Экскурсия

12-13 «Экскурсия» латын тілінен аударғанда «серуендеу» деген мағынаны білдіреді. Экскурсия - жеке тұлғаның уақытша болатын елдегі (жердегі) туристік ресурстарды танымдық мақсатта жиырма төрт сағаттан аспайтын уақытқа барып көруі.

Экскурсия негізінен 3 бөлімнен тұрады: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды. Экскурсия білім алудың негізгі формасы. Сондықтан экскурсия өткізген уақыты бойынша емес, тақырыбы бойынша жүйеленген. Экскурсияның бірнеше түрлері бар. Олар: тарихи, кәсіптік, табиғи, архитектуралық, әдеби және т.б. Алғашқы экскурсияға себепші болған өткен ғасырлардың қоғамдық өмірі. Сол кезде жиі діни, әулие жерлерге қажылық жасаумен байланысты болды. Жалпы айтқанда, экскурсиялар мемлекеттің түрлі кезеңдерінде әр түрлі функцияларды атқарған. Ол ғасырдың қызығушылығына байланысты болған. Экскурсиятанудың пән ретінде дамуы Совет Одағында педагогика, өлкетану, мұражайтану, туризмнің дамуымен тығыз байланысты болды. Өткен ғасырлардың белгілі мұғалімдері экскурсияны оқу процесінің белсенді түрі деп санаған. Сондықтан экскурсия алғашында мектептерге енгізілген. Табиғатқа шығу, айналамен тануда, экскурсияның маңызы зор. Кейіннен оқу экскурсияларымен қатар оқудан тыс экскурсиялар пайда бола бастады. Бірақ олар алғашында өте аз, тек қана бай адамдардың қолына жеткен. Олар сол кезде Крымға, Кавказға, шет ел курорттарына саяхат жасаған.Экскурсия кезінде білім алу мақсаты ХВЫЫЫғ алдыңғы қатардағы прогрессивті адамдар қойған. Ол үшін түрлі қоғамдық бірлестіктер құрып, қаржы мәселелерін ірі демеуші арқылы шешкен. «Экскурсия» сөзі латын тілінен пайда болған. Орыс тіліне ХЫХғ енгізген. Басында бұл сөз «әскери шапшаңдық», кейіннен «серуенге шығу», «жорық» деп белгіленген.

14-15. Экскурсовод - бұл процесстің жетекшісі, білікті маманы болып табылады, иемденуші кәсіби ұста. Экскурсоводтар бір-бірінен білімдерінің нақтылы мамандық салалары бойынша айырмашылығы болады және сол уақытта олардың барлығы мұндай сұрақтарда бірдей, экскурсиялардың жүргізу әдістемесінің білімі сияқты, педагогикалық ұста және таныстыру процессте топқа басшылық ету. Экскурсоводтың биік ұстасының негізі дағдылар, дербес сапалар, абырой мамандықпен маубастанған өнер-білім болып табылады. Махаббатсыз өз ісіне, сайланған мамандыққа құрметі шынайы ұста мүмкін емес. Экскурсоводтың кәсіби ұстасының әбден жетілдіруін процессі шексіз. Ондағы маңызды орын экскурсиялық теорияның зерттеуі бойынша экскурсоводтың жұмыстарында орналасады,экскурсияның мәнінің түсінуіне тым тереңіректері; сезгіштіктің дамытуы; оның қолдануының дағдыларын тілдің сөндіруі және меңгеру.

Экскурсияның  жүргізу техникасына талаптардың қатары көрсетіледі. Олардың ішіне экскурсоводтың топпен танысуы, топтың объекттің жанында дұрыс тұруы, экскурсанттардың автобустан шығуы және қайтып автобусқа келуі, экскурсоводтың микрофонды қолдануы, уақытты ұстану экскурсияға толығымен және жеке тақырыпшаларды ашуға, экскурсанттардың сұрақтарына жауап және т.б

 Экскурсоводтың топпен танысуы. Экскурсовод автобусқа кіріп, топпен танысады. Ол топпен амандасады, өз аты-жөнін айтады, ұсынатын экскурсиялық мекемемен таныстырады, экскурсанттарды автобустың жүргізушісімен таныстырады, басқаша айтқанда экскурсияны кіріспеден бастайды. Өзінің қарым-қатынастың орналастырылған ережелерімен экскурсовод тобты өз әсерлерін бағындыру үшін маңызды. Ол бірден сөйлемейді. Үзіліс пайда болады он-жиырма секундқа созылатын. Бірінші танысу болады, экскурсоводтың топпен ары қарай байланысуларына тәуелді болады. Экскурсанттар біртіндеп үні өшеді, ыңғайлырақ отырысады, олардың ықыласы экскурсоводта ауысады.

