Қазақстан Республикасында пайдалы қазбалар кен орындарын игеру кезіндегі жер қойнауын қорғаудың бірыңғай ережелері

Қазақстан Республикасында  пайдалы 
 қазбалар кен орындарын игеру кезіндегі 
   жер қойнауын қорғаудың бірыңғай ережелері

Кіріспе     

 Пайдалы қазбалар кен орындарын  игеру және минералды шикізатты  өңдеу кезіндегі жер қойнауын  қорғаудың бірыңғай Ережелері  "Жер қойнауы және жер қойнауын  пайдалану туралы" Қазақстан Республикасы  Президентінің N 2828 1996 жылғы 29 қаңтардағы  Заң күші бар Жарлығының, "Мұнай  жөнінде" Қазақстан Республикасы  Президентінің N 2350 1995 жылғы 28 маусымдағы  Заң күші бар Жарлығының және  басқа да заңды құжаттардың  талаптарына сәйкес әзірленген.Z100291 қараңыз 
      Ережелер жер қойнауын пайдаланудың барлық кезеңінде жер қойнауын ұтымды, кешенді пайдалану және қорғаудағы талаптарды толық қамтиды.  
      Ережеде қолданылған терминдер мен анықтамалар, пайдалы қазбалардың кен орындарын игеруді ресімдейтін салалық және салааралық нормативтік-техникалық құжаттарда, жер қойнауы туралы заңдарда (қағидаларда, нұсқаулықтарда, әдістемелік нұсқаулықтарда), қабылданғандармен сәйкес келеді. 
       Осы Ережені орындау барлық, өндіру, жобалау, ұңғыларды пайдалануды, өндіруді жүргізуді, қосымша кәсіпшілік ғимараттарын орналастыру және құрылыс салуды, технологиялық сұйықтық дайындауды, қуат көздерін дайындауды және жеке тұлғаларға, меншік нысандарына қарамастан, міндетті болып табылады. 
      Сонымен қатар Ережелер қолданылып жүрген салалық және салааралық, жер қойнауын қорғау жөніндегі нормативтік құжаттардың талаптарын өзгертпейді, егер олар осы Ережелерде және қолданылып жүрген заңдарға қайшы келмейтін болса.                          

 Бірінші бөлiм        

 Қазақстан Республикасында  қатты пайдалы қазбалар 
      кен орындарын игеру кезіндегі жер қойнауын қорғаудың 
                        бірыңғай ережелері     

1. Осы Ережелер қатты пайдалы  қазбаларды ұтымды, кешендi пайдалану  және жер қойнауын қорғау жөнiндегi талаптар жиынтығын белгiлейдi.  
      2. Қатты пайдалы қазбаларды геологиялық-техникалық және басқа да дәстүрлi емес әдiстермен (жер астылық сiлтiлеу, жер астында күкiрттi балқыту, жер асты көмiрiн газдандыру және т.б.) өндiрудегi ұтымды пайдалануын және жер қойнауын қорғау талаптары Қазақстан Республикасының жер қойнауын қорғау органдары мен Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар жөнiндегi Агенттiгiмен бекiткен салалық нұсқауларда қарастырылуы қажет.  
      Жер қойнауын пайдалану операцияларын жүргiзуге рұқсат жер қойнауын пайдалану Шартын тiркеу Актiсi болып табылады.  
      3.Тау-кен жұмыстарын дамыту жоспарларын Қазақстан Республикасының жер қойнауын қорғау органдарының және Қазақстан Республикасының төтенше жағдайлар жөнiндегi Агенттiгiнің келiсiмi бойынша ұйым бекiтедi.  
      Тау-кен жүмыстарын дамыту - жер қойнауын пайдалану операциялары жоспарлы, бiрқалыпты түрде жылдық тау-кен жұмыстарының пайдалы қазбаларды өндiру жобасына сәйкес құрылған үнемдi және қауыпсыз жер қойнауын пайдалану жұмыстарын iске асыру.  
      Тау-кен жұмыстарын дамыту жоспарлары ұйымның техника-экономикалық көрсеткiштерiне және жобаға сәйкес бiр жылғы немесе келешек даму кезеңiне әзiрленедi.  
      Тау-кен жұмыстарын дамыту және жоғалымдар мен құнарсыздану нормативтерi жоспарын (жобаларын) жасау және келiсiмдеу тәртiбi Қазақстан Республикасы төтенше жағдайлар жөнiндегi Агенттiгiнiң келiсiмiмен Қазақстан Республикасының табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау Министiрлiгiнiң геология және жер қойнауын қорғау комитетiнде бекiтiлген әдiстемелiк нұсқау бойынша жүргiзiледi.  
      Қазақстан Республикасының табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау Министрлiгiнің геология және жер қойнауын қорғау комитетiнiң келiсiмiмен жоспарлар (жобалар) бекiту Қазақстан Республикасының Энергетика, индустрия және сауда министрлiгiнiң құзырына жатады. Пайдалы қазбалары бар жерге құрылыс салу рұқсаты 1997 жылы 27 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Yкiметi бекiткен N-109 Ережеге сәйкес беріледi.  
      4. Мекеменiң өндiрiстiк әрекеттерiн реттейтiн нұсқауының кұжаттары осы Ережеге сәйкес болуға тиiстi.  
   
            1. Пайдалы қазбаларды өндiрушi ұйымды жобалаудағы  
                         негізгi талаптар  
   
      5. Тау-кен кәсiпорнының кен көзiн игеру жобасы жер қойнауын ұтымды, кешендi игеру және қорғау мәселелерi қарастырылған жобалауға арналған техникалық тапсырма негiзiнде әзiрленедi.  
      6. Пайдалы қазбалардың кен орынын өндiру жобасы жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы заңдарға және осы Ереженiң талаптарына сәйкес болуы керек.  
      7. Ұйым жобасында мыналар қарастырылуы қажет: ұйымның жерүстi құрылыстарының орналасуы, пайдалы қазбалар кен орындарын игеру жүйесi мен ашу тәсілдерi, жер қойнауынан неғұрлым толық, кешендi және экологиялық мақсаттылықпен есептiк қордағы негiзгi, онымен қоса жүретiн пайдалы қазбаларды тиiмдi, нәтижелi пайдалануды қамтамасыз ететiн өндiрiстiк үдерiстердi механикаландыру және автоматтандыру құралдарын қолдану, сонымен қоса келешекте кәсiптi түрде игеру үшiн жер қойнауында есептен тыс қорларды сақтау және қоймалау; құрғату суын тиiмдi пайдалану, қазбаларын аршу жұмыстарын, және пайдалы қазбалар кен орындарын игерудегi, минералды шикiзатты өңдеудегi өндiрiс қалдықтарын тиiмдi пайдалану жер қойнауын геологиялық зерттеу (жете және пайдаланудағы барлау), өндiру жұмыстарын геологиялық және маркшейдерлiк iстермен қамту, өндiрістiк Қызметшілер мен тұрғындар жұмысын ғимараттар мен құрылыстарды қауiпсiздендiру, жер қойнауын қорғау, оны пайдалану жұмыстарына байланысты қоршаған орта объектiлерiн зиянды әсерден қауiпсiздендiру; бүлiнген жерлердi өндiруден кейiн дұрыстау шараларды, қауiпсiздiк техникасы шаралары; жер қойнауын пайдаланғаны үшiн бағалау және есеп айырысу төлемдерi.  
      8. Пайдалы қазбалардың iрi кен орындарын игеруде оларға екi немесе көп кәсiпорындардың орналасуына байланысты кен орнын игерiп өндiру үшiн кешендi жоба әзiрленуi қажет; онда жер қойнауындағы пайдалы қазба қорын неғұрлым толық шығаруды қамтамысыз ететiн шахта (карьер) алаңдарына бөлектеу негiзгi және алқы жатқан пайдалы қазбалар қорын, олардың құрамындағы бөлшектердi кешендi пайдалану, уақытша қолданбайтын, өндiрiлген алқы пайдалы қазбаларды есепке алу және сақтау шаралары қарастырылады.  
      9. Пайдалы қазбалардың кен орынын игеру жобасына қабылданған ашу сызбасы,игеру жүйесi мен тәсілдерi бiрнеше нұсқаудағы техника-экономикалық, жан-жақты есептеулерге негізделуi керек. Игеру жүйесi мен тәсiлдерi негiздеу пайдалы қазбалардың кен орынын игеру жобасында технологиялық тәсiмдерiнің (қазба бөлiктерiн) оптималдық шама-шарттары, жер қойнауындағы пайдалы қазбалардың толық және сапалы алынуының жұмыстарды жүргiзудегi техникалық қауiпсiздiктің шарттары анықталуы керек.  
      10. Жобада ашу нұсқалары, игерудiң жүйесi мен тәсiлдерi кен орындарының баланстық қорлары сапасының төмендеуiне әкеп соғатын, соның нәтижесінде кен орындарында жатқан пайдалы қазбалардың қоры өндірістік маңызын жойып немесе тұтас жоғалып кетпеу үшін кен орындарының кен қыртысының және шоғырлану неғұрлым бай бөліктерін іріктеп өндірілуге жол берілмеу керек.  
      11. Күрделі тау-кен геологиялық жағдайда орналасқан кен орындарын игеру жобаларында жер қойнауын ұтымды, кешенді пайдалануда және тау-кен жұмыстарын қауіпсіз жүргізуде күрделі табиғи жағдайдың зиянды әсерін төмендетіп, немесе жоятын, жер қойнауы мен қоршаған ортаны қорғау шаралары қарастырылатын арнайы тарау болуы керек.  
      12. Тасты құрылыс материалдарын, гиспті, әк тасты, тас және калий тұздарын жер астынан өндіретін кәсіпорын жобасында, өндіріске қатысы жоқ қазбаларды қажетіне пайдалану үшін, ұзақ мерзімді сақтау және оны қамтамасыз ету жағдайлары қарастырылуы қажет.  
      13. Пайдалы қазбаларды өндірудің ұйым жобалары мына төмендегі органдарда мемлекеттік сараптамадан өтуі тиіс:  
      қоршаған ортаны және жер қойнауын қорғау саласында Қазақстан Республикасының табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау Министрлігінде; 
      қауіпсіздік техникасы саласында - Қазақстан Республикасының Төтенше жағдайлар жөніндегі агенттікте;  
      жобалар бекіту Қазақстан Республикасының Энергетика, индустрия және сауда министрлігінің құзырына жатады.  
      14. Минералдық шикізатының жан-жақтылығы, көп салалығы Қазақстан Республикасының табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау Министрлігінің мемлекеттік кен қор комиссиясы дәлелдесе кен орны тиімді әдіспен меңгерілуі игеру жобасында анықталумен бірге жер қойнауын пайдалануға берілген лицензияда айқындалады.  
   
