Мүлік салығы: проблемалары мен жетілдіру жолдары

Г.А. Матайбаева

Астана қ. С.Сейфуллин  атындағы ҚАТУ

 

 

МҮЛІК САЛЫҒЫ: ПРОБЛЕМАЛАРЫ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

 

 

Нарықтық қатынастардың  қазіргі кездегі даму жағдайы, өнеркәсіп  орындарының көбеюі, халықтың әл ауқатының  жақсаруы, қаржы жүйесінің нығайып  дамуы, мемлекетаралық экономикалық қатынастардың ұлғаюы елімізде салық жүйесін негізді түрде дамытудың қажеттілігін көрсетіп отыр.

Себебі салық жүйесі экономикалық процестерге оң ықпал  етіп, жағымсыз жағдайлардың орын алуына жол бермей, қоғамда өркениетті құқықтық қатынастарды нығайта түседі.

Қазіргі қаржы-экономикалық қатынастардың қарқынды дамуымен бірге  мүлікке салық салудың рөлі мен  маңызы өзекті мәселеге айналып отыр. Өйткені меншік қатынастары экономикалық жүйелер қызметінің әлеуметтік-экономикалық негізі екені баршамызға аян.

Ұлттық экономиканың өркендеуімен бірге, соңғы уақытта  жер, мүлік, көлік және басқадай мүлік  түрлері заңды және жеке тұлғалардың  мүлкі ғана болып қана қоймай, сонымен  қатар олар кепіл, мұра, сый және салық салу нысанына айналуда.

Мүліктің басқа объектілерге (табыс және қосылған құнмен) қарағандағы ерекшелігі, ол салық салудың барынша тұрақты объектілерінің бірі болып табылады. Сонымен бірге мүлікке салық салу осы мүлікті барынша тиімді пайдалануды ынталандырады, әрі мүлікті салық салудан жасыру тіптен мүмкін емес.

Сондай-ақ мүліктік салықтарды жергілікті деңгейде қолдану салықтың негізгі функциялары – фискалдық, реттеушілік және бақылау қызметтерін  айтарлықтай дәрежеде көтеруге мүмкіндік  береді. Мүлікке салық салу өткен  кезеңдерде жасалған капитализацияланған табысқа салық салу объектілерін қоса, табысқа салық салуға толықтауыш қызметін атқарады.

Мүлікке салынатын салықтар әлемнің көптеген елдерінде салық  жүйесінің құрамдас бөлігі бола отырып, жалпы мемлекеттік кірістердің  құрамында айтарлықтай жоғары орын алады және көптеген мемлекеттердің жергілікті бюджеттерінің негізі болып табылады. Олар жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қаржы көздерін жақсартудың ең негізгі құралы болуымен қатар, өндірістің ұлғайып дамуына да оң ықпалын тигізеді.

Дегенмен, қазақстандық тәжірибеде мүліктік салықтардың реттеушілік  және фискалдық қызметтерінің рөлі мен маңызы әлі күнге өз дәрежесінде  бағаланбай  келеді. Бұл негізінен  аталмыш салықтардың мемлекеттік  және жергілікті бюджеттердегі үлесінің салыстырмалы түрде төмен болуымен, сондай-ақ табысқа салынатын салықтар, қосылған құн салығы сияқты салықтармен салыстырғанда, азаматтар мен ұйымдардың салық ауыртпалығына ықпалының барынша аз болуымен түсіндіріледі.

Мүлік салықтарының салық салу объектісі ретіндегі  мүлікке бір мезгілде мынадай сипаттамаларды қанағаттандыра алатын материалдық құндылықтар жатады, яғни олардың құндық бағасы болуы керек, адамдардың игілігі үшін тұтынылып, бір немесе бірнеше субъектінің иелену, пайдалану немесе билік ету құқығында болуы керек және ұзақ уақыт бойы оны пайдалану табыс әкелетін немесе әкелу ықтималдылығы болуы керек.

Экономикалық  категория ретіндегі «мүліктен» мүлік салықтарының салық салу объектісі ретіндегі «мүліктің» ерекшелігі сол, табыс алу үшін тек қана мүліктің өзі ғана емес (яғни оны сатудан – айырбастаудан), сол сияқты оны иелену мен пайдаланудан тікелей табыс алудың көзі ретінде пайдаланылуы мүмкін. Сондай-ақ мүлікті тауар деп те тануға болады, яғни ол (экономикалық мағынада) сатуға арналуы мүмкін.

