Ұйымның жал операциясын аудиттеу және талдау

Жалға берілген негізгі құралдарды тексеру кезінде мыналарға назар аудару керек:

-  мүлікті жалға беру жал шарты бойынша жасалады және қабылдау – тапсыру актісімен беріледі (жалға алынған объектілердің қызмет мерзімі мен жал төлемінің көлемі);

- жалға беруші мүлікті жалға тапсырудан түскен қаржылық нәтижелер пайдада немесе болашақ кезеңдердің кірісінде көрсетіледі;

- егер келісімшартта жалға алушының қаржысы есебінен жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы салу қарастырылса, онда жал мерзімі аяқталған соң жалға берушіге өтеусіз беріледі, негізгі құралдарды өтеусіз беру жайлы бухалтерлік жазбалармен ресімделеді;

- ағымдағы жылда жалға алныған негізгі құрал есебі баланстан тыс «Жалға алынған негізгі құралдар» шотында жал шартында белгіленген бастапқы құн бойынша жүргізіледі;

- ұзақ мерзімді жалға алынған негізгі құралдар есебі «Ұзақ мерзімдік жалға алынатын негізгі құралдар» аралық шотында, ал жал төлемі бойынша есетеулер (жалға беруші де) «Түсуге тиісті жал міндеттемелері» шотында жүргізіледі [19, 185 б].

Жалдағы негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін анықтау тексерудің маңызды процедураларының бірі болып табылады. Бұл үшін аудиторға әртүрлі тәуелді байланыстарды, көрсеткіштерді және коэффициенттерді есептеулерге сүйене отырып, негізгі құралдарды қалыптастыру мен пайдалалу мәліметтеріне мәнді талдау жүргізу керек.

Сонымен қатар қор қайтарымы, қор сыйымдылығы, қордың жарақтандырылуы, айналымдылығы, негізгі құрал – жабдықтардың жаңаруы, істен шығуы мен тозуы коэффициенттері, негізгі құралдарды және т.б. экстенсивті және интегралды коэффициенттері сияқты көрсеткіштер есептеледі. [ 20, 97 б].

3. 2 Жал операцияларын талдау

«Мұнайгазқұрылыс» ААҚ-ы құрылыс - құрастыру жұмыстарының  барлық түрімен айналысады.

Құрылыс шаруашылығының экономикалық тиімділік көрсеткіштер жүйесіне еңбек өнімділігі және құрылыс ұйымдарының  негізгі өндірістік қорларын пайдалану деңгейі басты орын алады. Құрылыс шаруашылығы өнеркәсіпке қарағанда өндірістік негізгі қорлардың белсенді құрылымына ие болады. Құрылыс ұйымдарының өндірістік қорларында басты орынды машиналар және құрал - жабдықтар алады, сонымен қатар едәуір мөлшерде технологиялық функцияларды орындайтын көлік құралдары.

Кәсіпорынның негізгі қорларының есебі сәйкесінше бухгалтерлік есеп 16 «негізгі қорлардың  есебі» стандартымен жүргізіледі.

Кәсіпорынның негізгі қорлары инвентарьлы карточкаларда бастапқы және ағымдық бағамен есептелінеді. Кәсіпорынның  негізгі қорлары мақсатты пайдалануына және атқаратын функцияларына байланысты келесі топтарға бөлінеді:

1. Ғимараттар және құрылыстар

2. Машиналар және құрал-жабдықтар

3. Көлік құралдары

4. Тағы да басқалары

Негізгі қорларды талдау әдетте негізгі қорлардың көлемін, оның динамикасын және құрылымын зерттеуден басталады.

Негізгі қорлардың бар болуын, қозғалысын және құрылымын бағалау және талдау үшін бір жылдық статистикалық есептеменің «негізгі қорлардың және материалдық емес активтердің бары және қозғалысы» мәліметтері қолданылады. Негізгі қорлардың динамика көрсеткіштерінің  есебін келтірейік.

Абсолютті өсім – ΔФ = Ф1 - Фо = 83046 – 67460 = 15586 м.т.      

Өсу қарқыны – Тр = Ф1/Фо = 83046/67460 = 1,231                                         

Өсім қарқыны – Тпр.=Тр·100–100=1,231·100–100 = 23,1%            

Негізгі қорлардың динамика көрсеткіштерінің есебінен көріп отырғанымыздай негізгі қорлардың абсолютті өсімі 15586 мың тенге, бұл көрсеткіштің өсуі негізгі қорлар құрамына айтарлықтай толықтырулар: кірістің, реконструкцияның және модернизацияның есебінен. Өсім қарқыны 2001 жылы 2000 жылмен салыстырғанда 23,1%-ке өскен.

Негізгі қорлар құрылымының көрсеткіштері:

Машина және құрал-жабдықтар:

                            жыл  басына              (16479/67460)·100 = 24,4%;

                            жыл аяғына              (23293/83046)·100 = 28%;

Көлік құралдары:

                            жыл  басына              (40203/67460)·100 = 5966%;

                            жыл  аяғына              (48904/83046)·100 = 58,9%;

Басқалары:

                            жыл  басына              (4498/67460)·100 = 5,4%;

                            жыл  аяғына              (4063/83046)·100 = 4,9%;

Негізгі қорлардың талданып отырған жылдағы құрылымның көрсеткіштерінің  есебінен негізгі қорлардың активті бөлігі (машина және құрал - жабдықтар) 3,6%-ке (28% - 24,4%) өскені көрініп отыр, үлкен үлесті көлік құралдары 59,6%  және 58,9% алып отыр.