                2. Тау-кен жұмыстарының дамуын жоспарлау және жобалау  
   
      15. Пайдалы қазбалардың кен орнын игеру үрдісіндегі тау-кен жұмыстарының дамуын жоспарлау және жобалау жер қойнауы туралы заңдармен ұйым жобасымен, қолданылып жүрген заңдылық құжаттармен және Осы Ережелермен қатал сәйкестікте жүзеге асырылып, кен орнын игерудің дұрыстығын, оны ұтымды кешенді пайдаланылуын және жер қойнауын қорғауды қамтамасыз ететін тау-кен өндірісінің барлық технологиялық сұрақтарын шешуді ескеруі керек.  
      16. Тау-кен жұмыстарының дамуының жылдық жоспары мына төмендегілерді ескеруі қажет:  
      әрбір қазба бөліктеріне сай есептелген жоғалымдар мен құнарсызданудың өлшемі;  
      жер қойнауынан пайда қазбаларды неғұрлым толық алуды қамтамасыз ететін кен орнын игерудің жүйелері мен тәсілдерін қолданылуы;  
      пайдалы қазбаларды қолданылып жүрген мардымдылығына сәйкес өндіруді;  
      тау-кен дайындық жоспарларындағы кенді ашу, дайындау және алуға даяр кен қорларын ұйымдастыру, кесілген қазбалардың, ашу жұмыстарының техникалық жобаға сәйкестігін;  
      қазба бөліктеріндегі (телім, блок, панель, кеңүңгір) пайдалы қазбалардың саны мен сапасы жағынан сәйкестікті сақтау және оларды күнтізбелік кестеге сәйкес өндіру;  
      пайдалы қазбаларды өндіру кезіндегі шығынды және құнарсыздануды төмендету шаралары, қажеттілік болса, есепке алынбаған кен қорларын өндіруге тарту шаралары, бірге жатқан пайдалы қазбаларды және ашу тау жыныстарын пайдалану шаралары, мардымдылығы жоқ минералды шикізаттарды арнайы үйінділерге жинастыру шараларын, пайдалы қазбаларды ұтымды, кешенді пайдалану және жер қорғау саласында ілгершілдік технологиялық шешімдерді, алдыңғы қатарлы әдістерді және ғылыми-зерттеу, тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардың нәтижелерін өндіріске енгізу шараларын.  
      17. Тау-кен жұмыстары дамуының жылдық жоспарында мыналарды қарастыруға тиым салынады:  
      болашақта өндіруін қиындатып немесе өндіруге келмейтін жағдайға жеткізетін пайдалы қазбалардың есептік қорларын карьерлердің (шахталардың) алаң шекараларында алынатын қорлардың немесе шегінде қалдыруға;  
      сапасы жағынан пайдалы компонентке бай және технологиялық жағынан ыңғайлы кен орны учаскелерін таңдап іріктеп өндіруге;  
      егер тау-кен жұмыстарының технологиясында қарастырылмаса, қазба бөлігіндегі опырылған пайдалы қазбаларды болашақта өндіруге қалдыруға.  
      18. р қазбалау бөлігін алу үшін жекелей жоба жасалуы керек. Оның әзірлеу негізі кен орнын игеру жобасы мен тау-кен жұмыстарының даму жоспары болып табылады. Қазбалау бөлігін алудың жекелей жобасы міндетті түрде Қазақстан Республикасының табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау Министрлігінің геология және жер қойнауын қорғау комитетінің жергілікті органдарымен келісілуі керек. Қазбалау бөлігіндегі бастапқы кен қорлары анық саналған кен орнының ең аз экономикалық және техникалық қолайлы учаскесі (блок, панель, лава, кемердің бөлігі және басқалар) айтылады, ол бойынша өндірілген кен массасының саны және металдардың мөлшері (пайдалы компоненті) неғұрлым нақты жеке есеп жүргізілуі мүмкін.  
      19. Қазбалау бөлігін алудың жекелей жобасындағы техникалық-экономикалық есептеулерде мыналар негізделуі керек:  
      қазбалау бөлімдердің тиімді өлшемдері, жер қойнауынан кен байлықты ажыратуын алу көрсеткіштері, өндіру кезіндегі пайдалы қазба сапасының өзгеруі;  
      кен байлықты ажыратып алудың нақты көрсеткіштерінің қажетті толықтығын және орамдылығын қамтамасыз ететін пайдалы қазбаларды ажыратып алу көрсеткіштерін анықтау және есепке алу әдістері.  
   