Экскурсанттардың  автобустан шығуы. Экскурсанттардың шығуын алдын ала әзірлеу керек. Мынандай жағдайда, бұл істелінбесе, топтың едәуір бөлігі автобуста қалады, орналастырылған орындағы ескерткіштердің бақылауы үшін шықпайды. Экскурсанттар нақ сол объектпен дербес танысумен мүмкіндігін жоғалтады.Тоқтаулар санын топтың шығуымен кіріспе сөзде ерекшелікпен аталу қажет, объекттің ерекшелігімен мұндай шығуларды түсіндіріп ынта қоюға ұсынылады.

Экскурсанттардың  орын ауыстыруы автобустан объектке, объекттен автобусқа, объекттердің арасында топпен іске асады. Экскурсоводтың орны - топтың ортасында, бірнеше адамдар алда жүреді, бірнеше қасында, қалғандары - арт жақта. Топ созылмалы болмау үшін маңызды: оның алдағы бөлігінің және аралығында қашықтық, кім соңғы келеді 5-7 м аспауы керек. Экскурсовод маршрутта топтың орын ауыстыруында бүтіндікті бұзбау үшін дегеніне жетуі керек. Топтың созылғандығынан экскурсоводтың әңгімесін, түсіндіруін және жолда баяндалатын логикалық өткелдерін қалып ққалғандар ести алмайды. Тәжірибелі экскурсоводтар маршрутта орын ауыстырулармен шебер басшылық етеді. Топтың қимыл-қозғалыс қарқыны топтың құрамына (балалар, жастар, орташа жас шамасы, егде адамдар) тәуелді болады, жер бетініңң рельфі, мысалы, тауға көтерілу, жұмыс істейтін цехтардағы қауіпті аймақтардың орларды жеңу және т.б. Экскурсанттардың жаяу экскурсиясында қимыл-қозғалыс қарқынды ақырын, асықпай, өйткені көрсетудің объекттері бір-бірімен қасында орналастырылған.

Экскурсанттардың  автобусқа қайтуы. Топтың орын ауыстырулары уақытында экскурсовод басшылық етеді. Топты автобусқа отырғызу кезінде автобустың кіретін оң жағында тұрады және салонға кіретін экскурсанттарды санайды. Бұл елеусіз істелінеді. Экскурсияның барлық қатысушылары жиналғанына көзі жеткенде, ол автобусқа соңғы кіреді және қозғалыстың басталуы туралы жүргізушіге шартты белгіні береді. Экскурсанттардың қайта санауына бой жасыру керек. Бұл керексіз қызбалықты кіргізеді, күлкілі ахуалдар экскурсияның жүрісін кейде бұзуға шақырады.

Экскурсоводтың  орны. Автобустағы экскурсоводтың мұндай орын болуы керек, оған сол объекттер жақсы көрінетіндей орналасуы керек экскурсияда туралы сөз болған, бірақ оның көзінің өрістеріне барлық экскурсанттар да болу қажет. Сол уақытта экскурсанттар оныда көру керек. Әдеттегідей, бұл жүргізушінің жанында әдейі апарылған алдыңғы орын. Экскурсоводқа автобусты қозғалыста тұру қауіпсіздік мақсаттарында рұқсат етілмейді. Экскурсоводтың жаяу экскурсиясында объектке қырындап орналасуы керек. Көрермен қабылданатын объекттерінің көрсетуін өткізу экскурсоводтың көздерінің алдында болуы талап етеді, ол олардың өз көрермен анық әсерлерінің негізінде талданады.

