беру, пайдаланылмаған резевтерді табу, олардың келешектегі жоспарлы мерзімдерде өндірістің экономикалық тиімділігін көтеру мобилизациялау және жұмыстағы кемшіліктерді табу, еңбек нәтижелері мен жұмыс сапасы бойынша моральді және материалды ынталандырудың толық сай келуіне жеткізу.

Талдаудың сапалығы мен талдау қорытындыларының дұрыстығы біріншіден есеп беру мәліметтерінің сапасына байланысты болады. Есептегі қателіктер, келіспеушіліктер және басқада  жетіспеушіліктер талдау нәтижесіне әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан талдаудың алдын-ала жағдайын талдау үшін тартылған барлық мәліметтерді тиянақты тексеру болып табылады. Мәліметтерді талдау үшін дайындау негізінен оларды тексеру, есеп беру мәліметтерінің сапасын тексеруде. Есеп мәліметтерді тексерулер келесі жағдайларды анықтау үшін жасалады:

- есеп беру дайындаудың дұрыстығы,  жиынтық есеп беруге енгізілуге  міндетті барлық ұйымдарды қамтудың  толықтығы, есебін шығару мен  есептеудің дұрыстығы;

- мүлікті есепке алудың толық  болуын, сапасын және жүзеге асыру  мерзімдерін, оның нәтіжелерін жетіспеушіліктерді табуға бағытталған шараларды көрсетеді;

- сұратылмаған берешектердің қарыздары  бойынша, жетіспеушілектері бойынша;

- қолданылатын жағдайларға сай  баланс баптарын бағалаудың дұрыстығы.

Активтердің және оның жекелеген топтарының құрылымын талдау, олардың тиімді орналасуына баға беруге мүмкіндік  береді.

Активтердің ұлғаюы ұйымдардың қызметін дұрыс жағынан сипаттайды және оның даму бағытында екендігін көрсетеді. Активтердің құрамы мен құрылымына талдау жүргізу үшін, аналитикалық кесте құрылады.

4 кесте мәліметтерінен көріп  отырғанмыздай ұжымның активтерінің құны есепті жыл ішінде 8163 мың теңгеге немесе 24,38%  ұлғайып отыр. Бұл көрсеткіш кәсіпорын қызметінің алға басып келе жатқанын көрсетеді. Активтерге талдау жүргізгенде, олардың орналасуына, қайсысының үлесінің жоғары екендігіне назар аударған жөн. Кестеде көріп отырғанымыздай, жалпы активтердің ішіндегі ең жоғары үлес ағымдағы активтерге тиесілі. Оның көлемі жыл ішінде 9985 мың теңгеге немесе 40,46% өсіп отыр. Жалпы активтердің құрамындағы ұзақ мерзімді активтердің жыл алдындағы үлесі 16,77%-ке немесе 6985,00 мың теңгеге тең.

 

Кесте 4 - «Дарын» ЖШС-нің активтерінің құрамы мен құрылымының көрсеткіштері

 

Көрсеткіш- тер	2010 жылды басында		2010 жылдың аяғанда		өзгерістер
	мың теңге есебімен	үлес салмағы %	мың теңге есебімен	үлес салмағы %	мың теңге есебімен	үлес салмағы %
Активтердің барлығы: оның ішінде:	124087	100	41650	100	8163	24,38
1. Ұзақ мерзімді активтер	8807	26,30	6985	16,77	-1822	-20,69
а) негізгі  құралдар	8807	26,30	6985	16,77	-1822	-20,69
2.ағымдағы активтер	24680	73,70	34665	83,23	9085	40,46
а) материалдар	212309	69,40	31261	75,06	8022	34,52
б) ақша қаражаттары	2	0,01	8	0,019	6	300
в) берешек  қарызы	1439	4,30	3396	8,154	1957	136

 

Серіктестікте 2010 жылдың 1 қазанына жасалған бухгалтерлік балансының нәтижесі бойынша  кәсіпорындағы активтердің құны 41650 мың теңгеге тең. ЖШС «Дарында» бухгалтерлік есеп Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп» заңына, бухгалтерлік есеп стандартарына, әдістемелік нұсқауларына сәйкес жүргізіледі.

Кәсіпорынның бухгалтерлік балансы бухгалтерлік есептің №30 стандарттарына сәйкес жасалған. 2010 жылдың 1 қазанында ондағы ұзақ мерзімді активтердің құны 6985 мың теңгеге тең.

ЖШС «Дарынның балансында ұзақ мерзімді жалға алған негізгі  құралдар, материалдық емес активтер, ұзақ мерзімді инвестициялар жоқ. Ал ағымдағы активтер туралы материалдық босалқылардан, ақша қаражаттарынан және дебиторлық қарыздардан тұрады».

2.4 Ұзақ мерзімді  активтер көрсеткіштерінің өзара  байланыстылығын талдау және  шешім қабылдау

 

Ұйым аралық салыстырулар үшін экономикалық талдаудың барлық әдістерімен тәсілдері қолданылады, бірақ бұл жағдайда біркелкі өнім шығаратын, әдетте ұйымдардың көлемі бойынша жүзеге асырылатын, ғылыми дәйектелген ұйымдар топталуы ерекше орын алады. Ұйымдардың өлшемі өнімді шығару көлемінің көрсеткіштерімен толығырақ көрініс табады. Экономикалық талдаудың мақсатына байланысты салыстыру негізі таңдап алынады. Келесі қадамдардың бірі баланс активтерінің құралу көздеріне талдау жасау. Бұл жерде ұйымның ұзақ мерзімді активтерінің келіп түсуі, сатып алынуы және құрылуы меншікті және сырттан алынғын капиталдың есебінен болуы мүмкін екендігін ескерген жөн. Ал олардың қатынасы ұйымның қаржылық тұрақтылығын білдіреді.

Нарық экономикасы жағдайында кәсіпорынның қызметі көбінесе өзін -өзі қаржыландырудың, яғни меншікті капиталдың негізінде дамиды. Ал өз қаржылық ресурстарымыз жетіспеген жағдайда сырттан алынады.

Активтердің құралу көздеріне  талдау жасау барысында меншікті және сырттан алынған капиталдың нақты көлемі анықталып, есепті жылға олардың өзгерісін тудырған себептер анықталады және оларға сәйкесінше баға беріледі.

Мұнда басты назар меншікті қаражат көздерінің қоры дегеніміз  – қаржылық тұрақтылық  қоры.

Қаржылық қорытынды есептің  активтерінің құралу көздерінің құрылымына зерттеу жүргізу үшін келесі талдамалық кесте құрылды (кесте 8).

5 кестеде мәліметтерінен көріп  отырғанымыздай есепті жылда  кәсіпорын активтерінің құрылу  көздері 8163 мың теңгеге немесе 24,38% ұлғайып отыр. Алайда кәсіпорынның аванстық капиталының өсу негізінен сыртан алынған капиталдың есебінен болып отыр. Меншікті капитал құны жыл басында 21156 мың теңге болса, бұл көрсеткіш 0,89%-ке азайып 20967мың теңгені құрап отыр. Осыған байланысты 2002 жылдың аяғында сырттан алынған капитал көлемі 20683 мың теңгеге өсіп отыр. Тәуелсіздік коэффициенті кезеңі ішінде 0,632-ден 0,503-ге дейін төмендеп отыр.