       3. Кен көзін қазу кезіндегі жер қойнауын қорғау талаптары  
   
      20. Кен орындарында немесе оның бөліктерінде ашу және өндіру жұмыстарын жүргізу тәсілдері мен сызбасы мыналарды қамтамасыз етуі керек:  
      жер қойнауын кен бөлісі шегіндегі өндірілуге тиіс барлық қазбаларды неғұрлым көп және экономикалық тиімді мөлшерде ажыратып алуды;  
      тау-кен жұмыстарын қауіпсіз жүргізуді;  
      өндірістік мағынасы бар тұйықталған кен жыныстарын, қабаттарын және кеніштерін игеру мүмкіндіктері;  
      кен орындарының өнеркәсіптік құндылығын; сапасының төмендеуіне қазып алуды қиындатуға және пайдалы қазбалардың жоғалуына әкеп соғатын зілзала нәубетінен және басқа да факторлардан қорғау;  
      21. Кен орындарын ашу, дайындау және өндіру соның ішінде тәжірибелі-өндірістік, жұмыстары игеру жобасымен қатаң сәйкестікте жүргізілуі керек. Кен-геологиялық және кен-техникалық жағдайлар өзгергенде, жобаға уақтылы және белгіленген тәртіпке сәйкес толықтырулар мен өзгерістер енгізілуі керек.  
      22. Ашу және дайындық-тілме жұмыстарының көлемі және уақыт мерзімі жөніндегі таңдалған тәсілдері, алуға дайын, ашылған, дайындалған қорлардың сапасын қамтамасыз етуі керек.  
      23. Кен орнын қазып алу барысында мыналар қамтамасыз етілуі керек: тұтынымдық барлауды және басқа да геологиялық жұмыстарды жүргізу, кен қазбаларының орналасуының, шама-шарттарының және бағытының, сақтаушы кентіректердің орналасуының ұңғылардың технлогиялық сызбасының жобаға сәйкестігіне бақылау жүргізу кен шомбылдарының геологиялық-тектоникалық жағдайына, және басқа да кен көзін қазып алу кезінде пайда болатын құбылыстарды бақылауға алу.  
      24. Тау-кен қазбаларын ашу және дайындау жұмыстарын жүргізу мен қатарлас пайдалы қазбаларды өндіруде жер қойнауын пайдаланушылар мыналарға міндетті: бірге жатқан әр сорттық, әр сапалық және әр тиектік пайдалы қазбаларды бөлектеп алу, олардың өндіру өніміне және шығынына есеп жүргізу, өндірілген пайдалы қазбалардың пайдаланғанға дейін сақталуын және жекелей қоймалануын қамтамасыз ету.  
      25. Кен орындарын (шахта алаңын) ашу және қазбалау кезінде оған тіркес жатқан кен бөліктеріндегі (қабаттарын,сілемедерін) есептік және есептен тысқары кен қорын бүлдіруге тиым салынады.  
      26. Алуға дайын пайдалы қазбалар қорының саны мен сапасы, тұтынымдық жоғалым мен құнарсыздану нормативтері қазбалау бөліктерінің әр қайсысына жекелей анықталу керек.  
      27. Тазалап алу үдерiсiнде жер қойнауын пайдаланушылар мыналарға мiндеттi: тазалау кенжарларында геологиялық бақылауды үзiлiссiз жүргiзуге және тау-кен жұмыстарын оралымды басқару үшiн уақытылы геологиялық болжамамен қамтамасыз етуге; қазбалау бөлiгi бойыншы өндiруге жекелей есеп жүргiзуге; активтен уақытша сырт қалатын қорлардың пайда болуына, жер асты жыныстармен және қалыңдығы аз кен денелерiндегi (қабаттары сiлемеудегi) кендердiң қалыптан артық жоғалымымен құнарсыздануына жол бермеу шараларын әзiрлеуге және жүзеге асыруға, тау-кен жұмыстарының даму жоспары мен күнтiзбе кестесiнiң сәйкестiлiгiн қатал сақтауға.  
      28. Тазарту жұмыстарын жүргiзуге мыналарға тиым салынады: кендердi алудың толықтығын қамтамасыз ететiн жобада қарастырылған дайындық және тiлме қазбалау жұмыстарын жүргiзгенге дейiн алу жұмысына кiрiсуге; пайдалы қазбалардың есептiк қорының қалғанының бүлiнуiне әкеп соғатын, нормативтiк жоғалтудың жоғарлануына және пайдалы кендердiң қорын толықтығымен жоғалтуға, кен орындарының бай және жеңiл алынатын (қабат, сiлеме) iрiктеп алуға.  
      29. Жер қойнауынан пайдалы кендердiң алыну, жоғалту және құнарсыздандыру көрсеткiштерiн қазып алудың жүйесіне, тәсiлiне қарай, қазбалау бөлiктерiнде жекелей анықталған алғашқы есеп бойынша жүргiзілу керек, Қазақстан Республикасының табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау Министрлiгiнiң геология және жер қойнауын қорғау комитетiнiң аймақтық бақылау органдарымен келiсiлген пайдалы кендердi өндiру кезiндегi кеннiң жоғалуы экономикалық бағалау мен нормалау, есептеу әдiстемелiк нұсқаулар талаптарына сәйкес болуы керек.  
      30. Өндiру кезiндегi пайдалы қазбалардың жоғалуы және құнарсыздануы тiкелей жанама және құрастырма әдiстермен анықталу керек.  
      Өндiру кезiндегi пайдалы қазбалардың жоғалуын анықтау тәсiлдерi мынаны қамтамасыз етуi керек: өндiрудiң технологиялық үдерiсi кезiндегi жоғалудың түрлерi мен пайда болу орындарын қажеттi дәл анықтауды, қалыптан жоғары жоғалтуды, оның пайда болу себебiн ашуда.  
      31. Қалыптан жоғары шығындар мен бағалы пайдалы қазбаларды iрiктеп өндiру, қазбалау бөлiктегi кендердің нақтылы алынған және нормативтi алыну мәндерi арасындағы айырма ретiнде анықталады.  
      Қалыптан жоғары шығындары және iрiктеп қазғаны үшiн Мемлекеттiк заңдарға сәйкес айыппұл жазалары қолданылады, пайдалы қазбаларды өндiруде жер қойнауын ұтымды пайдаланбағандықтан келген шығынды бес есе өтеуге тиiс. Қазақстан Республикасының пайдалы қазбаларды өндiруде жер қойнауын ұтымды пайдаланбағандықтан келетiн шығындарды анықтау және есептеудiң әдiстемелiк нұсқауларын Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгiнiң келiсiмi бойынша табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау Министрлiгi бекiтедi.  
      32. Тазарту жұмыстарын жүргiзу кезiндегi пайдалы қазбаларды алудың толықтық және сапалық көрсеткiштерiн анықтау, есептеу және олардың бағалау шындығын маркшейдерлік және геологиялық қызметтерге жүктеледі. Өндіру кезіндегі жер қойнауынан алынған пайдалы қазбалардың есептік көрсеткіштерінің уақытында және нақтылы болуына жер қойнауын пайдалануына жауапты.  
      33. Өндіру кезіндегі алудың сапалығы мен толықтық көрсеткіштерін көтеру үшін жер қойнауын пайдаланушылар міндетті түрде жеткізе барлау мен тұтынымдық барлау, жер қойнауындағы пайдалы қазбалардың және өндірілген минералдық шикізаттардың сапалығын анықтауды бақылау; тәсілдерін жетілдіре түсуі керек, озық тау-кен техникасын енгізу; қажеттілігі болмай қалған сақтау, барьерлік және басқа да кентіректерден қорларды алу бағалы пайдалы қазбалар қорын толығырақ өндіру үшін алынған кен орындарындағы кеңістікті толтыруды қолдану, қазба табанындағы қопарылған және ұнтақталған кендерді алу керек.  
      34. Кен орындарын ашық және жер асты тәсілдерімен қазып алуда тау-кен қазбаларының қиябеттерінің, кемер және үйінділердің жоғарғы төбелерінің, табандарының кентіректердің жағдайы күнделікті міндетті түрде бақылауда болуы керек. Олардағы өзгерістерді, оның өлшемдерін және белгілі қызмет мерзімдерінің аспауын анықтау, осының нәтижесінде пайдалы қазбаларды жоғалтуды азайту, сонымен қатар тау-кен жұмыстарын жүргізу қауіпсіздігін қамтамсыз ету керек.  
      35. Күрделі кен-геологиялық және басқа да табиғи жағдайларда (газ жарылу қаупі бар, өзінен өзі жануға бейімділігі бар тұтқиылдан атқылаулар мен тау соққылары, суда тез еритін, құрлықтық қайрандасу қоймаларында көшкінді және сейсмикасы жоғары аудандарда) орналасқан кен орындарын қазып алуда пайдалы қазбалар қорын ұтымды, кешенді пайдалануға табиғи мәнбірлеудің зиянды әсерінің алдын алуды есепке алатын қауіпсіздік техникасын қамтамасыз ететін арнайы шаралар қарастырылуы керек.  
   
      4. Тау-кен жұмыстарын геология-маркшейдерлік қызметпен  
                           қамтамасыз ету  
   
      36. Жер қойнауын пайдаланушылар мыналарға міндетті:  
      кен орындарында зерттелген қордың анықтығын арттыру, кеннің сапалық құрамының кен-геологиялық және басқа да өндіру шарттардың нақтылығын зерттеу үшін жете барлау мен тұтынымдық барлауда тағы да басқа геологиялық жұмыстарды жүргізуге;  
      белгіленген геологиялық және маркшейдерлік құжаттамаларды толық көлемде және сапалы дәрежеде жүргізу;  
      кен көздерін кешенді және ұтымды пайдалануды, тау-кен өндірудің зиянды әсерінен қорғауды қамтамасыз ету үшін маркшейдерлік жұмыстарды орындау;  
      қорлардың, жоғалтудың және құнарсыздандырудың жағдайын, қозғалуын сонымен қатар қосымша өндірілетін және кәсіпорынның есебін жүргізуді қамтамасыз ету.  
      37. Кен орнын қазып алуда осы көлемдегі барлық геологиялық жұмыстар бекітілген жоба, нормативтік құжаттар мен нұсқауларға, сонымен қатар Қазақстан Республикасының табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау Министрлігінің әдістемелік ережелер мен нұсқауларының талаптарына сәйкес жүргізілу керек.  
      38. Кен орындарында немесе олардың жеке бөліктерінде жете барлау мен тұтынымдық барлау жұмысын жер қойнауын пайдаланушы немесе ол берген тапсырма бойынша арнайы мамандандырылған ұйым жүргізеді.  
      39. Кен орнын жете барлау мен тұтынымдық барлау мыналарды қарастыруы керек:  
      пайдалы қазбалар қорының болашақ өсімін;  
      кен орындарының немесе олардың жеке бөліктерінің геологиялық, технологиялық, ерекшеліктерін нақтылау және қорларды зерттелу дәрежесіне байланысты неғұрлым жоғары категорияға ауыстыру.  
      Кен орны немесе оның бөліктерін, күрделі кен-геологиялық жағдайда орналасқан болса, жете барлау мен тұтынымдық барлау жобаларында, жер қойнауын қорғауды және жұмыстардың қауіпсіз жүргізілуін қамтамасыз ететін ұсынымды таңдауға арнайы зерттеулердің жүргізілуі қарастырылуы керек.  
      Жете барлау және тұтынымдық барлау жобалары кен орнын қазып алуға арналған негізгі және дайындық тілме қазбалардың бұрғылау ұңғыларының мәліметтерін неғұрлым толық пайдалануы керек.  
      40. Барлық барлау кен қазбалары мен бұрғылау ұңғылары геологиялық құжатталуы тиісті.  
      41. Геологиялық құжаттамалар бір айда бір рет нақтылы мәліметтердің жиналуымен толықтырылады. Геологиялық құжаттамалар жинағы әр тоқсан сайын толықтырылады, одан кешеуілдетуге тиым салынады.  
      42. Маркшейдерлік жұмыстар, маркшейдерлік жұмыстарды орындау ұйым нұсқаулығына және басқа да нормативтік құжаттарға, сонымен қатар жер қойнауы мен жер қойнауын пайдаланушылар туралы заңның жинақтары талаптарына және осы Ережеге сәйкес орындалуы керек.  
      Арнайы әдістемелер мен техникалық құрал-жабдықтарды қажет ететін маркшейдерлік жұмыстар жер қойнауын пайдаланушымен жасасқан шарт бойынша мамандандырылған ұйымдар арқылы жүргізілуі керек.  
      р кәсіпорынның геологиялық және маркшейдерлік нұсқаулар кітабында күнделікті жазу үзбей жүргізілуі керек, және оларды қызмет орны көрсетілген қызметтегі адамдар міндетті түрде орындау керек. Бұл нұсқаулардың орындалуы әрдайым кәсіпорын басшыларының бақылауына алынуы керек.  
      43. Қорлардың, жағдайы мен қозғалысын, пайдалы кендердің құнарсыздануын, жоғалтуын есепке алу Қазақстан Республикасының пайдалы кендер қорының мемлекеттік есебін жүргізу тәртібі туралы Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң қаулысымен бекітiлген Ереженiң талаптарына сәйкес жүзеге асады.  
      44. Қорлардың, жағдайы мен қозғалысын пайдалы кендердiң жоғалуын және құнарсыздануын есепке алу мына негiзгi талаптарға сәйкес орындалуы қажет:  
      есепке Қазақстан Республикасының табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау Министрлiгiнiң Мемлекеттiк кен қоры комиссиясы бекіткен пайдалы қазбалар қоры да, Мемлекеттiк кен қоры комиссиясының талаптарына сәйкес жете барлау аймақтық кен қоры комиссиясы жұмысы кезiнде есептелген қорлар да кіру керек;  
      кен байлықтың қорлары категорияларға, кен орындары шахтылық алаңдар, бөлiмдер, жеке кен денелер, алу бөлiктерi үшiн жеке-жеке есептеледi,осы сияқты қордың есебi қазып алудың әдiсiне, жүйесiне кеннiң негізгi түрлерiне, сапасына қарай да жiктелу қажет.  
      кен байлықтың қорлары өндiру және өңдеу кезiндегi жоғалым және құнарсыздануға, жер қойнауында қалған жағдайымен есепке алынады.  
      45. Қорлардың жағдайының, қозғалуының, жоғалуының және құнарсыздануының есептелуi алғашқыдан бастап, жинақталып және жыл сайын жүргiзiледi.  
      46. Жер қойнауын пайдаланушылар кен байлықтың қорының жоғалымын және құнарсыздануын қарастыратын алғашқы және жинақтық есепке алу негiзiнде әр жылдың бiрiншi қаңтарындағы жағдайына байланысты жылдық есеп балансын жасайды. Оған қорлардың өсуiн, немесе өндiрiстiк мағынасын жоғалтқандықтан және жете геологиялық барлау мен қазбалау нәтижесiнде анықталмаған қорды есептеп шығару мәлiметтерi қоса берiлуi қажет. Оған, қорлардың өсiмi нәтижесiнде, олардың өзгеруiн негiздейтiн, соған қоса кен көзiн игеруде және геологиялық барлау жұмыстары барысында расталмаған немесе өндiрiстiк мағынасын жоғалтқан қорлар туралы деректер қосылуы керек.  
      47. Негiзгi кен байлықтарының олармен қосымша болатын кендердiң, олардың iшiндегi құрамдық бөлiктерi қорын жоғары категорияларға ауыстыру нақтылы геологиялық мәлiметтердiң негiзiнде есептелiп, белгiленген тәртiп бойынша бекiтіледi.  
      48. Барлық баланстық есептегi қорлардың есептен шығуы немесе олардың өндiрiстiк мағынасын жоғалтқандықтан есептен тысқары қорға ауысуы Қазақстан Республикасының табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау Министрлiгiнiң Мемлекеттiк кен қоры комиссиясының (Аймақтық кен қоры комиссиясының) шешiмiмен бекiтiледi.  
      49. Кен байлықты өндiру кезiнде жоғалтудан өндiрiстiк мағынасын жойғандықтан анықталмағандығы нәтижесiнде пайдалы қазбалар қорын кәсiпорын есебiнен шығару осы туралы Ереже тәртiбiне сәйкес орындалады. Бұлар геологиялық және маркшейдерлiк құжаттамаларда жеке-жеке түрлерiне қарай есептелiп, ұйымның қорларды есептен шығару кiтәбiнде тiркелуi керек.  
   