Сонымен, мүлік  салық салу объектісі ретінде екіге бөлінеді: ұзақ уақыт кезеңінде табыс алудың әлеуетті құралы ретіндегі мүлік (тар мағынада) және өткізілетін тауар ретіндегі мүлік.

Бірінші жағдайда мүлікті сатудың нәтижесі табыс  салығының салық салу объектісі, ал екінші жағдайда ол мүлікке салынатын салықтың салық салу объектісі болып табылады.

Жалпы, мүліктің жылжитын және жылжымайтын болып  бөлінуі өзінің бастауын римдік құқықтан алады және барлық құқықтық жүйелерде  мақұлданған.

«Жылжымайтын мүлік» ұғымы үш элементтің жиынтығымен сипатталады деп тұжырым жасауға болады:

- жылжымайтын мүлік –  жер учаскесінен бөлінбейтін  адам қолымен жасалған ғимараттар, құрылыстар, көпжылдық екпелер түріндегі толықтыру-лар;

- жер учаскесі – табиғи  объектілер орналасқан шектеулі  жер беті;

- жылжымайтын мүлікті иелену, пайдалану, билік етумен байланысты заңдық құқықтар жиынтығы.

Мүлікке салынатын салықтар көптеген мемлекеттерге кеңінен  танымал ескіден келе жатқан дәстүрлі әрі консервативті салықтар қатарына жатады.

Тарихи тұрғыдан алып қарасақ, мүлікке салынатын салықтар (ең алдымен жер меншігіне қатысты) табыс салықтарының негізін қалады және өздерінің бастапқы нысанында табыс салықтары жай ғана капиталға салық салудың  жаңа тәсілі (қаржы капиталынан түскен табысқа салынатын салық, көпестерге капиталдың декларацияланған сомасы мөлшерінде салық салу) ретінде көрініс тапты. Алайда, табысқа салық салу неғұрлым қарқынды дамыған сайын, керісінше, мүлікке салынатын салықтардың мәні төмендеп, табыс салығының көлеңкесінде қалды. Дегенмен, мүлік салықтарының салық жүйесіндегі рөлі төмендегеніне қарамастан, жергілікті бюджеттің кіріс көзі ретінде олардан бас тартуға болмайды.

Қазіргі салық заңдылығында кең  қолданылатын «мүліктік салықтар»  ұғымы мәні жағынан кешенді болып  табылады. Жалпы ұғым астарында әртүрлі мүлік түрлеріне қатысты салықтар мен алымдардың бүтін бір тобы  жинақталған. Оларды біріктіретін барынша ортақ белгі болып, біріншіден, олардың барлығы да тікелей салықтар қатарына жатады. Екіншіден, олардың төлеушілері болып мүлікті иеленуші тұлға табылады. Үшіншіден, бұл жерде мүлік табыс көзі ретінде емес, салық салу объектісі ретінде қаралады.

Мүлік салығы салық салу объектісіне қарай тура нақты  салыққа жатады, оның мөлшері мүліктің табыстылығына емес, төлеушілер мүлкінің құнына байланысты болады, ал пайдалану ретіне қарай- жалпы салыққа, салық сомасы түсетін бюджет деңгейіне қарай- жергілікті салықтарға жатады, өткені толығымен жергілікті бюджетке түседі. Мүлік салығы сонымен қатар, меншікке салынатын салықтарға жатады. Меншікке салынатын салықтар рыноктық экономика жағдайларында мемлекет иелігінен алу үшін және жекешелендіру үдерісінің дамуына қарай меншіктік қатынастардағы нақтылы өзгерістермен байланысты едәуір орын алады. Меншікке салынатын салықтар қоғам алдындағы салықтық жаупкершілікті біркелкі етіп бөлуге мүмкіндік береді [1].

Мүлікке салынатын салықтардың  басқа да тікелей салықтар секілді, кемшіліктері мен артықшылықтары бар.

Қазіргі салық жүйесі мүліктік салықтардың артықшылықтарын  былайша дәлелдейді. Бұл салықтар мемлекетке табыс немесе пайданы тұтынуға салық салуға қарағанда, біршама нақты әрі болжамды табыс әкеледі, сәйкесінше, мемлекет үшін тұрақты және алдын ала болжауға болатын түсім көзі бола алады. Заңды және жеке тұлғалардың мүлкін бағалай және салық сомасын анықтай отырып, мемлекет аталған соманы салық төлеушілер арасында, тиісінше олардың төлем қабілеттілігіне сәйкес бөледі және болжанған табысты алуды көздейді, өйткені салық оны көтере алатын мөлшерде төлей алатын адамдарға салынады.

