Лекция по "Налогам"

          1. Бейімделу  процесіне мәдени тұрғыдан қарастыру.

          2.бейімделу  процесіне жүйелу түрде келу.

          3. бейімделуге  ақпараттық тұрғыдан келу. 

          бейімделу процесс ретінде ситуацияға тән әрекетті қолдана отырып  ортаменорганизмнң өзгеріс формасын қабылдайтын процесс. Әлеуметтік бейісделуді бехивиористер  физикалық, әлеуметтік экономи\калық, әлеуметтік ортадағы немесе арнайы топтардағы процесс ретінде түсінеді.

          Бейімделу проблемасы Г.Гартманның ойнша Мен психологиясының  дамуына қатысты өсті деп есептейді. Тұлғаға қызығушылықтың өсуіне және оның бейімделуіне қатысты туған мәселелер қатары болып келеді.

          Әрбір тірі жан туғаннан бастап өмірінің соңына дейін қоршаған ортасына жақсы икемделуге тырысады. Бұл қасиет барлық тірі ағзаға тән, яғни дем алу, қозғалу, көбею секілді  қасиеттері бар ағзаға.

          Көне грек философы Эпидокл өсімдіктер мен жануарлар  эвалюциясы жайлы гипотезасын қозғағанда ең алғаш өмір сүру және икемделу түсінігін  көрсеткен.

          Қазіргі заманда  әсіресе қарқынды өзгеруіне байланысты кез-келген жағдайда өзін жақсы сезіну, жағдайларға икемделе, бейімделе алу өте маңызды. Ғалымдар осы күрделі процестің түрлі шегін зерттеуге, бағалауға болатындығын көрсетуде.

          Қазіргі ғылым медицина, биология тоғысында адамның қоршаған орта жағдайына икемделуіне, бейімделуіне жағдай жасайтын жаңа әдістерді қарастыруда [1].

          Латын тілінен аударғанда «бейімделу» - икемделу, үйлесу деген  мағынаны береді. Нақты уақытқа дейін  «бейімделу» түсінігінің анықтамасы жоқ. Ағылшын ғалымы Проссердің айтуынша, оның көп мәнділігі сонша, қанша  зерттеушілер бар, соншама түрлі жауап қайтарылады және соның барлығыда дұрыс болып табылады.

          Адамның бейімделуінің  төрт түрін көрсетуге болады: психологиялық, физиологиялық, биологиялық, әлеуметтік.

          Дәрігер – жүрек, бауыр, бүйрек т.б ішкі ағзалар жұмысы арқылы физиологиялық бейімделуді бақылайды. Психолог – адамдар мен қарым-қатынас орната алуын, яғни психикалық бейімделуді зерттейді.

          Бейімделу процесі  аса динамикалы болып табылады. Оның жетістігі көбінде обьективті, субьективті  оқиғаға, функционалды жағдайға, әлеуметтік тәжірибеге, өмірлік бағдарға және т.б. байланысты. Әрбір адамға сол әсер еткен стимул әр түрлі адамдарда түрлі жауап реакциясын  тудыруы мүмкін.

          Тұлғаның әлеуметтік – психологиялық бейімделу мәселесі психология ғылымындағы және психология ғылымының басқада аймағындағы күрделі мәселелердің бірі болып табылады .

          Адамды қоғамға, әләуметтік топқа және ұжымға енгізудегі, адам мен әлеуметтік тәжірибені меңгеру  механизімінде, қарым – қатынас  және мәдени тәжірибелерде бейімделу  және әлеуметтену процесі маңызды механизм болып табылады.

          Адамның бейімделу  ерекшелігі «әлеуметтік әлемге бірте  – бірте енуі мен» мінез –  құлық, жүріс – тұрыстың әлеуметтік ережелерін менгеру процесі мен  адамның әлеуметтенуі мен байланысты болады. Негізінде әлеуметтік бейімделу  әлеуметтенудің маңызды механизімі болып табылады.

          Тұлғаның әлеуметтік бейімделу процесінің субьективті  бағыттылығы А.М. Растова мен көрсетіледі: «Егер әлеуметтену процесінде индивид  ең алдымен қоғамның әсер ету обьектісі, ал тұлғаның әлеуметтік бейімделу барысында қарым – қатынас және іс - әр екеттің субьектісі болып табылады».

          Бобнева М.И.  әлеуметтену мен әлеуметтік – психологиялық бейімделу процесі тығыз өзара байланысқан деп көрсетеді. Психологиялық механизімдер, бейімделу процесінде тұлғаның әлеуметтік орта мен өзара әрекет етуін жеке алғанда, жанама түрде тұлғаның мотивациялық құрылымы, психикалық құрылымы, кейбір даралық ерекшеліктер индивидтің әлеуметтеу процесінде әлеуметтік жағдайдың әсері мен құрылады. Тұлғаның әлеуметтенуі, тұлғаның  қоғамда, нақты бір ұжымда бейімделуі үшін қажетті жағдай болып табылады.