      5. Жер қойнауын қорғаудың мемлекеттiк бақылау органдары  
   
      50. Жер қойнауын қорғау және пайдалануды мемлекеттiк бақылау минералды шикiзат кешендi қызметiнiң барлық кезеңiнде жүзеге асырылып мыналарды қамтамасыз етедi:  
      меншiк түрiне қарамай, барлық жер қойнауын пайдаланушылар, жер қойнауын пайдалану тәртiбiн, жер қойнауының жағдайын көрсететiн мемлекеттiк есептi жүргiзу, алу ережесiн сақтауды;  
      жер қойнауын толық, кешендi пайдалану және қорғау мiндеттерiн орындауды;  
      тау-кен жұмыстарының қоршаған ортаға, ғимараттар мен құрылыстарға тигiзетiн зиянды әсерлерiнiң алдын алатын шаралар қолданылады;  
      жер қойнауын геологиялық зерттеу және пайдалы қазбалардың кен көздерiн игеру үдерiсi кезiндегi геологиялық, кентехникалық, басқа да ақпараттардың толық және ақиқатты болуын, сонымен қатар Қазақстан Республикасы заңдарында белгiленген басқа да ережелер мен нормаларды орындауды;  
      51. Жер қойнауын қорғаудағы мемлекеттiк бақылауды ҚазақстанРеспубликасының табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау Министрлiгiнiң геология және жер қойнауын қорғау комитетi және оның жергiлiктi органдары жүзеге асырады. 52. Ұйымдарда жер қойнауын қорғау, минералды шикiзаттарды ұтымды және кешендi пайдалануға өндiрiстiк бақылау жүргiзу ведомствалық бақылау, ұйымдардың бұйрығы бойынша тағайындалған лауазымды тұлғалар мен органдар арқылы жүзеге асырылады. Екінші бөлім Қазақстан Республикасының мұнай және газ кен орындарын игерудің бірыңғай ережелері                              

6. Жалпы ережелер     

 Ережелер Қазақстан Республикасында  орналасқан мұнай мен газ кен  орындарын игерумен өндірістік  қазу кезеңдерінің бәріне қойылатын  негізгі нормалары және талаптарды  белгілейді, олар: кен орындарын  геологиялық зерделеуге, қорларды  санау және есепке алуға, кен  орындарын ұтымды игеру жүйелерін  жобалауға және жасауға, барлық  категориялардағы ұңғылардың және  қажет кәсіптік ғимараттардың  құрылысына, жер және қоршаған  ортаны игеру, қорғау процестерін  басқаруға жатады.  
      Ережелер Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 17 сәуірдегі N 2200 Z952200_ "Лицензиялау туралы", 1995 жылғы 28 маусымдағы N 2350U952350_ "Мұнай туралы", 1996 жылғы 27 қаңтардағы N 2828 " Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы " Заң күші бар жарлықтарына және басқа заңдық және нормативтік актілерге сәйкес дайындалады. Z100291 қараңыз 
      Ережелердегі кен орындарын өндірістік игеруді жобалау және тиесілі операцияларды орындаудың бірізділігі кен шоғырлары туралы пайымдаулардың ұзақ уақыт бойы бірте-бірте нақты ақпараттардан қалыптасудан туындайды және олар іздестіру кезеңінен басталып игеруді аяқтағанға дейін созылады. Осыған байланысты алдыңғы қабылданған шешімдерді өзгерту, келісімдерге (шарттарға) тиесілі өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажет болған жағдайда игеруге авторлық қадағалау және талдау жасау үшін екі-үш рет жобалау қарастырылады.  
   
