Зоопсихологияның негіздері

    Жоспар:

1. Биологиялық өзара әрекеттестік эволюция процесінде қарым – қатынастың пайда болуының негізі ретінде.
2. Жануарлардағы коммуникация түрлері.
3. Демонстративті жүріс тұрыс және ритуалдау.
4. “ Автохтонды” және “ аллохтонды” қозғалыстар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                 

             Инстинкті жүріс тұрыс және қарым – қатынас

1. Биологиялық өзара әрекеттестік эволюция процесінде қарым – қатынастың пайда болуының негізі ретінде.

      Барлық жануарлар бір – бірмен жүйелі түрде байланыста болады. Ең алдымен бұл жыныс әріптестерінің арасындағы тығыз байланысу жиі аз – кем байқалатын көбейтуді  салаға жатады. Бұдан басқа, ылғи бір түрдің өкілдері ( ақықтың молшылығы, ортаның ұтымды физикалық параметірлері) болу қолайлы жағдайлары бар орындарда жиі шоғырланады. Осындай жағдайларда жануарлар арасында биологиялық өзара әрекеттесуде болады, негізінде осы  эволюция процесінде қарым – қатынас құбылыстары, түзіледі. Аналық пен аталықтың арасындағы кез келген байланысу да , жануарлардың қолайлы жерлерде жиналып қалуы да қарым – қатынастың әсер етуі болып табылмайды. Соңғысы, сонымен қатар оған қатысты топтық мінез құлық  міндетті түрде  физикалық немесе биологиялық емес, ең алдымен психологиялық өзара әрекеттесулер (ақпарат алмасу) түрлердің арасындағы келісуде көрсететіні олардың әсерлерінің интегралдауы. Бұл  жоғары тұрған қазықұрттар және маллюскаларға жататын жануарлар.

      Толығырақ айтқанда, қарым – қатынас туралы тек қана арнайы функциясы мәлеметтің басқаға бір түрден берілуі болып табылған ерекше әдептілік жолдарын осындайда бар болатынын астын сызу керек. Басқаша айтқанда, бұл терминнің ғылыми мағынасы, кейбір әрекеттері белгі беру мағынасында көрінгенде пайда болады. Неміс  этологі Г. Темброк, қарым – қатынас және олардың эволюциялық процестерін зерттеуге көп күш салады. Ол атап көрсетеді жануарлар арасындағы қарым – қатынас бар деп, егер олар бір топта (табындар, жанұя және т.б топтар)өмір сүрсе. Мұндай бірлескен қызметтің шарттары өзгере алады, ол кейде түрлердің арасындағы функциялардың бөлінуінде іске асады. Сонымен қатар омыртқасыздар арасындағы кейбір қарым – қатынас формасында көрінуі мүмкін. Мұндай бірге өмір сүру жағдайы кейде өзгеруі мүмкін, бұл олардың арасындағы атқаратын функциялары бөлінген кезде пайда болады.

2. Жануарлардағы коммуникация түрлері

     Жоғарыда айтылғандай, қарым қатынастардың  ең маңызды элементі ақпарат  алмасу – коммуникатция болып  табылады. Бұл ақпарат алмасу тәсілі (зоосемантика) жануарлардың қандай топқа, түрге жататындығы және олардың функциялық жағдайын ( аштық, жыныстық қозуын және т.б.) қауіп – қатерді, тамақтың табылуы демалыс орнын анықтайды. Іс – әрекет құрлымы жағынан ( зоопрагматика) қарым – қатынас формасы ақпарат алмасу тәсілдері арқылы айқындалады.(«оптикалық, акустикалық, химиялық, жанасу және т.б), бірақ барлық жағдайлардағы жануарлардың коммуникациялары  ( адамға қарағанда) жабық жүйелерде болады, яғни типті сигналдардың шектелген сандарынан қосады. Жануарлардың қарым – қатынасы олардың тегінен тараған қабілеттерінсіз «миларында сақталған » мәлеметсіз мүмкін емес ( не тумыстан бар іске қосқыш тетіктерімен қамтамасыз етіледі). Ұрпақтан-ұрпаққа бекітілген, мәлеметтің берілу көмегімен орындалатын түйсікті әсерлер дербес мән ала алады. Бұл жерде бір заңдылық бар: сезу жағдайларында да  негізгі қозғаушы олардың тұқымдастары немесе басқа топтағы жануарлар.