          Столяренко Л.Д. тұлғаның әлеуметтеу сатысын қарастырғанда, бірінші сатыны – біріншілік әлеуметтену  немесе бейімделу сатысы деп көрсетеді. Адамның әлеуметтік бейімделуі жеке позицияны, әлеуметтік статусын түсінуін, сондай–ақ оны мен байланысты ролдік мінез–құлық түрі ретінде жалпы топтық міндеттерді шешу процесінде тұлғаның дара ерекшкліктерін жүзеге асыруды қарастырады [5].

          Тұлғаның бейімделуі немесе бейімделе алмауының сипаты мен денгейі көбінесе адамның биологиялық, физиологиялық, психикалық қасиеттеріне және оның әлеуметтік дамуына байланысты

          Тұлғаның әлеуметтік бейімделуі ережелерді қайта орнатуға, әлеуметтік пайдалы қарым–қатынас, мінез–құлық, іс-әрекеттің өзгеруіне  бағытталған. Психологиялық бейімделу - әлеуметтік қажетті құндылық бағдар және мінез–құлықты меңгеру, әлеуметтік ортаның күтілімдері мен тұлғаның бағыттылығын, бағдарын жақындаттыру. Бейімделудің әлеуметтік және

          Медицина ғалымының  дәрігері А.П. Авыцын – «өмір сүру яғни – бейімделу», - деп санайды.

          Сонымен «бейімделу» - түсінігіне тоқталатын болсақ, жоғарыда айтып өткендей «бейімделу» түсінігінің  нақты, бір мәнді анықтамасы жоқ. Әр саладағы ғалымдар, зерттеушілер өзінің зертеу бағытына байланысты анықтаманы ұсынады. Соларды қарастыратын болсақ В.Н. Дружинин –  «бейімделуді» - ағзаның орта мен нәтижелі әрекет ету процесі деп қарастырады. Ал Е.А. Ямбург «бейімделуді» - ағзаның құрылысы және функциясы, оның мүшелері және ұлпаларының орта жағдайына икемделуі дейді. Л.Д. Столяренко «бейімделу - адамның қоршаған ортаның түрлі талаптарына ішкі қолайсыздықты сезінбей және орта мен қақтығыссыз икемделе алу қабілеті» - деп қарастырады [8].

          Сондай–ақ Ц.П. Караленко, Т.В. Кучер, М.И. Бабнева, Е.В. Шорохова, В.И. Курбатова және т.б. «бейімделу»  түсінігіне өз анықтамаларын ұсынған.

          Соны мен «бейімделу»  дегеніміз – бұл тірі ағзаның  қозғалмалы жүйесінің арқасында, жағдайдың  өзгеруіне қарамастан өзінің өмір сүруіне, дамуына, ұрпағын жалғастыруға қажетті  тұрақтылықты ұстайтын қозғалмалы процесс.

          Көп жағдайда адам тағдыры оның кез келген жағдайда өмірінің туа біткен және қалыптасқан қабілеті, бейімделгіштігі мен анықталады. Жоғары, орташа, төмен бейімді адамдар болады. Бейімділіктің туа біткен негіздері – ол инстинктер, темперамент, дене құрылымы, эмоциялар, туа біткен интелектік талабы, ағзаның физикалық жағдайы және сыртқы көрсеткіштері болып табылады.

          Адамның психикалық бейімделуі күрделі икемделу процесі  болып табылады. Жағымсыз жағдайлардың әсерінде осы бейімделудің түрі ең бірінші өзгеріске ұшырайды және басқа бейімделу денгейлерінің бұзылысына әкеледі. Психикалық жағдай және оны мен байланысты психикалық бейімделу жағымсыз әсерлердің бас миына бағытталуына байланысты бұзылуы мүмкін және ортаның психогенді әсерлерімен дә байланысты.