      7. Көмірсутекті кен орындарын игеруге дайындау  
   
                     Көмірсутектері кен орындары  
   
      53. Көмірсутектері кен орны - ол бір немесе бірнеше шоғырлар, олар аумақ бойынша бір алаңда және қолайлы тектоникалық құрылыммен немесе басқа түрдегі тұтқыштармен байланысты орналасады.  
      54. Шоғыр деп табиғи біртұтас сугаздинамикалық резервуарда, бір жинағыш-тақташада, екі-үш, одан да көп өзара қатынасы бар бір қимадағы жинағыш-тақташада кен орнының үлкен қалың тақташа-жинағыштарында болатын көмірсутектері жиынтығын түсінуге болады. Кен орнының геологиялық қимасындағы шоғырлар саны өнімді тақташалар санына сәйкес немесе одан аз болуы мүмкін.  
      55. Жер қойнауындағы шоғырлар көмірсутектерінің бастапқы табиғифазалық жай-күйі бойынша бір фазалық және екі фазалық болып бөлінеді. Бір фазалыққа жататындар: мұнай шоғырлары, онда ерітілген газы бар мұнай; газ шоғырлары, төмен молекулярлы көмірсутектерінен тұратын тек табиғи газ ғана; газконденсатты шоғырлар (газ қалпындағы көмірсутекті конденсаты бар газ). Екіфазалық шоғырлар бастапқы табиғи түрінде бүркембе мұнай үстіндегі тақташаларды мұнай мен еркін газды қатарынан ұстайды. Көмірсутектері шоғыры жалпы көлемінің мұнайға қаныққан Vм бөлігі үлесінің мөлшеріне байланысты тұтастай екі фазалық шоғырларға жататындар: газ немесе газ конденсатты бүркембесі бар мұнайы Vм > 0,75; газмұнайлы немесе газконденсат мұнайлы 0,5 Vм  
      57. Барлауға далалық геологиялық-геофизикалық зерттеулер, құрылымдық бұрғылау, сынамалау және іздестіру мен барлау ұңғыларын сынақтау.  
      Мұнай және мұнайгаз кен орындарын барлау барысында ұңғылардың сынамалық пайдалануы жүргізіледі.  
      Осы жұмыстардың барысында көмірсутектері шоғырлары статикалық модельдерін жасау, қорларын есептеу және болашақ өнеркәсіпті жобалау үшін негізгі ақпаратты жинақтау жүргізіледі.  
      58. Көмірсутектері шоғырлары мен кен орындарын игеруге дайындаудағы геологиялық барлау жұмыстарына және зерделеуге қойылатын талаптар мұнай және жанатын газдар қорларын есептеу материалдарын пайдалы қазбалар қорлары Мемлекеттік комиссиясына ұсыну тәртібі мен ресімдеу мазмұны туралы Нұсқаулықпен және кен орындары қорларының, мұнай және табиғи келешек және болжамдық ресурстарының сынаптамасымен белгіленеді.  
      59. Барлау арнайы бекітілген жоба бойынша жүргізіледі. Онда ұғылардың саны, орны және бұрғылау мерзімдері, шешетін мәселелері және қажетті зерттеулердің кешені мен ауқымы негізделеді. Бұрғырлау барысында орындалатын зерттеулер әрбір барлау ұңғысының геологиялық-техникалық өкімімен дара дербес белгіленеді.  
      Алынған деректер мардымдылықтарды сенiмдi негiздеу игерудi жобалауүшiн қорларды есептеп, белгiленген тәртiппен бекiтуге жеткiлiктi болуы тиiс. 
      60. Кен орны бойынша бұрғылау барысында мыналар зерделенуi тиiс: литологиялық-стратиграфиялық қима, ондағы мұнай газды өнімдi тақташалардың және ештеңе өткiзбес бөлшектерiнiң жай-жапсары; өнiмдi қабаттардың жату жағдайларының негiзгi заңдылықтары кен орны қимасының гидрогеологиялық сипаттамасын, арын сулы жүйелердi белгiлеп бөле отырып, барлық сулы қабаттардағы сулардың физика-химиялық қасиеттерiн жазып шығару; шоғырлар жабындарының сипаттамасы, олардың заттық құрамы және қасиеттерi; кен орны жармасы бойынша термобарилық заңдылықтар. рбiр шоғыр бойынша айқындалуға жататындар: шоғырдың тектоникалық құрылысы; жалпы, тиiмдi және мұнайгазбен қаныққан өнiмдi қабаттардың қалыңдықтары, олардың шоғырлар шегiндегi өзгерiстерi; жыныстардың литологиялық қасиеттерi, жинағыштардың сыйымдылық ауқымының құрылымы; жинағыш-жыныстардың сыйымдылық сүзгілiк қасиеттерi, олардың шоғырлар ауқымындағы өзгергiштiгi; өнiмдi қабаттардың мұнайгазбен бастапқы және қалдықты қанықтылығы; өнiмдi қабаттар беттерінің қасиеттерi (сужұтқыштығы, сушығарғыштығы); өнiмдi тақташалардың сығып шығару коэффициентерi;  
      олардың құрамдық үлес мөлшерiне байланысты мүнай, газ және су үшін жинағыш-жыныстардың фазалық өткiзгiштiктерiнiң салыстырмалы мағыналары;  
      өнiмдi бiрлiктердегi мұнайдың, газдың, конденсаттың жатыс жағдайлары;  
      тақташалардың бастапқы қысымдары мен температураларының мөлшерi, бөлектеп және жалғастырып газсыздандырудың деректерi (мұнайды газбен қанықтыру қысымы, газдың мөлшерi, тығыздылығы, тұтқырлығы, көлемдiк коэфицициентi, қабаттық жағдайлардағы жанғыштығы, шөгу коэффициентi және басқалары) бойынша мұнайдың толық физикалық-химиялық қасиеттерi;  
      стандарттық шарттарға дейiн газсыздандырылған мұнайдың физикалық-химиялық қасиеттерi (тығыздылығы, кинематикалық тұтқырлығы, молекулалық массасы, қайнау және қату басталуы температуралары, мұнайдың парафинмен қанығу температурасы, парафиндердiң, асфальтендердiң, селикагель шайырларының, күкiрттiң проценттiк мөлшерi, фракциялық және компоненттiк құрамдары);  
      жылу өткiзгiштiк, өзiндiк жылулық кедергiсi, жыныстарының өзiндiк жылу сыйымдылығы және олармен қаныққан сұйықтықтар (тұтқырлығы көтеріңкі және жоғары шоғырлар үшiн) коэффициенттерінің орта белгiлерi;  
      газдың тақташалық жағдайдағы физикалық-химиялық қасиеттерi (компоненттiк құрамы, ауа бойынша тығыздығы, сығылғыштығы;  
      конденсаттың физикалық-фимиялық қасиеттерi (шикi конденсаттың шөгуi, тығыздығы, молекулалық массасы, тұрақты конденсаттың қайнауы басталуы және аяқталуы, компоненттiк және фракциялық құрамы, парафиннің, күкiрттiң, шайырлардың мөлшерлерi).  
      Аталған мәлiметтер кен орнын барлаудың барлық кезеңi өткенше ұңғылар бұрғылаудан, қабаттарды сынамалаудан, даланың, ұңғылардың геофизикалық зерттеулерiнен, жыныстарды көмiрсутектiлер қасиеттерiн лабораториялық талдаулардан алынған, қорытылған ақпарат негiзiнде жинақталады.  
      Шоғырлардың бiрталай маңызды сипаттамалары барлау ұңғыларында жүргiзiлген сынамалық игеру кезiнде алынады.  
      61. Қазақстан Республикасының " Қоршаған табиғи ортаны қорғау" Заңына сәйкес барлау барысында жер бетiнiң жағдайы зерттеледi (жер бедерi, су көздерiнiң барлығы, тыйым салынған өңiр және басқалар) мұнайгазөндiрушi ұйымдардың қызметiн қамтамасыз ету үшiн су көздерi iздестiріледi, өндiрiстiк және шайынды суларды ағызу үшiн кен орны қимасы бойынша сiңiргіш жыныс қабаттары анықталады, құрылыстық материалдардың шикiзат базасы бағаланады.  
      62. Қорықтық аймақтарда және басқа қорғалатын аумақтарда iздестiру барлау жұмыстары тиесiлi мемлекеттiк органдармен келiсу арқылы жүргiзiледi.  
      63. Барлау ұңғыларының сынағын жүргiзу олардан мұнай өндiрудi үш ай бойына дейiн кәсiптiк-геологиялық және гиродинамикалық зерттеулер кешенiн жүргiзумен жалғастырылады және өндiрiлген мұнайды мiндеттi түрде ұқсатуы қажет. Осы кезде мынадай деректер алынады:  
      қабаттың бастапқы қысымы мен температурасы;  
      ұңғылардың келесi игеру жағдайларындағы ықтимал дебиттерi мен кенжарлық қысымдары;  
      мұнай және сұйықтық бойынша қабаттардың өнiмдiлiк коэффициенттерi - әр ұңғыға ортақ және меншiктi (яғни мұнайға қаныққан қалындықтың 1 метрiне);  
      қабаттың құрғатылатын бөлiгiнiң орташа коэффициентi;  
      қабаттың өткiзгiштiк коэффициентi;  
      газөткізгiштiк коэффициентi;  
      пьезоөткiзгіштiк коэффициентi.  
      64. Мұнай және газмұнай кенорындарында көмiрсутектерiнiң сынақтық игерулерi мұнай өндiру лицензиясы бар болса, бұрғыланған ұңғыларды уақытша пайдалану мақсатында жүргiзiледi. Қажет кездерде пайдалануға С1 категориясындағы қорлары бар шоғырлар телiмдерiндегi озық өндiру және айдау ұңғылары бұрғыланады және пайдалануға енгiзiледi. Сынақтық игерудiң мезгiлдерiн (қажеттiлiгiнде) құзыретті орган белгiлейдi. Көмiрсутектерi шоғырларын сынақтық игерудiң мақсаты шоғырлардың геологиялық-геофизикалық сипаттамасы, көмірсутектерінің жатыс жағдайлары, ұңғылардың өнімділігі туралы қолда бар ақпаратты дәлдеу және қосымша мағлұматтар алу болып табылады. Көмірсутектері шоғырларын сынақтық игеру белгіленген тәртіппен бекітілген, көмірсутектерінің жедел есептелген қорлары негізінде дайындаған арнайы жоба бойынша жүргізіледі. Көмірсутектері шоғырларын сынақтық игеру жобасында қарастырылатындар:  
      пайдалануға енгізілетін ұңғылардың тізбесі, озық өндіру және айдау ұңғыларының саны мен орналасқан жерлері;  
      ұңғылардың геологиялық-геофизикалық және гидродинамикалық, тасбағандардың және қабаттық флюидтерінің лабораториялық зерттеулер кешені;  
      қабаттарды ашудың және ұңғыларды игерудің пәрменді әдістерін таңдау;  
      айдау ұңғыларының қабылдағыштығын зерделеу;  
      көмірсутектері шоғырларын сынақтық игеру кезеңінде болатын мұнай өндірудің деңгейлер шамалары.  
      Одан басқа, көмірсутектері шоғырларын сынақтық игеру мыналарды анықтауға мүмкіндік береді:  
      мұнайды себепкермен (көбінесе-сумен) сығымдап айдауға арналған ұңғылардың тиімді технологиясын игеру;  
      айдау ұңғыларын пайдаланудың ықтимал режимдері (айдау қысымы, қабылдаушылық, айдалатын себепкерге талаптар, ұңғыларды тазалау тәсілдері және т.б.);  
      айдау және өндіру ұңғыларының өзара қатысу сипаты;  
      ықпал жасау процесін күрделендіруші геологиялық-геофизикалық себептер (қабаттардың жатыс және өткізгіштік жағдайларының өзгергіштігі, ықпал жасау белсенділігінің жеткіліксіздігі және тағысын-тағылар) пайдалану барысында қабаттық қысым мен дебиттердің өзгеруі.  
      Ұңғыларды сынау және шоғырларды сынақтық пайдалану, барлау кезеңінің бөлігі болғандықтан, осы кезеңдерде ұңғылардан алынатын мұнайды өндіру мұнайынан бөлек, игеру жүйесінде жобаланған өнімге қосып есептеу қажет.  
      Мөлшері шағын, геологиялық кәсіптік сипаттамалары қолайлы, жеңіл шоғырларды сынақтық пайдалану сатысынан өткізбей-ақ өнеркәсіптік игеруге енгізуге болады.  
      65. Шоғырларды сынақтық пайдалану жобаларын, осындай жұмыстар жүргізуден тиесілі тәжірибелері бар отандық және шетелдік институттар жасайды және олар белгіленген тәртіппен бекітіледі.  
      66. Көмірсутектері шоғырлары статикалық геологиялық-кәсіпшілік моделі - табиғи объектің (шоғырдың) геологиялық-физикалық қасиеттері жиынтығының, бастапқы игерілмей тұтас тұрған кездегі көрінісі және ол қорлар санау мен игеруді жобалауға негіз болып табылады. Шоғырдың статикалық геологиялық-кәсіптік моделі тікелей ұңғыларды бұрғылау және зерттеу арқылы және қосымша (сейсмикалық зерттеулер, аэроғарыштүсірім және басқалар) жолмен алынған түрлі-түрлі ақпараттар (геологиялық барлау жұмыстарымен шоғырларды игерудің барлық сатыларында) реттеу, жүйелеу, кешенді жалпылап талдау нәтижесінде жасалады, дәлденеді.  
      Көмірсутектері шоғырлары статикалық геологиялық-кәсіпшілік моделінің негізі геометриялау әдістері болып табылады. Олар сол объектінің құрылымын, жер қойнауындағы көмірсутектерінің жатыс жағдайларын түрлі геологиялық сызбалар, карталар, профильдік қималар жасау әдістері арқылы бейнеленеді. Шоғырларды геометриялаудағы міндетті геологиялық сызбалар:  
      ұңғылар қималарының жете коррекцияланған схемалары коррекциялаудағы сапалы орындаумен қалған барлық сызбалардың сенімділігі болады;  
      өзіне тән ерекшеліктері қамтылған бағыттар бойынша қиманың өнімді бөлігінің геологиялық егжей-тегжейді профильдері: мұнай мен газ, су (сулы мұнай, газды мұнай, газды су түйісулері) араларындағы түйісулерді түсіре (суреттей) отырып және (интервалдарын) арақашықтықтарын (перфорациялап) тескілеп отырып;  
      зерделенетін объектінің үстіңгі және астыңғы беттерінің құрылымдық карталары, оған мұнайлы және газды түйісулердің ішкі және сыртқы сызықтарын, сыналанып шығу немесе тақташалардың фациялдық алмасу, сондай-ақ тектоникалық желілер сызықтарын жүргізе отырып (олар болса);  
      тау жынысы қабаттарының жалпы карталарын, тиімді де мұнайға қаныққан қабаттарының карталары.  
      Геологиялық сызбалардан басқа, көмірсутектері шоғырларының статикалық геологиялық-кәсіпшілік моделінің міндетті түрдегі құрамының бөлігі болып табылатын мәліметтер (сипаттамалар):  
      объектінің табиғи режимі, энергетикалық мүмкіндіктері, қабаттың бастама қысымы, қанықтыру қысымы, конденсаттық кері бағытша тұнуы және басқалары;  
      объектіні құрайтын жыныстардың заттық құрамы, қаңқа түйіршіктерінің минералдық құрамы, цемент, саз, карбонат құрамдары және басқалар;  
      жинағыш жыныстардың сүзбелік-сыйымдық қасиеттері, кеуектілігі, өткізгіштігі, басқа құрылымның және заттық көлемінің мұнай-газ және сумен қаныққыштығы;  
      өнімді қабаттардың біртекті еместігін сандық бағалау, тарамдалғыштығы, үзілгіштігі, құмдақтылығы, өзгергіштігі, өткізгіштігі;  
      қабаттық флюидтердің қасиеттері, қабаттық мұнайдың тұтқырлығы, газбен қаныққыштығы, парафиннің мұнайдағы, конденсаттағы және газдағы мөлшері және басқалар.  
   
