Салықтардың әлеуметтік экономикалық мәні. Салық нысандары

Салық ставкасы – салық базасының өлшем бірлігіне  абсолютті сомада немесе процентпен белгіленетін салықтық есептеу мөлшері.

Салық салу практикасында  ставкалар тұрақты және процентті  болып бөлінеді.

Тұрақты ставкалар  – табыс көзіне қарамастан салық  салу бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді (мысалы, мұнайдың 1 тоннасына, газдың 1 текше метріне).

Проценттік ставкалар  – салық базасына қарай алынатын табыстың мөлшеріне байланысты салық  өлшем бірлігіне салынады.

Проценттік ставканың 3 түрі бар:

– үйлесімді;

– прогрессивті;

– регрессивті.

Үйлесімді салық  ставкалары – салық объектісіне (оның мөлшерін саралауды есепке алмай) бірдей проценттік қатынаста іс-әрекет етеді.

Прогрессивті  ставкалар – салық салынатын  табыстың артуына сәйкес өсіп отыратын салық ставкалары. Нәтижесінде салық  төлеуші салықтың үлкен абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге  оның үлесін де төлейді. Мұндай ставкалар  ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді.

Регрессивті ставкалар  – табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығына ауыртпалық түсіреді.

Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе ішінара босату. Салық  жеңілдіктеріне мыналар жатады:

салық салынбайтын  минимум – салық салудан толық  босатылатын салық объектісінің ең аз бөлігі;

табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асырауындағы жандарға, мүгедектерге – жеке табыс салығы бойынша; күрделі  қаржыларға, әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына жұмсалатын шығындардың сомасынан-корпорациялық  табыс салығы бойынша және т.б.);

салық салынатын  табыстың құрамына енбейтін сома (мысалы, босату кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, жеке табыс салығы бойынша өтемақы  төлемдерінің сомасы);

салық салудың  жекесубъектілері мен төлеушілердің  санаттары үшін салық ставкасын  төмендету.

Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық бойынша бересіні есептен шығару да жатады.

Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген  жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты.

Салық төлеу  мерзімі мен тәртібі – заңмен белгіленген әдістер мен салықты  бюджетке аудару шаралары. Салық төлеу  тәртібі салықты бюджетке түсіру шараларын тәртіпке келтіру үшін белгіленеді.

Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары  мен міндеттері - Салық кодексінің жалпы бөлімінде берілген.

Салықтық бақылау  – салық қызметі органдарының салық заңының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы  жарналарының толық және уақытылы аударылуын бақылауы.

Салық заңын  бұзған салық төлеушілерге олардың  жасырған сомасын, төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, салық заңын бұзу ауыртпалығына қарай үлестік  не еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде  санкциялар қолданылады.

Салық салу әдістері

Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне  қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады:

-   кадастрлық;

-   салық  төлеушінің декларациясы бойынша;

-   табысты  алу көзінен ұстап қалу;

-   патенттік  негізде.

Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің нақты  табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі  негізінде жүзеге асырылады.

Декларацияда  салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын  есептеп, төлейді. Олар салықтардың  түрлері бойынша салық декларациясын  есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мысалы, корпорациялық табыс  салығын, жеке табыс салығын, көлік  құралдарына салынатын салықты  және жер салығын төлеушілер (арнаулы  салық режімін қолданатын заңды  тұлғаларды қоспағанда) салық органына олар бойынша декларацияны есепті салық  кезеңінен кейінгі жылдың 31-наурызынан кешіктірмей өткізеді.

Жеке табыс  салығы бойынша декларациясын мынадай  салық төлеушілер:

-   төлем  көзінен салық салынбайтын табыстары  барлар;

- тұрғын үй  салу мен осындай құрылыс материалдарын  сатып алуды жүзеге асырғандар;

-   ҚР шегінен  тыс жерлерден табыстар алатын  жеке тұлғалар;

-  ҚР шегінен  тыс жерлердегі шетел банктеріндегі  шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;

-   ҚР сыбайлас  жемқорлыққа қарсы күрес туралы  заң актілеріне сәйкес декларация  беру жөнінде міндеттеме жүктелген  адамдар;

-   ҚР Парламентінің  депутаттары, судьялар табыс етеді.