3. Демонстративті жүріс тұрыс және ритуалдау

       Қарым – қатынастың оптикалық, яғни көру арқылы анықталатын түрінде  жануарлар ашық түрде денесінің белгілі бөліктерін (ашық түсті) көрсетеді. Мұндай сигнализацияның формасы “демонстрациялық мінез – құлық ” деп аталады. Кейбір жағдайларда ақпарат беру функциясын ерекше қозғалыстар ( барлық дене немесе кейбір бөліктері), кейбіреулерінің кейбір дене мүшелерінің үлкен болуы ( оның ойға батуы арқылы, жазалау әжімдер, шаш) атқарады. Бұл қозғалыстардың бәрі ерекше, байқалатындай орындалады. Бірақ әдеттегідей, егер олар басқа түр қатысуымен орындалса, барлық жануарларда қозғалыстың қандай болсада жоғарғы сигналдық мәндерді алады.

     Сигналдық қалыптар мен дене қимыл еліктегіш шаянда, балықта, дала торғайында және атта. ( Крейн, Хеменсу, Блуме және Хассенберг бойынша.)

4. “ Автохтонды” және “ аллохтонды” қозғалыстар

       Даму жағдайында жоғалып кеткен кейбір ақпарат беру   тәсілдері жанаурларды бір – бірінен ажыратады. Алғаш қозғалыс  этологияда “автохтонды” қозғалыс, екінші қозғалыс, ақпарат беру функциясы ретінде “ аллохтонды” деп аталады. Бірдей қозғалыс белгілі бір шартта  биологиялық жағдайда анықтайды. Мұндай анық ақпарат беру қозғалысын этологияда  “ ритуалданған қозғалыс ” деп аталады. Бұл орындалған қозғалыс шарты, яғни ашық айқын ақпарат беру мағынасын білдіреді. Осы қозғалыстар тегінде бар, дәлме – дәл қалпында орындалады. Сондықтан сезу арқылы орындалатын әрекет жатады. Бұл түрге жататын жануарлар мұны бірдей түсінеді. Жануарлардың қатынасындағы ұқсастық олардың көбеюі кезінде және күрес кезінде көрініп, жануарлардың ішкі мүмкіндігін психологиялық жағдайын, тегіндегі және өмір сүру жағдайындағы пайда болған қарым - қатынас түрлерін анықтайды. Бұл процестер омыртқалыларда да омыртқасыздар да байқалады. Олар көбейту ( топтық ойындыры) және күрес (жорамал күрес) салаларындағымен жиерек кездеседі және түрден ішкі және оның физикалық және психикалық сапалырын бейнелейді. Қатар тумыстан бар болады және қарым – қатынастың формалары сөз соңына кетеді. Ерекше мән топтық мiнез-құлықтың негiзi сияқты ерекше бiр, олардың бiрлескен топтық өмiрi шарттарындағы сиректеу әртүрлi түрлерiнiң қарым-қатынасын алады. Жоғарыда айтылғандай, топтық мiнез-құлық қасында тек қана жоғарғы омыртқасыз қарым-қатынаспен (дамыған формалардағы кiшiрек шарасы бойынша) көрiнiп қалады және бiрлестiк өмiршең жануарладың үйлесiмдi бiрлескен әсерлерiнде өрнектеледi. Сонымен қатар топ болып өмір сүретін жануарларда топтық қарым - қатынас пайда болады. Бұл топтарда жастар мен кәрілер ( үлкендер) арасындағы “көсем” немесе “ лидерлері” пайда болады. Олар ұрпақтарына күтім жасайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     Қолданыған әдебиет:

1. Фабри К.Э. Основы зоопсихологии. М.. 1976