      Көмірсутектері және іліспелі компоненттер қорларын есептеу  
   
      67. Көмірсутектері қорлары - стандарттық шарттарға (0,1 МПа 20 С) келтірілген, табылған, барланып жатқан және игерімдегі шоғырлардағы мұнайдың, конденсаттың және іліспелi компоненттердiң массасы және газдың көлемi.  
      68. Жер қойнауында жатқан мұнайдың, газдың және конденсаттың қорлары геологиялық деп аталады.  
      69. Көмiрсутектерi кен орындарында табылған геологиялық қорлар екi топқа: тиiмдi (алынатын) және тиiмсiз болып бөлінедi.  
      70. Тиiмдi (алынатын) қорлар, олар жер қойнауын және қоршаған табиғи ортаны қорғау талаптарын сақтай отырып бүгiнгi күнгі сыналған технологиялар мен техниканы қолдану арқылы алынуы, экономикалық жағынан мақсатқа сәйкес қорлар. Геологиялық қорлардың бұл бөлiгi мұнайдың, газдың және конденсаттың айырып алуын коэффициенттерiмен анықталады.  
      71. Тиiмсiз қорлар және ресурстар - олардың айырып алу бүгiнгi күнгi экономикалық жағдайға сәйкес емес.  
      72. Мұнай және газ қорларын есептеу әдетте геологиялық-барлау жұмыстарының әр сатысы аяқталғаннан кейiн және игеру процесiнiң барысында жүргiзiледi олар мынадан:  
      көмiрсутектiлерi кен орындары ашылғаннан кейiн, яғни iздеу сатысы аяқталғанда - жедел есептеледi;  
      көмiрсутектерi кен орнының бағалану кезеңi аяқталғаннан кейiн (iрi және бiрегей кен орындары қорларын мемлекеттiк сараптама бекiткеннен кейiн, ал басқалар бойынша - жедел есептеу);  
      барлаудың барлық кезеңi аяқталған соң (шоғырдың сынақтық игерiлуiмен қоса) - қорларды мемлекеттiк сараптама бекiткеннен кейiн;  
      кен орындарын игерудiң бiрiншi жобалау құжаты бойынша (мұнай кен орнын игерудiң технологиялық нобайы бойынша және газ кен орнын тәжiрибелiк-өнеркәсіптiк игерудiң жобасы бойынша кен орындарын пайдаланушылық (кең көлемде) бұрғылап шыққаннан кейiн - қорларды мемлекеттiк сараптамада бекiту (бұрын бекітілген қорларды 20 пайыздан аса өзгерсе).  
      73. Мұнайдың, газдың, конденсаттың және олардың арасындағы өнеркәсiптiк маңызы бар компоненттердiң қорларын санау және есепке алу кәсiбiне көлемдiк әдiспен, қажет болған жағдайда және мүмкiндiгi туса басқа да белгiлi және жаңадан шыққан әдiстермен жасалады.  
      74. Егер мұнай шоғырларын сынақтық игеруден алынған деректерi мұнай қорлары мөлшерiнiң шағын екендiгiн көрсетсе, онда зерделенетiн шоғырдың қорларының масштабын анықтау мақсатында материалдық теңгерме принципiмен негiзделген (газ үшiн - қабаттық қысымның төмендеу әдiсiмен) әдiстермен жүзеге асыруға болады.  
      75. Мұнай, газ және олардың арасындағы компонентердiң геологиялық қорларын санау және есепке алу зерделеудiң әр сатысына, олар әртүрлi дәрежеде жiктеліп жүргiзiледi:  
      кен орындарын iздеу сатысында - әрбiр шоғыр бойынша - толығымен (бүтiндей) және кен орны бойынша - толығымен (бүтiндей) және мұнай, газ, сулы мұнай, газсулы, газмұнайсулы белдемдердiң қорларын бөле отырып;  
      барлау сатысында - әр шоғырлар белдемдері бойынша, бөлек тақташалар бойынша;  
      игеруге арналған бiрiншi жобалау құжаты бойынша шоғырларды кең көлемде бұрғылап бiткеннен кейiн - белдемдер бойынша түрлi қанығулармен, әр қабатшалары бойынша, әрбiр белдемдер шегiндегi түрлi өнiмдiлiктi әрбiр телiмдер белдемдерiнен бөле отырып;  
      мұнай, конденсат, этан, пропан және бутан қорлары - мың т., еркiн газ қоры - млн. текше м., гелий және аргон қоры - мың текше м. - стандарттық жағдайларда (0,1 МПа және 20 С) есептеледi.  
      76. Мұнайдың, алынатын ерiген газдың, конденсаттың және олардың арасындағы өнеркәсiптiк маңызы бар компонентердiң қорлары мен айырып алу коэффициентерi, мемлекеттiк сараптамаға ұсынылатын мұнай айырып алу коэффициентiнiң техника-экономикалық негiздемесi түрiнде жасалған технологиялық және техника-экономикалық есептеулер арқылы анықталады.  
      77. Мемлекеттiк сараптама, салалық ведомстволардың қорытындыларын ескере отырып, технологиялық, экономикалық және экологиялық талаптарға неғұрлым сай келетiн нұсқа бойынша ақырғы мұнай айырып алу коэффициентiн бекiтедi.  
      78. Мұнай, газ және iлеспелi компоненттер қорларын есептеу, қарау және бекiту тәртiбi ережелермен және нұсқаулықтармен реттеледi.  
   
       Көмiрсутектер кен орындарын өнеркәсiптiк игеруге енгiзу тәртiбi  
   
      79. Мұнай және газ кен орындарын (шоғырларын) өнеркәсiптiк игеруге енгiзу үшiн мыналар қажет:  
      мұнай, газ, конденсат және олардың арасындағы басқа iлеспелi компоненттердiң қорларына мемлекеттiк сараптама жүргiзiлген болса;  
      кен және жер бөлiктерi алынған болса;  
      жер қойнауын пайдаланушылар мұнай өндiруге және басқа тиесiлi қызметтерге лицензияларын алған болса;  
      Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау Министрлiгiмен Қазақстан Республикасы төтенше жағдайлар жөнiндегi Агенттiгiнiң игеру жобалары құжаттарын сараптамаға салу қорытындылары болса;  
      өнеркәсіптiк игерудiң технологиялық жобалау құжаттары (технологиялық нобай, игеру жобасын абаттауға арналған жобалық-сметалық құжаттама белгiленген тәртiппен бекiтiлген болса;  
      кен орнын игеруге арналған Құзыреттi мемлекеттiк орган мен жер қойнауын пайдаланушының арасындағы келiсiм-шарт жасалған болса.  
   