Егер тұтынуға, табысқа, пайдаға салынатын салықтарды алу өнімді өндіру, оны сату немесе қозғалысы кезінде, яғни әр түрлі уақытта және елдің әр түрлі жерінде болатын сәттерде топтастырылса, оларды есептеу мен бақылау қиын әрі тиісті аппараттың болуын талап етсе, ал мүліктік салықтарды жинау мұндай шығынды талап етпейді.

Әйтсе де, тағы бір ескеретін  нәрсе, тікелей салық салу кезінде  айтарлықтай шығын салық салу объектілерінің өзін есепке алуға кетеді. Мысалы, мүліктік салықтар үшін құрастырылуы айтарлықтай шығынды жұмсалуын  қажет ететін алдын ала кадастрды талап етеді. Сондай-ақ есепке алуға кететін шығындар мұнымен шектелмейді. Салық төлеушілердің төлем қабілеттілігінің барынша әділетті есебі мен бюджетке барынша жеткілікті қаржы алу үшін айтарлықтай жиі түзетулер мен толықтырулар жүргізілуі керек.

Бірқатар қазақстандық ғалым-экономистердің пікірі бойынша, «Қазақстанда мүлікке салық салудың  қазіргі жүйесін жетілдіру үшін жер мен онда орналасқан құрылыстар мен ғимараттарды бағалаудың дамыған  елдердегідей бірыңғай жүйесі болуы  керек. Сондай–ақ жер учаскесі мен онда орналасқан құрылыстар мен ғимараттар бір–бірімен тығыз байланысты болғандықтан, салық салу мақсатында бұл екі категорияларды біріктіре отырып, салық салу объектісі ретінде жинақталған ұғым – жылжымайтын мүлікті алу керек. Ол бәрінен бұрын, осы саладағы қолданыстағы салықтарды (заңды және жеке тұлғалардан алынатын мүлік салығы және жер салығы) бір салықпен (жылжымайтын мүлікке салынатын салық) ауыстырып, салық салу жүйесін жеңілдетуге мүмкіндік береді. Бұл салықтың болашағының зор екендігін әлемдік тәжірибе де растайды, өйткені «...мүліктік қатынастардың дамуымен өндірістік қызметке салық салудан мүлікке, жылжымайтын меншікке салық салуға көшу үшін алғышарттар шынында да пайда болды». Мұндай ауыстыру жылжымайтын мүлікке салық салудың бірыңғай тәсілінің негізін қалауға, салық салу мақсатында нақты нарықтық құн негізінде мүлікті бағалаудың әрекетті жүйесін құруға  мүмкіндік береді».

Жылжымайтын мүлікке  салынатын салықты Қазақстанда  енгізудің алғышарттары бүгіннің өзінде байқалуда. Олардың негізгілерінің бірі республика аумағындағы барлық заңды және жеке тұлғалардың иелегіндегі заңды түрде тіркелмеген мүліктерді салық салу мақсатында заңдастыру.

Мүлікті жария етудің мақсаты – біріншіден, тиісті тәртіппен  рәсімделмеген, екіншіден, жасырын айналымда жүрген жылжитын және жылжымайтын мүліктерді заңды есеп жүйесі мен жаңа экономикалық қатынасқа енгізу. Сонымен қатар жария етушілерді жекелеген бір жақты құқық бұзушылық жасағаны үшін жауапкершіліктен босату көзделді. Олар осыған байланысты өздерінің құқықтарын тиісті дәрежеде рәсімдейді. Екінші жағынан, бұл экономиканың тіркелген секторының дамуына оң әсерін тигізері сөзсіз.