          Бейімделусіз түрлі климаттық жағдайға, үнемі өзгермелі ауа – райына ағзаның қалыпты 

          Ең алдымен осы  сұрақтың жауабын тауып, осы мәселенің  бетін ашып алған жөн. Қазіргі шақтың өткен шақ пен болар шақтың ортасында тұрғандығы кім кімге де болса мәлім. Ал сол грамматикалық құрылымда анық нәрсе мәдениет тарихына келгенде дәп сондай анықтық таныта ма? Әрине, олай деп айту қиын. Өйткені адамзат мәдениеті тарихына қатысты тек мерзімдік, шақтық тұрғыдан сөйлеу дұрыс болмас. 
Адамзат мәдениетінің өткені қазіргісінде, қазіргісі болашағында тыныс табары да мәлім. Дей тұрғанмен, осы ортада уақыттық-мерзімдік тұрғыдан болсын, мағыналық-мәндік тұрғыдан болсын қойылған сұрақты қанағаттандырар жауап іздеген жөн. Ендеше, біздің өзіміз қатынасушысы да, тұтынушысы да, жасалуына куәгері де болып отырған қазіргі мәдениеттің парадигмалары күні бүгін ғана пайда бола қалмағаны белгілі. Оның мазмұндық желісі, құндылықтарының сұрыпталуы, қазіргі даму деңгейіне жеткізген техника-технологиялық, ақпараттық, әлеуметтік алғышарттары үстіміздегі ғасырдан әріде даярланғаны мәлім. Сондықтан да біз уақыт жебесінде тым алыстамасақ та, ХХ ғасырды осы қазіргі заман мәдениеті ұғымына сыйғызғанымыз жөн. Сонымен, ХХ ғасыр мен осы табалдырықты енді аттап үлгерген ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығы мерзімдік тұрғыдан қазіргі заман мәдениетінің хронологиялық шектері болмақ. 
Адам әлемінде болсын, адамзат мәдениетінде болсын жоқтан ештеңе пайда болмайды. Осы қазіргі заман мәдениетіне алғышарт болған, осы кезеңнің құндылықтарын даярлаған мәдени дәуірлер қандай? Бұл сұраққа жауап беру үшін сонау Ренессанстық гуманизмнің қалыптасуын, Реформацияның зайырлылық принципіне жол ашуын, Ағартушылық дәуірінің жалпылай сауаттылық пен білім құндылығын алға тартқандығын еске алу керек. Осы аталғандардың барлығының бір сөзбен айтқанда әлемді секуляризациялауға, яғни діни билік уысынан шығаруға және соның нәтижесі ретінде адамның жеке тұлғасының қадір-қасиетін дәріптеуге алып келгендігін айта аламыз. 
Осы тұста есімізге Фридрих Ницшенің «құндылықтарды қайта қарау» және «Құдайдың өлімі» туралы концепциялары түседі. Әлгіде айтқан мәдениеттің секуляризациясы «Құдай өлімі» феноменімен тығыз байланысты. Өйткені «Құдайдың өлімі» әлем мен адамның дербестігін, өз алдына бар болмысын мойындауды білдіреді. Бұрындары бұл әлемнің де, ондағы тіршілік етіп жатқандардың ішіндегі адамның да болмысының мән-мағынасы одан сыртқары тұрған жоғары күш – Құдай арқылы айқындалатын. Ендігі жерде адамзат өз өміріне де, өзін қоршаған әлемге де өзі мән бермекке бет бұрған. 
«Құдай өлімі», немесе басқашалап айтқанда, нигилизм (латын тілінің «ештеңе», «түк те емес» деген сөзінен таралатын термин), яғни қалыптасып қалған салт-дәстүрлерді, қағидалы нәрселерді жоққа шығаратын көзқарас сол кездің дағдарысқа ұшырап, тығырыққа тірелген құндылықтарын қайта қарауға жол ашты. Себебі нигилистік жоққа шығарусыз жаңа құндылықтарға орын босату мүмкін болмаған еді. 
Осы феномендерді ой елегінен өткізіп, оның мәнін ашуға тырысқан экзистенциалист философ, ХХ ғасырдың кереғар болса да керемет ерен тұрған ойшылы – Мартин Хайдеггер «Құдайдың өлімі» туралы былай деген: «Құдайдың өлімін» христиандық құдайдың мән-мағына әлемі мен адамның түпкі мақсатын анықтау билігін жоғалту деп түсіну қажет. Бұл жердегі «Христиандық құдай» деп отырғанымыз жалпы алғанда «сезімнен тысқары жатқан» әлем туралы көзқарастың барлығын қамтушы. Оған «идеалдар» мен «нормалар», «принциптер» мен «ережелер», «мақсаттар» мен «құндылықтар» дегеннің барлығы кіреді. Олардың барлығы бұған дейін тіршілік әлемінен тысқары жатқан еді, солар ғана осы күйбең тіршілікке мән-мағына берген еді. Нигилизм сол «жаратылыстан, сезімнен тысқары жатқан» биіктіктің тепе-теңдігін бұзды, оның тұғырын шайқалтты деуге болады. Нигилизм қарапайым ғана еш бөтен қасиетсіз тіршіліктің өзінің тарихының басталуын аңғартады. Сонда білінер-білінбес те болса христиандық Құдай өлімі басталады. Әрине, ол Құдайға сенушілер бірден жоғалып кетпейді. Ол құдайға сену әлі де болса ұзақ жылдар бойына созылуы мүмкін. Бірақ ол да бір осыдан мыңдаған жылдар бұрын сөнген жұлдыздың жарығының жерге жететіндігіндей бір нәрсе» (М. Хайдеггер. Время и бытие. М.,1993. 67 б.). 