Әскери қызметкерлер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері  жеке табыс салығы бойыншадекларацияны  уәкілетті мемлекеттік орган  белгілеген тәртіппен ұсынады.

Салық төлеушіден салық декларациясын табыс етудің белгіленген мерзіміне дейін  жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті  мемлекеттік орган салық декларациясын  табыс ету мерзімін екі айдан  аспайтын мерзімге ұзартуға құқылы. Бірақ  салық деларациясын тапсыру мерзімін өзгертпейді.

Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс  істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы  одан салықты табыс алынған жерде  есептеп, ұстайды.

Төртінші әдіспен  салық кәсіпкерлік қызметтің  сан алуан түрлеріне берілетін  патент негізінде төленеді. Патент – арнаулы салық режімін қолдану  құқығын куәландыратын және салық  сомасының бюджетке төленгендігін  растайтын құжат.

Салықтық есептің  екі әдісі қолданылады:

- кассалық;

- есептеу.

Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты  орындау, қызмет көрсету, мүлікті жөнелту  мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен  бастап есепке алынады.

Есептеу әдісі  бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан жұмысты  орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық органдары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері қолдануға қабылданған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі –  салық төлемдері жеткізілім тіпті  уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы  тиіс, бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.

 

1.3. Салық салу  механизмі және қағидалары

Салық механизмі - салықтың ұйымдық—құқықтық нормалары  мен басқару әдістерінің жиынтығы, бұған әр түрлі салықтық реттеу құралдары  да (салық ставкасы, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері және т.б.) енеді. Мемлекет өзінің салық механизміне  салық заңдылықтары арқылы құқықтық нысан беріп, оны реттеп отырады. Салық механизмі практикалық  салық іс-қимылдарының жиынтығы, яғни салық заңдары ережелерін практикада жүзеге асырудың шарттары мен тәртіптерінің  жиынтығы. Объективті негізгі бағытталмаған  кез-келген салықтық іс-қимыл ұдайы  өндіріс процесіне субъективтік қол сұғу ретінде қарастырылады  және олардың нысанының өзгеруіне  әкеледі. Салық механизмі салық  салуды басқарудың негізі болып табылатын  салықтық құқыққа сүйеніп, салық  қатынастарын реттеуге мүмкіндік береді.

Салық механизмі  – бұл ұйымдық-экономикалық категория  ретінде осы ұғымды түсіндіретін салық теориясының аясы, сәйкесінше, ұлттық табыстың бөлігінде өндірісте  жасалынған бөлігін қоғамдастыру кезінде  қалыптасатын қайта бөлу қатынасы кезіндегі  объективті қажетті басқару процесі. Салық салу механизмі салықтарды белгілеудің принциптерінен, нысандары  мен әдістерінен, оларды өзгерту  мен күшін жоюдан, оларды төлеуді  қамтамасыз ету бойынша шаралардан тұрады. 

Бұл процесте қалыптасатын қатынастың барлық саласын үш қосалқы  жүйемен шектеуге болады: салықтық жоспарлау, салықтық реттеу және салықтық бақылау. 

Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі  бір принциптерге сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан-жақты және тиімді түрде  жүзеге асырады.

Салық принциптерінің, жалпы салық салу теориясының  негізін қалаушы болып шотландық  экономист, әрі философ Адам Смит табылады. А.Смиттің классикалық  принциптері төмендегідей:

1. салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік принципі);

2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық принципі);

3. әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс. (қолайлылық принципі);

4. салықтан жиналған түсімнен оны жинауға кеткен шығын аз болуға тиіс (үнем принципі);

Бұл принциптерді пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты азайтты, бұл процеске реттемелеуді енгізді. Салық салудың кейінгі  даму барысында принциптердің тұжырымдамалары  дәлелденді, толықтырылды.

Салық салудың  қазіргі халықаралық принциптері  мыналар:

1. Қарапайымдылық принципі. Салық  механизмі салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол айқын әрі жеңіл болуы керек. Ол үшін мына шарттар орындалуы қажет:

- салық түрлері өте көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;

- бір салық түріне бірыңғай салық ставкасын белгілеу қажет;

- салық салуобъектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды анықтау әдісі барынша жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті болғаны дұрыс;

- салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздер бар екенін дәлелді болуы керек. Салық жеңілдіктерінің мейлінше аз болғаны дұрыс;

- салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни төлем жүргізілген көзден төлеген ыңғайлы.