             8. Мұнай кен көздерін игеруді жобалау  
   
      Мұнай кен көздерін игеруді жобалау кезінде пайдаланылатын  
                      өлшемдер, шарттар  
   
      80. Мұнай кен көздерін игеруді жобалау, барлау нәтижесін қолданылып жүрген нұсқаулықпен есептелген және мемлекеттік сараптамамен бекітілген қордың негізінде жасалады.  
      81. Жобалау кезінде есептеу арқылы анықталған нақты өлшеулердің көрсеткіштері пайдаланылады.  
      82. Нақты өлшенген көрсеткіштер - мұнай қорларының толық мөлшері, жалпы және нәтижелі қалыңдығы, өткізу қабілеті, жеке қабаттардың саны, ұңғы өнімділігінің мөлшері мен коэффициенті, мұнайдың, газдың, судың физикалық қасиеттерінің сипаттамасы, қабаттың бастапқы қысымы және мұнай мен газдың сіңірушілік қысымы, мұнайдағы газдың бастапқы мөлшері, саға қысымына байланысты түптік шапшыма қысымы, айдамалау ұңғыларының сыйымдылығы, шығарушы ұңғы өнімдерінің су мөлшері.  
      83. Есептеу арқылы ең кіші тиімді қалыңдықты бұрғылау ауданын анықтайды, бұрғылайтын аудан үшін варнация коэффицинетінің орта мәнін және квадратын мыналар үшін анықтайды: жалпы қалыңдық, тиімді қалыңдық, жекеленген қабаттар, ұңғы өнімділігінің коэффициенті және тиімді қалыңдықтың өнімділігінің меншікті коэффициенті. Кенді сынақ пайдалану кезінде мыналарды анықтау қажет:  
      түптік қысымды қаныққан қысымнан төмендеткен кезде мұнайдың өнімділік коэффицентінің кішірейу мөлшері;  
      айдамалау ұңғыларына су жіберу және шығарушы ұңғының суландыруы - қозғалғыш су мен мұнайдың қабаттар жағдайындағы ара қатысы және шығарушы ұңғыға судың мұнайды ығыстыруының біркелкі емес көрсеткіші, сонымен қатар қабаттардың сіңімділігінің біркелкі еместігінің көрсеткіші.  
      Көрсетілген деректер жоқ болса қабаттардың есептелген біркелкілік еместігін геофизикалық өлшемдердің деректері арқылы табу керек, ал сумен мұнайдың қозғылысының ара қатысы - олардың жабысқақтығы және мұнайдың қалдық сіңірушілігіне байланысты;  
      түптік қысымды қанықтыру қысымынан төмендеткендігі өнімділік коэффициентінің кішірейту дәрежесін басқа кен орындарындағы ұңғылардағы зерттеулер сияқты анықталады. Басқа кен орындарындағы жиі торлы ұңғылар сияқты геологиялық көрсеткіштер анықталуы керек қабаттардың коллекторлық қасиетінің тәртіпсіз өзгерісінің қадамы (нәтижелі қалыңдығы, өзіндік өнімділігі).  
      84. Мұнай кен орнын игеру жобасын жасау Қазақстан Республикасының Энергетика, индустрия және сауда министрлігінің бекiткен технологиялық сызбалары мен мұнай және мұнайгаз кен орындарын игеру жобаларын жасау Ережесi бойынша жүргiзiледi.  
      85. Қажет болса мұнай және мұнайгаз кен орындарында тәжiрибе-өнеркәсiптiк игеру жүргiзiледi, бұл жағдайда кiшкене кен орындарын, барлаудағы iрi кен орындары немесе өнеркәсiптiк игеру обьектiлерiндегi учаскелердi пайдалану көзделедi. Мұнай және мұнайгаз кен орындарын тәжiрибе-өнеркәсiптiк игеру жаңа немесе бұрыннан таныс технологияны тексеру үшiн жүргiзіледi, бұның өзi жобасы бекiтiлген қарастырылып отырған кен орнындағы геологиялық-физикалық жағдайда мақұлдауды көздейдi. Мұнай және мұнайгаз кен орындарын тәжiрибе-өнеркәсiптiк игерудiң жобасында дәлелденетiн мәселелер:  
      жұмыс жүргiзу үшiн кiшкене кен орнын немесе үлкен кен орнының бөлiгiн таңдау;  
      шығарушы және айдамалау ұңғыларының саны және орналасуы;  
      тәжiрибе-өнеркәсiптiк игерудiң технологиясы;  
      арнайы жабдық кен қабатқа әсер ететiн себепкерлердiң қажеттiгi;  
      игеру барысын және обьектiнiң геологиялық-физикалық қасиетi жөнiндеқосымша деректердi бақылау үшiн қажет зерттеу жұмыстары; қабылданған технологияның үнемдiлiгiн бағалау үшiн тәжiрибе-өнеркәсiптiк игерудiң мерзiмi; мұнай, газ өндiрудiң және әсер ететiн себепкердiң тәжiрибе жұмысын жүргiзу мерзiмiндегi деңгейi; кәсiпшiлiк жайластыру жүйесiне қойылатын негiзгi талаптар; тәжiрибе-өнеркәсiптiк жұмыстардың технологиялық және экономикалық тиiмдiлiгiн алдын-ала болжау. Мұнай кен орнын игерудiң жүйесiн таңдау 
      86. Мұнай кен орнын игеру әртүрлi техникалық және технологиялық шаралардан тұрады: ұңғыларды белгiленген тор бойынша бұрғылап, оны пайдалануға ұтымды жағдай жасау, өнiмдi қабаттарға әсер етудi ұйымдастыру, кен көзiн игерудi бақылау. Бұл шаралар бiртектес бiр-бiрімен байланысты элементтерден тұратын жүйе құрады. 
      87. р пайдаланылатын обьектiлерге жеткiлiктi экономикалық тиiмдiлiгi бар нақтылы геологиялық-физикалық жағдайға сәйкес игеру жүйесi анықталады. 
      88. Тиiмдi игеру жүйесiн таңдау негiзгi элементтердiң ұтымды түрлерiн қарастыру арқылы жүргiзiледi. Негiзгi мақсат мыналарды дәлелдеу: пайдалану обьектiлерiн атап көрсету; ұңғыны пайдаланудың тәсiлi және тәртiбi; қабатқа әсер етудiң түрлерi; өндiрушi және айдамалаушы ұңғыларға қабылданған түптiк қысым. Пайдалану обьектiлерiн таңдау  
      89. Пайдалану обьектiлерi (игеру обьектi) дегенiмiз игеру үшiн бөлiнген жеке өнiмдi қабат, қабат тобы немесе көмiрсутегiмен қаныққан қабаттың бөлiгi үшiн дербес бұрғыланған бiр тектес ұңғылар.  
      Кен орындарындағы көмiрсутегiнiң пайдалану обьектiлерiн атап таңдау - игерудi жобалаудың бiрiншi кезегi - геологиялық-физикалық, техникалық, экологиялық және экономикалық факторлар есепке алына отырып шешiледi. Нәтижесiнде бiр, екi және одан да көп обьектiлер атап таңдалуы мүмкiн.  
      90. Бiр тектес игеру обьектiлерiне мұнайлығы бiр қабатта, физикалық-химиялық қасиеттерi бiр-бiрiне жақын, коллекторлық қасиеттерi, қабаттағы жұмыс тәртiбi, қабат қысымдары ұқсас қабаттар немесе белдемдер бiрiктiрiледi.  
      91. Көп қабатты кенiштен екi немесе одан да көп игеру обьектiлерiнтаңдау үшiн олардың қыртысы арасында барлық ауданы бойынша өткiзбейтiн тау жынысы болуы қажет. 
      92. Игеру үшiн таңдалған объектiнiң сусыз кезде және суландырған кезде ұзақ уақыт игеру кезінде кен қорының өнiмдiлiгiн ұңғылардың жоғары дәрежедегi дебитiн қамтамасыз етуi тиiс. 
      93. Төмендегiдей жағдайларға ұшырататын iрi пайдалану обьектiлерiн таңдаудың қажетi жоқ: ұңғының өткiзу мүмкiншiлiгiнен дебит артық болса; барлық қабаттарды бөлек-бөлек игеруден шыққан өнiмдердiң қосындысынан кем өнiм беретiн болса; бақылау шаралары мен барлық қабаттардың реттеу жұмыстары күрт қиындайтын болса. Пайдалану обьектiлерiн игерудiң режимiн таңдау 
      94. Мұнай кен орнын игеру екi түрде жүргiзiлуi мүмкiн: қабаттық энергияны табиғи және жасанды түрде толықтыру. 
      95. Бiрiншi түрiне табиғи су қысымын пайдалану жатады, бұл кезде контурдың сыртындағы сулы аумақтан мұнай кенi жатқан жерге су кiрiп мұнайды ығыстырып шығарады, сонымен қатар әртүрлi ара қатыс-серпiндi түрде, ерiген газдың кiруi. Газды газ "қалпағынан" шығарғанда және қабаттағы мұнайдан ерiксiз газ шыққанда қабаттардан мұнайдың шығуы өте төмен болуы мүмкiн. 
      96. Екiншi түрi қабаттарға шығарушы себептердi сығымдап кiргiзу жүргiзiледi. 97. Шығарушы себепкер ретiнде пайдаланатын заттар. әртүрлi табиғи көздерден алынатын су және кәсiпшiлiктен шыққан тазартылған су; әртүрлi химиялық реактивтермен өңделген су, ыстық су, бу, газ және басқа энергиятасушылар.                            