М. Хайдеггердің артын іле-шала осы «Құдай өлімі» феномені туралы ой қорытқан Альбер Камю болды. Ол үшін «Құдайдың өлімі» әлемге Абсурдты әкеледі. Демек, адамның іс-әрекеті де, оны айнала қоршаған шындық та – бәрі-бәрі мағынасыз, мәнсіз тіршілік. Адамның күйбең өмірі таудың басына ауыр тасты күндікке өрмелетіп жеткізе алмаған Сизифтің ит-әлек тіршілігі іспеттес. Ендеше, қасиеттілік те жоқ, күнәһарлық та жоқ, өйткені бұл әлемде бәрі бірдей мағынасыз. 
Нигилизмнің арты адамды құдайдандыруға апарады. Оның да кереметтігі шамалы, өйткені тоталитаристік режимнің барлығы дерлік адамға, жеке басқа табынуға негізделген. Бұрынғы шіркеу, немесе діни билік орнын мемлекеттік билік жаулап алады. Ақыр аяғы біз ХХ ғасырда тоталитарлық режим сұмдықтарының – фашизм, социалистік режимдегі қуғындаулар және т.б. келеңсіздіктердің куәсіне айналдық. 
Тағы бір айта кететін жай – қазіргі заман мәдениетінің маңызды-маңызды деген сипаттамаларының қайткен күнде де еуропалық мәдениетпен, сонда қалыптасқан құндылықтар жүйесі мен техника-технологиялық жетістіктермен тығыз байланысты екендігі. Адамзат тарихында еуропалық мәдени өнімдер өтімді болып тұрған қазіргі заман сол мәдениеттен туындаған ақпарат алмасу құралдарының әлеуеттілігіне байланысты екендігін де айта кету керек. Бұл тұста Еуропада қарқынды даму тапқан баспа ісі мен компьютерлік технологияларды меңзеп отырмыз. Ал «жағдай үнемі солай болып па еді?» деген сұраққа тарихқа қиянат келтірмейтін шыншыл зерттеушілер, тарихшылар «жоқ» деп жауап беретіндігі мәлім. Алысқа бармай-ақ, ортағасырларды алайық. Онда әлемдік өктемдіктің де, ғылыми-ақпараттық танымалдылықтың да араб-мұсылман мәдени аймағымен байланыстылығын көрсетуге әбден болады. Алма-кезек дүние деген осы. 
Сонымен, қазіргі заман мәдениеті қаласақ та, қаламасақ та, әйтеуір, көбінде батысеуропалық мәдени дәстүрдің өркендеуі мен жаһандық деңгейде қамтылуымен анықталады. Бұл құбылысты вестернизация десек те, мәдени еуроорталықтық десек те жарасады. Қазіргі батысеуропалық мәдениеттің бесігі деп көне грек антикалық мәдениетін көрсету-көрсетпеу даулы мәселе болғандықтан, біз ешкім күмән келтірмейтіндей негізге иек артқанымыз жөн, яғни батысеуропалық мәдени дәстүр іргетасын Ренессанстық және Жаңа дәуірлік кезеңдерде қалыптасып үлгерген құндылықтық қатарға сілтемелегеніміз оң. Сол құндылықтар қандай болған еді? 
Танымның, іс-әрекеттің, жарқын болашақтың негізі ретінде ақылды алатын рационализм, жеке тұлғаны абсолютті құндылық көзі етіп алатын субъективизм, ғылыми білімді жаратушылық, іскерлік идеалы мен мамандану машығы – міне, осылар батысеуропалық басым құндылықтар легі ретінде жалпы алғанда қазіргі заман мәдениетінің іргетасын қалады. 
Жалпы, мәдениеттану ғылымында мәдени-әлеуметтік өзгерістер, олардың себептері мен салдары туралы мәселелер өте терең қарастырылған болатын. Ол біздің қазіргі кезеңдегі ғылыми таным шекарасында жеткілікті түрде талдауды қажет ететін орасан көп деректік материалдардың жиналып қалғандығымен де байланысты. Оның үстіне, осы кейінгі тарихтың ерекшелігі оның өндірістік революциялардың, дүниежүзілік соғыстар мен әлеуметтік күйзелістердің зардабының адамзаттың өмірінің сала-саласына әсер ететіндігіне байланысты. 
Осы тұрғыдан алғанда бұдан бұрынғы кезең ұрпақтарын салыстырар болсақ, онда олар қазіргілерге қарағанда тыныш өмір сүрген: ешқайда асықпаған, күнделікті өзгерістерді көксемеген және баяу да болса болмай тұрмайтын өзгерістерді аса байқай қоймаған. 
Қазіргі әлемнің қарқынының жеделдеуі – тарихи үдемелі прогрестің заңдылығы. Алдыңғысымен салыстырғанда әрбір келесі келетін дәуірдің өмір кезеңі қысқарақ болатындығы туралы мәдени зерттеулер саласында біраз теориялар барлығы да белгілі. Алғаш рет терең тарихи толқындардың өмір жасының ұзақтылығының қысқаруы туралы идеяны Фернан Бродель айтқан болатын. 
Соңғы онжылдықтарда адамзат өзінің бүкіл тарихында жасаған жаңалықтары мен өнертапқыштықтарының 70-90 пайызын жасап қойғандығын мамандар есептеп берсе керек. Мәдениеттің дамуының жылдамдауының өлшемінің бірі ретінде, мәдени жаңашылдықтың “өміршеңдігінің”, сұрыпталуының өлшемі ретінде ақпараттық үдеру принципі алға тартылады  
 
