Егер
бұндай тәсілдің (КӘМҚ) талдауы дұрыс
жүргізілген болса, онда бугалтер-талдаушы
табиғи жолмен өзінің міндеттерінің
мазмұнын түсуіне немесе жете ұғынуына
әкеледі. Көрсетілген мысалда талдау
мынадай басты жағдайларға бухгалтердің
жетуіне мүмкіндік береді:
- оған активтер
жөніндегі мәліметтерді білу керек, яғни
ШС күшін (қуатын) көрсететін, осы мәліметтердің
негізінде тиісті нәтижеге қол жеткізу
үшін, қолданыстағы капиталдарды сату,
жалға беру, басқа актвитерді сатып алу
сияқты мәселелерді қозғайды, демек капиталдарды
қажет капиталға айналдыру мүмкін;
- оған әлсіздігі
жөніндегі мәліметтер осы жағдайдың есептері
туралы дабыл жолын көрсетеді;
- оған мүмкіндіктер
жөніндегі мәліметтер, бар мүмкіндіктері
пайдаланудың жолын көрсетеді;
- оған төнген
қауіптерді бодырмудың немесе жоюдың
жоспарын жасау қажет пе, әлде жоқ па соны
шешеді.
Одан
әрі қарай, бухгалетр-талдаушы басқарушы
есептің атқаратын қыметтеріне тікелей
қатысты болжамдарды қалыптастырылуы
керек. Дұрыс түсіндірілген және оның
қалыптастырылған болжамдары, басқару
бойынша бухгалетрдің мақсатын белгілеу
келесі үш бағытта жүреді:
КӘМҚ
талдауы
| Қазіргі |
Келешектегі |
| Күштер
(қуаттар)
(К) |
Әлсіздіктер
(Ә) |
Мүмкіндіктер
(М) |
Қауіптер (Қ) |
| Несие
алу мүмкіндігі (рейтингісі) зор |
Иелік етушілердің
қарыздары көп |
Несиені бақылауды
күшейту |
Несиенің пайыдық
мөлшерлемесі жоғары. Бағалар жалақыға
бақылауды қалпына келтіру |
| Негізгі
инвесторлармен өте жақсы қатынаста
болу |
Кассалық ағымның
әлсідігі |
Қарыздардың
қайтарылуын жақсарту |
Материалдар
мен құрал-жабдықтардың сатып алу
құнының жоғары болуы |
| Жұртшылықпен
(қоғаммен) қаржылық қатынаста болу |
Қоймадағы запастардың
жоғары деңгейінде болуы |
Қоймалық запастардың
көлемін қысқарту |
Жалпы бизнесте
қарыз деңгейінің өсуі |
| Қатарынан
соңғы бес жылда кәсіпорынның
табыспен шығуы |
Қоймадағы запастардың
нашар бақылануы |
Акционерлік
меншіктің қосымша өсуін қарастыру |
Саяси тұрақсыздық |
| Ұйымдар
акционерлік капитал |
Дебиторлық
қарыздардың жоғары деңгейде болуы |
Таза табыстың
үлесін арттыру |
Инфляция (құнсыздану) |
- Болжамдар.
сметаны жасау мен жоспарлау
процесін бастауға және жалғастыруға
мұнкіндік береді. Мұндай
болжамдарсыз көптеген
айқынсыздықтар орын
алуы мүмкін және олардың
қайсысынан бастаудың
өзі дүдәмал болар еді.
Басқарушы есепте шаруашылық етуші субъектінің
болашақтағы қызметіне әсер ететін факторларын
зерттейді, бсқару аппараты сол жоспарлаудың
көмегімен іс-әрекеттерінің (жасалатын
шараларының) бағыт бағдарын жорамалдайды.
Мысалы, бухгалтер-талдаушы әдетте капиталға
қол жеткізудің мүмкіндігі мен оған қатысты
болжамдарды жасауға міндетті. Бұл бболжамды
қалаыптастырғанға дейін, оның қолында
жоспарлау үшін қажетті мәліметтері болмайды,
сондықтан олар өте өзгеріпа отыратын
деректермен жұмыс істеуне тура келеді.
Бұл тұрақсыз ойлану түрі, яқи осының нәтижесінде
басқару аппараты, өз әрекетінің қай бағытта
ұстауына тұрақсыздық қабілетсіздігін
көрсетіп алады да, ол, тиімді жоспарлаудың
мүмкіншілігін, көп жағдайда, уысынан
шығарып алады.
- Болжамдар
ең алдымен мәліметтердің анықтығын тексеру
үшін белгілі бір құрал болып табылады.
Дұрыс келетін болжамдарды таңдап алу
процесі және мүмкін болатын дәл келушілік
пен немесе осыған алу процесі жән мүмкін
болатын дәл келушілік пен немесе осыған
жақын бірдейлік деңгейін бағалаумен
әрбір болжамның іске асырылу ықтималдығының
кейінгі сындары талдауы, жоспарлау процесінен
туындайтын мәнді қателесулерді болдырмау
немесе жоюға ықпал етеді. Басқарушы өзінің
юолжамын бағалауды аяқтаған кезде, ол
шешуші жоспарланған, алға қойылған мәселелердің
анықтылығына қосымша айғақты алады.