Экскурсиядағы уақытты  сақтау. Әдістемелік құралда дәл уақыт көрсетіледі, әрбір тақырыпшаны ашуға апарылған минуттар жазылады. Бұл жерде барлығы ескерілген: объекттердің көрсетлуі, экскурсоводтың әңгімесі, келесіге маршрут бойынша орын ауыстыру және бақылалатын объекттердің жанында топтың қозғалысы. Экскурсоводқа берілген уақытта аяқтай білу бірден келмейді. Ол үшін үлкен тәжірибе керек болады, соның ішінде қолдағы бар сағатты экскурсияның өткізуі: үйде, нақты объектте. Уақытты сақтау логикалық өткелдің өткізуі, бөлек алған тақырыптың жарығында қол жеткізуі керек.

Автобусты қозғалыста әңгімені өткізуі техникасы. Автобустағы қозғалыс әңгіме уақытында экскурсоводпен микрофон арқылы хабар алу міндетті. Егер жабдық дұрыс жұмыс істемесе немесе микрофон тіпті болмаса, қозғалыс уақытында экскурсоводтың әңгімені өткізу пайдасыз. Қозғаушының шуы және автобусты шайқалу естілуге шек қояды, түсіндіру тек қана алда отыратын экскурсанттарға естулі болады. Экскурсовод осы жағдайда материалдарды қозғалыстың басталуына дейін береді маршруттың ең жақын бөлімшесі туралы, объекттердің тек қана атауы немесе жерді қозғалыс барысында хабарлайды. Маңызды объекттер және тоқтатуға керег пункт болған жағдайда автобус қозғаушы өшіріліп, тек қана содан кейін түсіндіру керек. Бұл жүргізушімен алдын ала келісуі керек.

Экскурсиядағы үзілістер. Экскурсовод  үздіксіз айтуы керек емес. Жеке әңгіме, әңгімемен және экскурсиялық мәліметтердің арасындағы жолда, объект және болу тиісті олардан сабақтас оқиғалар туралы логикалық өткелмен және әңгімемен аздап ептеген үзілістер болу тиіс.

Үзілістер келесі міндеттерді қудалайды:

- бірінші-мағыналы, үзілістердің  уақыты олар экскурсоводтардан  естіген және өз көздерімен  көретін ойлану үшін адамдармен  қолданылады. Өз жадағайлаларының  құрастыруында нақты материалдың  бекітулері үшін жад, есте сақтауының  көрілген. Экскурсанттар қабылдауға  дербес тексеру, әзірлеу үшін  еркін уақытты көрсету және  әңгімеден әрбір объектте көрсетілетін  және келесі аялдамада әңгімеленетін алу үшін маңызды;

- екінші - экскурсанттарға  қысқа мерзімді демалыс беру. Ол қандай болмасын мағыналы  жүктеме алып жүрмейді. Бұл әсіресе  мәдени-ағарту жұмыстың белсенді  формасына әлі дағдылануға жеткіліксіз  маңызды, экскурсия болатыны үшін.

"Экскурсоводтың портфелін"  қолдану техникасы. "Экскурсоводтың  портфелі" мазмұны, оның мәні  және әдістемелік әзірлеу рөлі  көрсетудің қабылдауларын қолданудағы  және экскурсияның өткізуін әдістемеге  қатысты болады. Әрбір экспонат - сурет, портрет, сызбаның фотосуреті, суретрепродукциясы, документ көшірмесі  - өз реттік нөмірін алады. Бұл  экскурсанттарға осы экспонатты  демонстрация тізбегін анықтайды[2].

Экспонат экскурсоводпен оның жұмыс орнында көрсетілу  мүмкін, экскурсанттардың қатарлар бойынша  толық танысу үшін қолдарына тапсырылады. Кейде әдістемелік құралмен сәйкес экскурсовод магнитофон және бейнежазбалардың көрсетумен ұйымдастырады. Аппаратураның  дұрыстығын алдын ала тексерілуі, керекті жазулардың бар болуды, экскурсияның барлық қатысушылары үшін естінгіштік  қамтамасыз ете алуы маңызды. Экскурсовод  бұл аппаратурамен пайдалануға  икемі болуы керек