 

          Ақпараттық мәдениет ақпараттық қоғамға тән мәдениет екендігі көп дәлелді қажет ете қоймас. Ал ақпараттық қоғам туралы алдыңғы тарауда кеңінен тоқталғандықтан, ақпараттық мәдениеттің сипаттамаларының сол ақпараттық қоғам сипаттамаларынан туындайтындығын ескере отырып, қайталап жатуды жөнсіз деп білемін. 
Ендігі жерде ақпараттық мәдениеттің жаһандану үрдістерімен етене тығыз байланыстылығын есте ұстай отырып, осы жаһандану үрдістеріне кеңірек тоқталған дұрыс. 
Жаһандану және оның алғышарттары 
Қай тарихи-мәдени кезеңнің болмасын өзіндік бір бет-бейнесін танытатын басым идеологиялық сарыны, парадигмасы болады. Соңғы ұғым – парадигмаға келетін болсақ, оны ғылыми қолданысқа енгізген Т. Кун еді . Кунның түсінігінше, парадигма – ғылыми қауымдастық қабылдаған және ғылыми дәстүрдің өмір сүруін қамтамасыз ететін сенімдер, құндылықтар және техникалық дәстүрлер жиынтығы. Ғылыми аядан тысқары жерде де парадигма ұғымы кең қолданысқа түсіп жүр. Жалпы, кең мағынасында, парадигма нақты тарихи-мәдени кезеңнің ділдік (ментальдық) өзегін білдіреді. Басқашалап тағы бір анықтап жіберсек, парадигма деп заманауи сананың паттенттерін (үлгі-бейнесін) айтамыз 
Босағаны енді аттап өткен ХХІ ғасырдың парадигмалық идеясы, бәлкім, жаһандану болмақ. Аты айтып тұрғандай, жаһандану қандай да болмасын процестің, іс-әрекет барысының немесе мәдени-әлеуметтік феноменнің, құбылыстың бір ғана ұлт, халық, мемлекет, өркениет немесе континент шеңберімен шектелмей, бүкіл планеталық – жұмыр жерлік, бүкіл жаһандық деңгейде көрініс тауып, маңызға ие болуын танытатын ұғым. Жаһандану – процессы, орын алып отырған, әлі тәмамдалмаған іс. “Жаһандану” бүкіл жер жүзіне жайылу, тарамдалу деген мағынаны да, әлемдік көптүрлі көпшілік қауымның біртұтас адамзаттық мәдениет қалыптастыру екпініне ілесу, ғаламдану деген мағынаны да өз бойына сыйдыра алады. 
Бүкіл әлемде бір түрлі мәдени үлгілердің таралуы, мәдени ықпалға шекараны ашу және кеңейіп келе жатқан мәдени қарым-қатынас қазіргі мәдениеттегі жаһандану туралы айтуды қажет етеді. Қаржы-қаражат, идеялар мен адамдар бұрын болмаған ұтқырлық, шапшаңдық танытып отырған кездегі экономикалық байланыстар мен коммуникация құралдарының күрт дамуының негізінде жеке этникалық мәдениеттердің бір әлемдік мәдениет типін қалыптастыруға бет бұруын мәдени жаһандану процесі деп түсінуге болады. Бірақ мәдениет қандай да бір абсолютті ортақ критерилерге сай келмейтіндігі әу бастан белгілі жай. Әр халықтың мәдениеті өз алдына, сондықтан да ол туралы дәл бағаны беру тек сол мәдениет шекарасында ғана жүзеге аспақ. Бұл әдістемелік көзқарасты мәдени релятивизм дейміз. Әр халық мәдениеті тек сол мәдениеттің өзіндік құндылықтары аясында және өзіндік контекстінде ғана толық түсінікке ие болады. 
Жаһандану сияқты бүкіл әлемді жайлаған процестен туындайтын (әлде, бәлкім сол процесті туындатуға себепші болатын?) “глобализм” термині саясатта болсын, экономикада болсын, жалпы мәдениетте орын алып отырған мәселелерді шешу барысында туындайтын ойлау әдісі де, әрекеттену түрі де десе болады. 