Жылжымайтын мүлікке  салынатын салыққа көшудің негізгі  идеясы -   салық ауыртпалығын негізгі қорлардың белсенді бөлігінен, ең алдымен, машиналар мен жабдықтардан, пассивті бөлігіне – ғимараттарға, құрылыстарға, құрылғылар мен жерге аудару. Нақты алғанда, бұл салық ауыртпалығын ағымдағы инвестициялардан жинақталған инвестицияларға, яғни жиі-жиі жаңартып тұруды қажет ететін жабдықтардан, неғұрлым ұзағырақ кезеңде жаңартылатын ғимараттар мен жерге ауыстыруды білдіреді. Мұндай қадам  жаңа жабдықтарға салық салуға мүмкіндік береді және инвестициялық процестің дамуын тежейтін кедергілерді жояды. Инвесторлардың көбеюі жылжымайтын мүлікке сұранысты молайтады, шектеулі ұсыныс жағдайында ол жылжымайтын мүліктің нарықтық құнының өсуіне әкеледі, бұл сәйкесінше бюджеттің кірісін көбейтеді. Қосымша кірістер инфрақұрылымды жақсартуға бағытталуы мүмкін, бұл өз кезегінде жетілдірілген инфрақұрылымды аудандарда орналасқан жылжымайтын мүліктің нарықтық құнын көтеруге мүмкіндік береді, және ол тағы да бюджеттің кірісінің өсуіне әкеледі. Сонымен, жылжымайтын мүлікке салынатын салықты енгізу жергілікті өзін-өзі басқаруды қаржыландырудың тиімді механизмін жасауға мүмкіндік береді.

Әрине, ұсынып отырған  жылжымайтын мүлікке салық салу жүйесінің мемлекет үшін артықышылығы және оның тиімділігімен қатар, қарапайым  тұрғындар үшін оның ауыртпалығы  да бар.

Атап айтатын болсақ, қазіргі таңда жылжымайтын мүліктердің нарықтық бағаларының шамадан тыс жоғары болуы, салық сомасын да жоғарылатып жібереді. Соған сәйкес, тұрғындардың төлем қабілеттілігіне қарап, тұрғындардың арнайы санаттарына салық салудың жеңілдіктерін де қарастырған жөн. Сонымен қатар жеке тұлғалардың жылжымайтын мүліктеріне салық салу базасы болып нарықтық бағаның өзі емес, ал салық салу базасының коэффициентіне көбейтілген деңгейі болу қажет [2].

Мүлікке салық салу жүйесін  жетілдіру барысында келесі ұсыныстарды  атап көрсетуге болады:

- қолданыстағы мүлікке салынатын салықтар жүйесін жергілікті жылжымайтын мүлікке салынатын салықпен алмастырудың бірқатар артықшылықтары бар. Біріншіден, бұл салық барынша икемділігі төмен салық базасы бар және жергілікті бюджеттерді айтарлықтай салықтық түсіммен қамтамасыз ете алады. Екіншіден, бұл салықтан түскен түсімнің толығымен жергілікті бюджетте қалуы, алынған пайда қағидасына жауап береді. Үшіншіден, бұл салықты әкімшілдендіру мәліметтерді жинау, өңдеу және саралауды қамтиды. Бұл ақпараттардың барлығына жергілікті өзін-өзі басқару органдары әрқашан ала алады.

- Мемлекеттік бірыңғай  жылжымайтын мүлік кадастрын  қалыптастыру. Қазақстанда бұл кадастр  енгізілген жағдайда, жер, жер  телімі және жылжымайтын мүлік  жөніндегі ақпараттарды енгізу  және жаңартып отыру, жылжымайтын меншік телімдерінің тіркеу картасын жасау, сату-сатып алу мәмілелерін тіркеу барлық жергілікті басқару органдарын базистік ақпаратпен қамтамасыз етіп отырған болар еді және бөлек аудандарда, сол сияқты жалпы елде барлық халық шаруашылығы кешенін дамыту бойынша шешім қабылдауға жағдай жасайды.

- Қазақстан аумағында бұл салықты  жаппай енгізбес бұрын бірнеше  қалаларда сатылар пилоттық жобаны  жүзеге асырған жөн және таңдалған  елді мекендерде қолданыстағы  мүлік және жер салықтары уақытша  тоқтатылуы қажет. Пилоттық жоба аталған аумақтарда бір жыл ғана жүзеге асырылмай, бірнеше жылдар бойы тәжірибе жүргізіліп, одан алынған нәтижеге тағы да бірнеше қалаларда сынақтар өткізілген жағдайда ғана, оның соңғы нәтижесі барынша тиімді болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізім:

1. Нұрымов А. А., Бекболсынова А. С. «Налоги и налогообложение» , Астана 2009 ж
2. Макенова А. А. Қазақстан Республикасында мүлікке салық салу: құрылу негіздері және жетілдіру жолдары Алматы 2008ж