- Мәселелердің
қойылуы, жоспарлаудың дайындауы аяқталған
соң, жоспарлы жыл басталады, ал бұл арада
болжамдар жоспарларды түзетуді белгілейтін
қажет бақылау нүктесі болып қалады.
Алдын
ала ойдағыдай жсалған жұмыс
бухгалтер-талдаушыға жоспарлы кезеңде
өз мәселелерін қалыптастыруда қолайлы
жағдай туғызады.
Басқа
да басқарушының және бухгалетр-талдаушының
да шешетін мәселелері міндетті түрде,
біршама алдын ала белгіленген сұрақтарға
(критериясына) сәйкес келуі керек.
Мұндай
талаптардың қатарына мыналар жатады:
нақтылық; ақиқаттық пен қол жетерлік;
«ынталылық» (яғни үнемі жетілдіру мүмкіндігі)
және т.б.
Осы
процесте жоспарлау кезеңіне төтенше
маңыздылық беретін және басқа да себептер
бар. Оларға мыналар жатады:
- Қойылған
мәселелердің қаншалықты
нақтылығын анықтау.Қойылған мәселелерді
шешуге бірге қарастырылған жоспарлар
мен сметалар жеткізе ала ма? Егерде қойған
межеге қол жетпесе, онда мәселелерді
өзгерту қажет немесе оларды шешудің жаңа
жоспарларын жасау керек.
- Іс-әрекеттің
реттіліккестесін жасау.Бұл басқарушыға
өз уақытын түгелдей мақсатқа сай етіп
бейімделуіне мүмкіндік береді.Қашан
басталандығын, қашан нақты әрекеттінің
аяқталатындығын.
- Бақылау
базасын жасау. Кезеңдерді нақтыландыру
және іс-әрекет кестесін мерзімі бойынша,
басқарушының қаншалықты берілген график
деңгейін ұстайтын және оған әр түрлі
мақсаттағы кезеңдеріндегі іс-әрекетке
түзету енгізу қажеттілігін (немесе қажетсіздігін)
анықтауға мүмкіндік береді.
- Ресурстарды
деген қажеттілікті
анықтау. «Қалай» дегенді таратып ұғынатын
болсақ, онда ол: ресурстарға қажеттілігін
анықтау деген сөзге (ақша, жұмыс күші,
құрал-жабдық, уақыт) негіз болады. Мәселені
шешудің екі баламалы әдісі екі түрлі
ресурстардың мөлшері мен түрлерін қажет
етуі мүмкін.
- Коммуникация
және жұмысты үйлестіру.
Қағазға түсірілген іс-әрекеттің жоспарын
баяндап жазубасқа бөлімшелер мен оның
басқарушыларына, яғни оны жүзеге асыруға
қатысушыларға, олардың талап етілетін
және олардың не алатындығы жайлы «білуге
мұқтаждығын» қанағаттандырудың құралы.
Ол да, басқа да тиімді коммуникацияны
қамтамасыз ету үшін және олардың іс-әрекетін
үйлестәіру үшін қажет.
- Өкілеттілікті
анықтау. Басқарушының өзінің мәселелерін
өзі шешуіне талпынса, одан талап етілетін
өкілеттіктер көлеміне (атқаратын қызметіне)
ол шешуші әсер етеді. Іс әрекеттің нақты
жоспары талап етілетін өкілеттіліктердің
шекарасын анықтауда негіз болады.
Жоғарыда
айтылғандардан, өзіндік құн бойынша
да, жалпы шаруашылық субъектісінң
мүддесі бойынша да бухгалтердің жауакершілік
аясын ажыратып беру керек. Негізгі жауапкершілік
қатарына мыналар жатқызылады:
- Өткен, сондай-ақ
осфы кездегі жұмыстардың тенденциясына
нақты сипаттама беру үшін мәліметтерді
беру, жинау және талдау;
- Қазіргі
ұйымдардың күшті (қуаты), әлсіз жақтарын
талдау, сондай-ақ олардың мүмкіндіктері
мен қауіптерін анықтау;
- Басқарушыларды
табысты жоспарлау мен болжаудың әдістерімен
таныстыру;
- Мақсатты
кезеңіндегі іс-әрекеттің негізгі бағыты
мен басымдылықтарын анықтау;
- Ресурстарды
пайдалану бағыттары мен іс-әрекеттердің
баламалы курстарын қаржылық талдау;
- Әр түрлі
бөлімшелердің өзгермелі мүдделерін жалпы
ұйымның мүдделерімен теңдестіру;
- Аяқталған
мақсаттар және барлық басқарушылардың
жоспарларын қаржылық талдау;
- Ресурстардың
міндеттер мен жоспарлары (сметалары)
бойынша таратудың нұсқауларын дайындай;
- Барлық
жоспарлар мен мәселелердің орындалатындағын
тексеру.
Менің
пікірімше, мұндай ұласу (ауысу) жеңіл
өтпейді. Көп жағдайда бухгалтердің атқаратын
қызметі алдын ала белгіленіп (беріліп)
қойған сценарий бойынша жүргізіледі,
сондықтан жылдар бойынша қалыптасып
қалған әдетте шығу қиын және олардың
әсер ету аясы көбінесе бақылаудан, есеп
беруден, ауытқуларды зерттеуден аспайды.