Бұл күндері тек қана әлемге әйгілі ғана емес (атауы талап еткендей), сонымен қатар, өзекті болып келе жатқан жаһандану идеясын болсын, глобализм терминін болсын біржақты талдау мүмкін емес. Яғни не бірыңғай жағымды, не бірыңғай жағымсыз процесс, идеология деп кесіп айту қиын. Өйткені, әлемдік тарихта нақты орын алған оқиғалар сарыны глобализмді біржақты дәріптеп жақтаушылар ғана бар деуден аулақ етеді. Күні кеше ғана көз алдымызда “ошағы ортасына түскен” социализмнің жүйе ретінде күйреуі социализмнің ашық жүргізген глобалистік саясатының жасандылығын паш еткендей. Немесе, осы дүниені дүр сілкіндірген АҚШ-тағы қасіретті оқиға (2001 жылғы қыркүйектегі жағдайды меңзеп отырмыз) да антиглобалистер емес, тек әпербақан террористер сұмдығы екендігіне дәлел шамалы шығар… Тіпті терроризм нәтижесі болған күннің өзінде, сол агрессияға бастаған нәрсе – АҚШ-тың глобалистік ынтасына қарсыластық реакциясы емес пе?! Ендеше, жаһандану шым-шытырығы, қалтарысы көп күрделі де жауапты жол таңдау деп түсіндірілсе керек. 
Жаһандану идеясының өзіне келетін болсақ, оның түп-тамырымен кәрі тарих қойнауында жатқандығын байқаймыз. Айтылуы, аталуы, жүзеге асырылу жолдары жаңаша болып көрінгенімен жаһандану идеясы көне идеялардың бірі. Сөзіміз дәлелді болу үшін мысалдап кетейік. Жер дүниенің бәрін жаулап алып, сол бір ұшы-қиыры жоқ жаһандық территорияда өз өктемдігін жүргізбекші болған, сөйтіп ортақ тілді, эллиндік ділді, құндылықтарды әлемге таратпақшы болған Ескендір Зұлхарнайын бастаған үлкен топтағы Шыңғыс хан да, Гитлер де, Ленин де … (мүмкін кейбір осы үлгілес тарихи тұлғалар бұл жерде аталмаған да болар, олардың бәрін тізбектеу мақсатымыз да емес) өз әлдерінше жаһандандырудың “көш серкелері” болғысы келген еді. 
Жаһандануды алғашқылардың бірі болып жүзеге асырғысы келген Ескендір Зұлхарнайынның ата жұрты – гректер тілінде “агон” деген маңызды ұғым болған. Ол ұғым ежелгі грек болмысы мен мәдениетінің маңызды элементтерінің бірін танытады. Агон деп қоғамдық құрмет пен абыройды әперетін ең биік жетістіктерге жетуге бағытталған жеке тұлғаның болсын, адамдар ұжымының болсын, полистердің (көне грек қала-мемлекеттерінің) болсын өзара жарысу принципін айтамыз. Қарапайым тілдегі бір сөзбен топшылар болсақ, агон дегеніміз еркін бәсекелестік. Әлемдік бәсекеде экономикасы, ақша қаражаты, саясаты, қорғаныс қабілеті, техника-технологиясы, көпшілікке ақпарат тарату жүйесі, тілінің пайдалану аясы, ділінің көпке үлгі болу қабілеті және т.с.с. көрсеткіштер тұрғысынан қай елдің, мемлекеттің мерейі үстем болса, сол елдің әлем жұртшылығының “қара шаңырағы” рөлін атқарары мәлім. Сонымен, ХХ ғасыр парадигмасы болған социалистік және капиталистік жүйелер теке тірестігі жаңа бет пердемен көрінген ғаламдану идеясының бойындағы агондық бастаманың шекті, кернеулі көрінісі ғана болатын. 
Жаһандануға шақыру, бір жағынан, әлемдік бәсекеге шақыру. Ол бәсекеде, Хантингтонның айтуынша, еуропа-американдық немесе батыстық мәдениеттің “мысы” басым болып тұр. Ал қалған жұртшылық, Хантингтонның “Өркениеттер қақтығысы: жеңуші мәдени салада айқындалады” атты мақаласында болжанғандай, не батыстық құндылықтар мен әлеуметтік институттарды қабыл алып, Батыстың “жүйрік поезының соңғы тепшегіне жабысады” (біздің мәселе аумағында – жаһанданады), не өздерін Батыс ықпалынан шығарып алу үшін томаға-тұйықтық, жабықтық стратегиясын ұстанады, не болмаса Батыспен бәсекеге төтеп бере алатын жаңа әлеуметтік-мәдени бірлестік құрады (ол бірлестік те жаһандану моделіне жұмыс істейді, әрине). 