Өнімділік коэффициенті жаңарған негізгі қорлардың 1 теңгелік өнім құнымен сипатталады және төмендегідей есептелінеді:

            Көнімд. = П – В/Фн                                                 

   Көнімд.99  =0.012

Көнімд.2000 

Негізгі қорларды тиімді пайдалану көбінесе олардың техникалық жағдайына байланысты болады. Негізгі қорлардың техникалық жағдайын сипаттау үшін келесі көрсеткіштер пайдаланылады: тозу коэффициенті, жарамдылық коэффициенті, шығу коэффициенті, енгізу және жаңарту коэффициенттері [18, 97б].

Негізгі қорлардың техникалық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштерді есептейік.

Тозу коэффициенті тозу сомасының негізгі қорлардың толық бастапқы құнына қатынасымен анықталады, тозу коэффициенті жыл басына және жыл аяғына есептелінеді:

Ктозу 00               (жыл басына);

Ктозу 00                           (жыл аяғына);

Ктозу 2001               (жыл басына);

Ктозу 2001                (жыл аяғына);

Техникалық жағдайының коэффициенттерін есептелген мәліметтерден 1999 жылға қарағанда 2000 жылдың аяғына тозу коэффициенті 0,009 (0,067 – 0,076) төмендеген және 0,067 құрады, ал 2001 жылдың аяғы 2000 жылға қарағанда бұл көрсеткіш 0,003 (0,064 – 0,067) төмендеген және 0,064 құрады. Берілген жағдайда біз кәсіпорында бар барлық негізгі қорлардың жалпы тозуын анықтаймыз. 2000 жылы жаңа қорлармен толықтырулар есебінен жарамдылық коэффициентіміз келесідей формуласымен анықталады: Берілген жағдайда             

Кжар.қ00 = 1 – 0,076 = 0,924              (жыл басына);

Кжар.қ00 = 1 – 0,067 = 0,933              (жыл аяғына);

Кжар.қ2001 = 1 – 0,067 = 0,933              (жыл басына);

Кжар.қ2001 = 1 – 0,064 = 0,936              (жыл аяғына);

Тозу және жарамдылық коэффициенті жыл басына және жыл аяғына есептелінеді. Өндірістік есептеулерден көріп отырғанымыздай тозу коэффициенті неғұрлым төмен болса жарамдылық коэффициенті жоғары болады және негізгі қорлардың техникалық жағдайы соғұрлым жақсарады. Бұл кәсіпорынның негізгі қорлардың жарамдылық коэффициенті жоғары және 93%-ті құрайды.

Бұны былай түсіндіруге болады 2010 жылы негізгі қорлар құрамына толықтырулар енгізілген яғни кәміпорын жаңа негізгі қорлар сатып алған.

Егерде есептік жылда түскен барлық негізгі қорлар пайдаланымда болмай жаңадан сатып алынған болса, онда енгізу және жаңарту коэффициенттері өзара тең  болады.

Енгізу коэффициенті түскен негізгі қорлар құнының (Fn) жыл аяғындағы құнына (Fk) қатынасымен анықталады.

                            Кенгізу = Fn/Fk                                                                                                               

                            Кенгізу 00 = 1090/6740 = 0,0162

                   Кенгізу 2001 = 17227/83046 = 0,2074

Жаңарту коэффициенті мына формуламен              есептелінеді:

                            Кжаң. = Fn/Fk

                            Кжаң. 2000 = 1090/67460 = 0,0162

                            Кжаң. 2001 = 17227/83046 = 0,2074

Біздің есептеулерімізде 2001 жылы енгізілген негізгі қорлар пайдаланылған емес жаңадан болғандықтан енгізу және жаңарту коэффициенттері өзара тең болып отыр.

Шығу коэффициенті шыққан негізгі қорлар құнының (Fшығ.) жыл басындағы құнына (Fn) қатынасымен анықталады.

                            Кшығу = Fшығу/Fn                                                                                   

                            Кшығу2000 = 281/66651 = 0,0042

                            Кшығу2001 = 1641/67460 = 0,0243

Ауыстыру коэффициенті:

                            Кауыс. = В/П · 100%

мұндағы В - жыл ішіндегі шыққан негізгі қорлар, мың.т.;

П – бір жыл ішінде түскен негізгі қорлар, мың.т.

Кауыс. = 1641/17227· 100% = 9,5%

Шыққан қорлардың орнын алмастыруға бағытталған енгізілген негізгі қорлардың үлесі есептеудің қорытындысы бойынша 9,5% құрады. Бұл коэффициент айтарлықтай жоғары болып отыр, себебі бір жыл ішінде негізгі қорлардың шағын ғана мөлшері шыққан [21, 217б].

Демек, машина және құрал-жабдықтар көлкін кеңейту коэффициенті келесіндей:

                            Ккең. = 1 – Кауыс. = 1 – 0,095% = 90,5%             

Бұл  коэффициент 2010 жылы енгізілген жаңа құрал - жабдықтар мөлшері үлкен дәрежеде екенін көрсетіп отыр.

Алынған есептеулердің нәтижелерін №3 «Мұнайгазқұрылыс»  ААҚ «негізгі қорлардың техникалық жағдайы және қозғалысын талдау» кестесіне кіргізуге болады.

7 кесте.

«Мұнайгазқұрылыс»  ААҚ  негізгі қорлар қозғалысы және техникалық жағдайы

7 кестенің жалғасы