 Ұңғы торы     

98. Игерудi жобалаған кезде негiзгi ұңғы (негiзгi қордың ұңғысы) және  резервтiк ұңғы торы қарастырылады.  
      99. Негiзгi қордың ұңғыларын бүкiл пайдалану обьектiсiнде барлықұңғылардың ара қашықтығы бiрдей төртбұрышты және үшбұрышты геометриялық торларда орналастырады. 
      100. Резервтiк ұңғылар қабаттардың құрылысын ұқыпты тексеру үшiн бұрғылау жұмыстары жүргiзiлген кезде обьектiнiң алаңдарында орналасады. 
      101. р обьект үшiн ұңғы торларының ұтымды жиiлiгi алынады. Ұтымды болып жер қойнауын толығынан пайдаланып жоғары экономикалық әсерге жеткiзетiндей сан жиiлiгi бар ұңғылар торы есептеледi. 
      102. Ұңғылар торының жиiлiгi геологиялық-физикалық факторларға байланысты, оларға жататындар: мұнайдың жеке ауданға келетiн өзiндiк қоры; қабаттағы мұнайдың қасиетi (жабысқақтығы, газдың мөлшерi, қабаттық қысым мен сiңiрушiлiк қысымының ара қатысы); өнiмдi қабаттардың әртектiлiгiнiң өзiндiк ерекшелiгi мен дәрежесi; тау жынысы - коллекторларының сүзгiшiлiк қасиетi. 
      103. Ұңғы торларының тиiмдi жиiлiгi гидродинамикалық есептердiң негiзiнде бiрнеше түрлi игеру жұмыстарының техникалық-экономикалық көрсеткiштерiн салыстыру арқылы анықталады. 
      104. Екi-үш және одан да көп шығарушы және сығымдаушы ұңғылардың орналасқан жүйесi бар обьектiлерде ұңғылар тиiмдi орналастырылып, жер бетiндегi жайғастыру жұмыстарына жақсы жағдай жасалып, сұйық заттардың бiр обьектiден басқасына ағып кетуiне жол бермеу қарастырылады. Айдамалау ұңғыларын орналастыру 105. Жалпы геометрияда сығымдау ұңғылары торларының орналасуы: обьектiнiң барлық ауданында бiркелкi; обьектiнiң барлық ауданында әртектi; түзу сызық, шеңбер және басқа формада мұнайлы контурдың сыртында және iшiнде болуы мүмкiн. 
      106. Су және су ертiндiлерiн кiргiзуде сығымдау ұңғыларының өзiндiк ерекшелiгi суландыру жүйесiнiң түрiн анықтайды.  
      107. Обьектiнiң барлық ауданында сығымдау ұңғыларын бiркелкi орналасқан жағдайда беснүктелiк, жетiнүктелiк, тоғызнүктелiк және басқа контур iшiнде суландырудың жүйесi қалыптасады.  
      108. Сығымдау ұңғыларының обьект ауданында әртектi орналасқан жағдайында контур iшiнде әсер ететiн iрiктеу жүйесi қалыптасады.  
      109. Сығымдау ұңғылары мұнайлы контур сыртында, немесе контур бойында қатарынан орналасқан кезде контурдың сыртында, немесе контурдың ішінде суландыру қалыптасады.  
      110. Сығымдау ұңғыларын мұнайлы контурдың iшiнде қатарынан орналастырған жағдайда қатар (блоктық), барьерлiк және басқа контур iшiндегi кенiштi блоктарға бөлген суландыру қалыптасады, бұның iшінде бiрдей беске дейiн өндіруші ұңғы орналасады.  
      111. Қажет болса контур iшiндегі суландырудың қатар (блоктық) жүйесiн ошақтық суландырумен толықтырылады және (немесе) контур сыртындағымен (контур iшiндегiмен) үйлестiредi.  
      112. Сығымдау ұңғыларын орналастыру, суландырудың түрi обьектқұрылысының ерекшелiгiмен, қабат флюидтерiнiң қасиетiмен және басқа да геологиялық-физикалық факторлармен анықталады.                

 Айдамалау және өндiру ұңғыларының 
                        түптiк қысымын таңдау     

113. Өндiру ұңғыларының түптiк  қысымы жоба бойынша толық  дебитпен анықталады (өндiрушi және  қысымдаушы бiрге алынғанда), түптiк  қысымның сiңiрушiлiк қысымнан  төмендеген кездегi өнiмдiлiк коэффициентiнiң  төмендеуi есепке алынады. Жоғары  қысымды қолданған кезде және  өндіруші ұңғылардың ара қатысы  тиiмдi болғанда өндiрушi ұңғылардың  түптiк қысымын сiңiрушiлiк қысым  деңгейiнде ұстаған жөн. Мұнай  кен орындарын игерудiң технико-экономикалық  көрсеткiштерi мен нұсқалары  
      114. Мұнай кен орындарын игерудiң жобалық құжаттарында негiзгi технологиялық және экономикалық көрсеткiштердiң динамикасы негiзделедi: мұнайды, сұйық заттарды өндiру, қалыпты сулану, жұмыстағы ұңғылар саны, қосалқы ұңғылар саны, сумен толтыру мөлшерi, мұнайды және сұйықтарды алудың жиынтығы, салықтар мен тасымалдау шығындарын алып тастағандағы сату құнын есепке алу арқылы есептелген күрделi және ағымды шығындар, несиеге мұқтаждық, несие өтемi, несиенi қайтару (несиенi толық қайтару жылы көрсетiледi).  
      115. Жылдық көрсеткiштер игеру объектiсiн жайғастыру кезеңдерiмен байланыстырылады. Ол төрт кезеңге бөлiнедi:  
      бiрiншi - негiзгi ұңғыны ұлғайту және мұнайды өндiрудi дамыту;  
      екiншi - мұнайды өндiрудi тұрақтандыру;  
      үшіншi - мұнайды өндірудің кенет құлдырауы;  
      төртiншi - ұзақ мерзiмде мұнайды аз мөлшерде бәсең төмендетумен өндiру.  
      116. Игеру объектiсiн және кен орнын жайғастырудың жобалық құжаттарында игерудiң барлық жылындағы техникалық-экономикалық көрсеткiштердiң үш нұсқасы қарастырылады.  
      117. Бiрiншi (негiзгi) нұсқа қабаттық қуатты пайдаланудың табиғи режимi арқылы игеру болып табылады. Келесi жобалық құжаттарда бiрiншi нұсқа болып алғашқы жобалық құжат арқылы қолданылатын, бұрын тиiмдi, геологиялық құрылымның және мұнайлық қабаттардың өнiмдiлiгi жөнiндегi жаңа мәлiметтер және технология мен экономикалық жағдайға байланысты жаңа мағлұматтарға сәйкес қайта есептелген нұсқа қабылданады.  
      118. Екiншi нұсқасы игерудiң негiзгi элементерiн жетiлдiру арқылы ұсынылатын игерудің тиімдi нұсқасы.  
      119. Үшiншi нұсқасы ұсынылған игерудiң ұтымды нұсқасын айырмашылығы,техникалық әрекеттердi iске асыру қарқынында және тәжiрибелiк сынақтау ұтымды жүрiп жатқан тиiмдi технологияларды қолданудың айтарлықтай тәуелдiлiгiмен ерекшеленедi. 
      120. Қажет болған жағдайда есептелетiн нұсқалар саны үшеуден артық болуы мүмкiн. ртүрлi қарқынды бұрғылау және банктiк несиенiң қажеттiгi нұсқаларды негіздеуге ие болады.                 

 Мұнай кен орындарын өнеркәсiптiк 
                    игерудiң жобалық құжаттары     

121. Мұнай кен орындарын өнеркәсiптiк  игеру үшін келесi құжаттар  дайындалады: игерудің технологиялық  пішіні; игеру жобасы; нақтыланған  игеру жобасы; толық игеру жобасы. Мұқтаждық болмаған жағдайда  жоғарыда көрсетiлген құжаттардың  кейбiрi алынып тасталуы мүмкiн.  
      122. Жобалық құжаттардан басқа, жобаны авторлық бақылау, игерудi сараптау және игеру процессiн жетiлдiру жөнiнде ұсыныстар мен ақпарат жасалады.  
      123. Көрсетiлген жобалық құжаттарды кезектеп жасау мұқтаждығы мұнайдың алғашқы қорын бiртiндей дәлелдеумен, геологиялық құрылымның ерекшелiктерiмен және мұнай қабаттарын игеру дәрежесiне және алғашқы жобалық құжаттардың айқындалған кемшілiктерiн жою, сонымен қоса экономикалық жағдайдың өзгеруiне байланысты туындайды.  
      124. Мұнай кен орындарын игеру жобасының кемшiлiктерi көпшiлiк жағдайларда алғашқы мәлiметтердiң жеткiлiксiздiгiне, мұнай қабаттарының көрсеткiштерiн анықтағанда, зерттелген құбырлардың аздығына, сонымен қоса жобаланған техникалық әрекеттердiң құрылымдық және сандық жағынан толық орындалмауына байланысты болады.  
      125. Ұсынылатын жобалау тәртiбi жобалау әдiстемелерiмен, мұнай қабаттарының негiзгi көрсеткiштерiн анықтау және сараптау тәсілдерiмен, ұтымдылық көрсеткiштерiмен және кен орнында игеру объектiлерiн игеру жүйесiн келiсiмдеу әдiстерiмен қамтамасыз етілуі