Жұмыр жердің тұс-тұсынан жаһандануға қарсы әрекет жасалып жатқандығын біз жоққа шығара алмаймыз. Бірі Солтүстік Корея, Иран, Ирак, Пакистан, Афганистан сынды мемлекеттік деңгейде өзіндік томаға-тұйықтыққа бет алып жатса, екіншілері ұжымдық тұрғыда ашықтан ашық қан төгіс, террор жолын таңдап отыр. Олардың қай қайсысының болмасын әрекеттерінің жалпы идеологиясы антиглобализм болмақ. 
Жаһандану, екінші тұстан қарағанда, қазіргі заман талабы десе болғандай. Олай деуге бірнешеме себептер де бар. Оларды төмендегідей сипаттауға болады. Адамзат қол жеткізген ғылыми-техникалық жаңалықтардың нәтижесінде адамдар қарым-қатынасы тез өрбіп, күн өткен сайын кеңейіп келе жатыр. Әлем тарылып (әлем тарылды ма, адамдардың пейілі тарылды ма?!), адамзат бір үйде бас қосқандай… Техногенді өркениеттің бел баласы – бұқаралық ақпарат құралдары бүкіл дүние жүзін өз уысынан шығармай, көздегенін жасатарлық күйде. 
Халықаралық экономикалық қарым-қатынастардың тығыз байланыстылығы сонша “бүгін Қырымда, ертең Ұрымда” жүретін “жаңа көшпелілер” пайда болды дей аламыз. Осы сынды үрдістер басымшылығы танылған бүгінгі мәдени-әлеуметтік жағдайда, Рим клубының негізін салушы Аурелио Печчели айтпақшы, “ғаламдық сана”, “ғаламдық ойлау” (“глобальное мышление”) қажет-ақ. Сондықтан да жаһанданудың дәл бүгінгі таңда қай халық, қай мемлекет үшін болса да жасанды, жапсырма идеология емес, қажетті де маңызды заман талабы болатындығы анық. Жаһандануға бой алдыру әркімнің заман сарынына сай икемделуі, өзін-өзі сақтап қалуға тырмысуы деп түсіну керек. 
Жаһандану идеясының негізінде мәдениеттер сұхбаты нәтижесінде туындайтын мәдени бірін-бірі байыту, толықтыру тұр ма, әлде, мәдени біргейлікті жоқ ететін ассимиляциялық аккультурация тұр ма? Басты мәселе осы сұраққа барып тіреледі. Бұл мақаланың өзегі де осы бір жаһандану барысы мен мәдениеттер сұхбаты арақатынасын ой таразысынан өткізу болып табылады. 
Шынайы жаһандану, менің түсінігімше өркениеттілік (техника-технологиялық басымшылдық деген тар мағынасында қолданар болсақ) тетігі басым бір мәдениеттің басқаларға өктемдік етіп, өзінің өлшеміне сай еткізуден емес, мәдениеттердің шынайы “терезесі тепе-тең” сұхбатынан басталуы тиіс. 
Француз философы Ж. Деррида жаһандануды бүгінгі әлемнің қайтаруға келмейтін заңды процесі деп есептейді. Сондықтан да оны, қаласақ та, қаламасақ та асқан байыптылықпен терең зерделей білген жөн. Ағылшын тілінің “global” – “дүниежүзілік” деген сөзінен шыққан етістік “глобализацияның” (”дүниежүзіленудің”) орнына ол француз тіліндегі “mondial” – әлемдік, ғаламдық деген сөзден құрастырылған “mondialisation” – “мондиализацияны” – әлемденуді, ғаламдануды, жаһандануды пайдаланғанды жөн көреді. Өйткені онда ұғымның кеңістікке қатынасынан гөрі, адамдар арасындағы байланыстан өрбитін адами ортаны, адами әлемді білдіретіндігі басымырақ деп біледі. 
Сонымен, Деррида мундиализация – жаһандану, ең бастысы, адамның өмірлік әлемін өзгертеді деп есептейді. Бұған қоса, атақты постмодернист тағы бір гибридтелген туынды сөзді – “mondialatinisation” (”миролатинизация” – “ғаламлатындану”) деген неологизмді ортаға ұсынады. Бұл гибридтен латынданудың, яғни бүкіл әлемнің латындық тіл негізінде өрбіген еуропалық мәдениет үлгісі ізімен даму мүмкіндігі – болжамды сценарийлердің бірі екендігін байқаймыз. Қалай дегенмен де, бүкіл әлем, бүкіл мәдениеттер өмірлік таңдау жасауға тым жақын кеп қалған сияқты. Жоғарыда келтірілген ойлардан туатын бірден бір тұжырым – жаһандануға жатпай-тұрмай тілдік тұрғыдан бейімделу басталып кеткендігі туралы тұжырым. Сонымен, құндылықтар да, мәдени мұра әрі құндылық ретіндегі тіл де – мәдениеттің негізі мен іргетасы. 
Жаһандасу үрдісінің коммуникация құралдарының шапшаңдығына сай өршіп дамуы ұлттық-этникалық мәдениеттердің өміршеңдігін тезге салар уақыт тудырып отыр. Этникалық мәдениеттің тар аймағынан өркениеттік масштабына көтерілудің де өз реті, өзіндік қажеттілігі бар. Этнос деп адамдардың ортақ шығу тегіне, биопсихологиялық белгілерінің жақындығына, мәдени-әлеуметтік құндылықтарының ұқсастығына байланысты бірлескен адамдар жиынтығын айтады. Этникалық бірлестік жерге, саяси шекараға телінбейді. Мысалы қазақ этносының өкілдерін Ресейден де, Қытайдан да, Түркиядан да … көруге болады. Этнос пен ұлт арасында тарихи қалыптасудың көп қашықтығы жатыр. Ұлттың негізін тек қан мен тіл анықтамаса керек, ұлттың негізін сол ұлттың мемлекеті орналасқан жердің, территорияның тарихи оқиғаларын басынан өткізген, замана жүгін бөле көтеріскен ел-жұрты құрайды. Ол ел-жұрттың бірқандас болуы тіпті де міндетті емес. Қазіргі таңда өзін француз, ағылшын есептейтін қара нәсіл, сары нәсіл өкілін де кездестіруге болады. Келтіретін мысалдар өте көп. 
Ұлт – жылжымалы, динамикалы ұғым, оның бойында қатқан қағидадан гөрі тарихи-әлеуметтік шығармашылық лебі басым. Ұлт болып ешкім туылмайды (ал белгілі бір этнос өкілі болып туылады), ұлт болып қалыптасады. Ұлт деп адамдардың полиэтностық, саяси және мәдени-әлеуметтік бірлестігін анықтаймыз. Ендеше, бүгінгі күні біздер қазақ этносынан туындаған қазақ ұлты туралы айта аламыз. Қазақ ұлтының мүмкін болуы басқа біздің жерімізді қоныстанған ел-жұртты тәрк ету, шеттендіру емес, керісінше, олардың басын бір іске жұмылдыру. Ал қазақтар көптеген басқа этнос өкілдері үшін ұйытқы болып отыруы тиіс. Басқалардың бойында “пәтер жалдаушылар” сезімін емес, өз жеріне деген Отан сезімін оята алуы, елдің басын біріктіріп, ортақ іске жұмылдыра алуы тиіс деп ойлаймын. 
Қазақ ұлтын зор болашақты қазақ өркениетінің негізгі элементі деп қарастыру керек, ал қазақ өркениеті идеясының өзін “жалау қылып” ұстайтын ұлттық идея десе болғандай. Ұлттық идеясыз ұлт тіршілігінің мәні жоқ. Қазаққа тән жалтаңдықтан “қазақстандық ұлт” деп жүргеніміз саяси стратегия тұрғысынан алғанда дұрыс та шығар. Жалпы, “қазақстандық ұлт” болсын, “қазақстандық өркениет” идеясы болсын саяси идеологема мен ұлттық идея аралығында тұрған мәселе деп білемін. Осы орайда қазақ өркениеті идеясын отандық гуманитарлық ғылым өкілдерінің асқан сарабдалдықпен жүйелі түрде даярлауға кіріскендігін айта кетпеске болмас.