2. Әділеттілік  принципі.  Салық жүйесінде әділеттілік  принципі тікелей және көлденең  екі бағытта сақталуы тиіс.

Тікелей әділеттілік  принципі – салық төлеушілердің  табыстарына тең жағдайда біркелкі салық салынады;

Көлденең әділеттілік  принципі – тиісті жағдайда бірыңғай салық төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылуы керек. Салық төлеушілер белгілі бір табыс не қызмет түрінен, мүлкінен бірдей ставкамен салық  төлеуі тиіс.

3. Салыстыру  принципі. Бұл принцип бойынша  салық ставкаларын бекіткен кезде,  олардың мөлшері басқа елдерде  қолданылып жүрген салық ставкаларымен  салыстырылып отырылуы қажет. 

4. Салықтардың  анықтылығы – алдын ала белгіленген  шарттар мен талаптардың мызғымас  теңдігі елдің барлық аумағында  және барлық шаруашылық жүргізуші  субъектілер үшін түсіндіру мен  қолданудың біркелкілігі.

5. Жеңілдіктердің  ең аз саны. Жеңілдіктер құндық  үйлесімдерді бұрмалайды және  салық салу субъектілерін тең  емес жағдайларға әдейі қояды.

6. Салық салудың  экономикалық бейтараптығы. Салықтар  экономиканың жұмыс істеуін жақсартуға  және инвестициялардың өсуіне  кедергі жасамауы тиіс.

Қазақстанның  салық заңнамасында сонымен бірге  салық және бюджетке төленетін басқа  да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы принциптері  негізделеді.

Салық төлеуші  салық заңына сәйкес салықтық міндеттемелерін  толық көлемде және белгіленген  мерзімдерде орындауға міндетті.

Салықтар мен  бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық  салудың айқындылығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелерінің туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық  заңында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Еліміздің салық  салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық  жеңілдіктерін беруге тиым салынады.

Қазақстанның  салық жүйесі оның бүкіл аумағында  барлық салық төлеушілерге қатысты  бірыңғай болып табылады.

Салық салу мәселелерін  реттейтін нормативтік-құқықтық актілер  ресми басылымдарда міндетті түрде  жариялануға жатады.

ТҮЙІН

Салықтар –  тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуінің және мемлекеттің  пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға қаражаттың қажет болуынан пайда болды.

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық – экономикалық құрылысы мен саяси іс бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі  көзі, ұлттық табысты қайта бөлудің  басты қаржылық тетігі, мемлекеттің  кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып  табылады.

Салық – мемлекет бір жақты тәртіппен заң жүзінде  белгілеген, белгілі бір мөлшерде қайтарымсыз және өтеусіз, тұрақты  сипатта бюджетке төленетін төлемдер.

Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында  қуатты экономикалық тетік ретінде  пайдаланады.

Салықтардың мәнін  толық түсіну үшін олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың  маңызы олардың атқаратын қызметіне  тікелей қатысты.

Салықтардың мынадай  негізгі қызметтері (функциялары) бар:

– реттеушілік;

– фискалдық;

– қайта бөлу.

Қазақстан Республикасының  қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен алудың нақты әдістерін  анықтайды, салықтың тиісті элементтері  арқылы салық салудың тәртібін белгілейді.

Салық элементтері - -бұл мемлекеттің заң ак актілерімен  анықталатын салықтың құрылу принциптері  мен салық салуды ұйымдастыру.

Негізгі салық  элементтеріне мыналар жатады:

- салық субъектісі;

- салық салынушы;

- салық объектісі;

- салық базасы;

- салық салу бірлігі;

- салық ставкасы;

- салық жеңілдіктері;

- салық төлеу мерзімі мен тәртібі;

- салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттері мен құқықтары;

- салық төлеуді бақылау;

- салық заңдарын бұзғаны үшін санкциялар және т.б.

Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне  қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады: