Қазақстанның салық жүйесі: қалыптасу кезеңдері және қызмет ету мәселелер

     Салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің  санаттары үшін салық мөлшерлемесін  төмендету.

     Салық жеңілдіктеріне сонымен қатар төлеу  мерзцмцн ұзарту және салық бойынша  бересіні есептеп шығару да жатады.

     Жеңілдік  кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты.

     Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттіліктері  – билік пен басқару органдарының салық заңнамасымен реттеледі.

     Салықтық  бақылау– салық службасы органдарының салық заңнамасының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақтылы аударылуын бақылауы.

     Салықтық  бақылау мынадай нысандарда жүзеге асырылады:

     • Салық төлеушілерді тіркеу есебі;

     • Салық салу объектілері мен салық  салумен байланысты объектілерді есепке алу;

     • Бюджетке түсетін түсімдерді есепке алу;

     • Қосылған құнға салынатын салықты  төлеушілерді есепке алу;

     • Салық тексерістері;

     • Камералық бақылау;

     • Салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметінің мониторингі;

     • Фискалдық жады бар бақылау касса-машиналарын  қолдану ережелері;

     • Акцизделетін тауарлардың кейбір түрлерін таңбалау және сату тәртібін сақтауды тексеру;

     • Уәкілетті органдарға бақылау жасау.

     Кедендік  бақылау агенттігі өз құзыры шегінде  Қазақстан Республикасының кеден  шекарасы арқылы тауарлардың өтуімен  байланысты төленуге тиіс салықтарды және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді өндіріп алу жөніндегі салықтық бақылауды Салық кодексыне және кеден заңнамасына сәйкес жүзеге асырады.

     Салық құпиясын салық төлеуші және оның қаржы-шаруашылық қызметі туралы салық  службасы органдары алған кез келеген мәліметтер құрайды.

     Салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын, төмендеткен  табымтарын төлеттіріп алу бұзу ауыртпалығына қарай үлестік немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.

     2.3 Қазақстан Республикасының салық  түрлері.

     Қазақстан Республикасының салықтары екі  түрге бөлінеді. Олар: жергілікті және мемлекеттік. Салықтар: жанама салығы, корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы, жер қойнауын пайдаланушылардың  салықтары мен арнаулы төлемдері, әлеуметтік салық, меншікке салынатын  салық, жер салығы, мүлікке салынатын  салықтар,.   

          Жанама салықтар – жоғарыда  атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлеушінің табыстарына немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекттің фискалды мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін.

     Жанама  салықтың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылған құнға салынатын  салық - ҚҚС  болып табылады. Салық  төлеуші мемлекетке оны төлеу  нәтижесінде шеккен шығысының орнын  бағаны көтеру жолымен толықтырады  және салықты төлеуді сатып алушыға  аударады. Салық салу объектісі материалдық  шығындарсыз өндірілген өнім болып саналатын қосылған құн болып табылады: қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін. ҚҚС дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде Еуропа экономикалық одағының 17 елінде пайдаланылады. ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі болып саналады. 2001 жылы мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы сомасына бұл төлемнің үлес салмағы 21,8 пайызын құрады.

     Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан  Республикасының кодексі (Салық  кодексі) бойынша қосылған құнға  салынатын салық деп тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетуді) өндіру және лоардың айналасы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын  айналым құнның бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды айтады. Қазақстан Республикасының кеден заңнамасына сәйкес мағлұмдамануға тиісті, Қазақстан аумағына әкелінетін немесе әкелінген тауарлар қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден заңнамасына сәйкес белгіленген импортталатын тауардың кедендік құны, сондай-ақ қосылған құнға салынатын салықты қоспағанда, Қазақстан Республикасына тауарлар импорты кезінде салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары қосылады.

     Корпорациялық табыс салығы  бюджет түсімдерінде едәуір орын алады.(23,2%) Бұл салықты Ұлттық банк пен мемлекттік мекемелерді қоспағанда  Қазақстан Республикасы резидент-заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе республикадағы көздерден табыс алатын бейрезидент-заңды тұлғалар төлейді.

     Корпорациялық табыс салығын салу механизмі  заңды тұлғалар салықты есептеу, төлеу тәртібін, алу шарттарын, жеңілдіктер мен санкйияларды, төлеу уақытын айқындайды. Салық салынатын табыс, төлем көзінен салық салынатын табыс және Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын бейрезидент-заңды тұлғаның таза табысы корпорациялық табыс салығы салынатын объектілер болып табылады.

     Резидент-заңды  тұлғаның жиынтық жылдық табысы салық  кезеңі ішінде Қазақстан Республикасы мен одан тыс жерлерден алынуға тиіс табымтардан тұрады. Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын бейрезидент-заңды тұлғаның жылдық жиынтық табысы салық заңнамасына сәйкес анықталады, оған тұрақты мекеменің қызметіне байланысты табыстардың барлық түрлері жатады.

     Жеке  табыс салығы. Бұл төлем бойынша қаражаттардың түсімі (2001 жылға дейін – жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы) барлық салық төлемдерінің 9% алады.

     Салық салу объектілері бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер болып  есептеледі. Салық салу объектісі  төлем көзінен салынбайтын табыстар болып табылады.

     Салық агенттері жеке табыс салығын  есептеу мен ұстап қалуды төлем  көзінен салық салынатын табыс  төленетін күннен кешіктірмей жүргізедіі. Олар салық төлеушілердің тұрған жері бойынша есепті айдың табысын төлеудің соңғы күнінен кейінгі бес жұмыс күні ішінде жүзеге асырады.

     Қазақстан Республикасының щегінен тыс жерлерде төленген жеке табыс салығының сомасы белгіленген тәртіппен Қазақстанда салық төлеу кезінде есепке жатқызылады.

     Жерқойнауын пайдаланушылардың салықтары мен  арнаулы төлемдері. Қазақстан Республикасының  салық жүйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар, оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін төлемдер ретінде бір топқа біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға салынатын салық, жер қойнауын пайдаланушылардйң арнаулы төлемдері, су үшін төленетін төлем, орманды пайдаланғаны үшін төлем (орман табысы) және басқалары жатады. Аталған төлемдер негізінен ренталық сипатта болады, өйткені олардың пайда болуы мен мөлшерлемелерінің шамасы шығарылатын және шаруашылық қызметте пайдаланылатын материалды, шикізатты, минералды ресурстарды алу, тұтыну, олардың сапасы табиғат факторларымен байланысты болады.

     Техногендік минералды құралымдардан пайдалы  қазбалар алуды қоса, Қазақстан Республикасыда жер қойнауын пайдалану жөніндегі  операцияларды жүзеге асыратын заңды және жеке тұлғалар жер қойнауын пайдаланушылардың үстеме пайдаға салынатын салығы мен арнаулы төлемдерді төлеушілер болып табылады.

     Жер қойнауын пайдаланушы үшін белгіленген  салық режімі тек қана Қазақстан  Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен жер қойнауын пайдалануға жасалатын келісімшартта айқындалады.

     Әлеуметтік  салық – мемлекетке алынатын салықтардың  бірі. Ол 1999 жылдан бері бұған дейін  қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы, мемлекеттік әлеументтік  сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру, халықты жұмыспен қамту қорларына  аударылатын сақтық жарналары аударымдарының орнына енгізлген. Аударымдардың жиынтық  мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу  қорның 28% мөлшерінде белгіленді, ал төленетін  жарналардың сомасы өндіріс шығындарына жатқызылды.

     Әлеуметтік  салықтан түсетін түсімдер мемлекеттік  бюджетке 17% алады.

     Қазақстан республикасының резидент-заңды  тұлғалары шетелдік заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері, сондай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекемелер арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар, адвокаттар әлеуметтік салық төлеушілер болып табылады.

     Жұмыс беруші төлейтін ақшалай немесе заттай нысандағы кез келген табыстар нысанындағы  оның қызметкерлерге төлейтін шығыстары  резидент-заңды тұлғалар, сондай-ақ Қазақстанда қызметін тұрақты мекемелер  арқылы жүзеге асыратын бейрезиденттер, заңды тұлғаның құрылымдық бөлімшелері үшін әлеуметтік салық салу объектісі, ал жеке кәсіпкелер, жеке нотариустар, адвокаттар үшін олардың өздерін қоса алғанда, қызметкерлер саны бұл салық салудың объектісі болып табылады.

     Меншікке  салынатын салықтар нарықтық экономика  жағдайында мемлекет иелігінен алу  үшін және жекешелендіру процесінің дамуына қарай меншік қатынастарындағы нақтылы өзгерістермен байланысты едәуір орын алады. Меншікке салынатын салықтарға жер салығы, мүлікке салынатын салық, көлік құралдарын салынатын салық жатады. Меншікке салынатын салықтар негізінен жергілікті бюджеттерге есептеледі.

     Салықтардың мөлшерлемелері меншіктің таьыстылығы  бойынша емес, сыртқы нышандар –  меншіктің мөлшерлері бойынша белгіленетіндіктен физкалдық мақсаттан басқа бұл салықтардың меншікті прайдаланудың тиімділігін көтермелеу мақсаты бар.

     Мнешікке  салынатын салықтар қоғам алдындағы  салықтыұ жауаптылықты біркелкі етіп, бөлуге мүмкіндік береді. Мұның әсіресе жер салығына, мүлікке салынатын салыққа қатысы бар.

     Жер салығы 1992 жылы енгізілді. Жерге салынатын  салықты енгізу мынандай мақсаттарды  көздейді: экономикалық әдістермен жерді  ұтымды пайдалану және жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау жөніндегі шараларды жүргізу  үшін, сонымен бірге аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер салығын төлеу барлық жер иелері, жер пайдаланушылар, соның ішінде жалгерлер мен жер иелері үшін міндетті болады. Жер салығын анықтау үшін жер учаскесінің аланы салық базасы болып табылады. Салық әрбір жер учаскесі бойынша жеке салық базасына тиісті салық мөлшерлемесін қолдану жолымен есептеледі. Қорғаныс қажеті үшін берілген жерлерге салынатын салықты алу тәртібін Үкімет белгілейді. Бюджетке жер салығы жер учаскесінің орналасқан жері бойынша төленеді.

     Мүлікке салынатын салықтар тура нақтылы  салыққа жатады, оның мөлшері мүліктің табыстылығына емес, төлеушілер мүлкінің құнына байланысты болады. Салық мүлік иелеріне оны тиімді иеленуге түрткі болады.

     Қазақстан Республикасының аумағында меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық объектісі  бар заңды тұлғалар мен меншік құқығында салық салу объектісі бар жеке кәсіпкерлер заңды тұлғалардың және жеке кәсіпкерлердің мүліктеріне салынатын салықты төлеушілер болып табылады. Заңды тұлғаның шешімі бойынша оның құрлымдық бөлімшелері салық төлеушілер ретінде қарастырылады.

     Мүлікке салынатын салықты төлеудің көзі табыстың мүлікті пайдаланудың нәтижесі болып табылатындығына немесе өзге де әдістермен  алынатындығына  қарамастан олардың табысы болып есептеледі. 

     2.4 Қазақстан салық жүйесіндегі  кейбір мәселелер және оны шешу жолдары.

     Қандай  да болмасын мемлекеттің салық жүйесі негізінен екі қызметті атқарады. Біріншісі фискалды қызмет болса, екіншісі реттеуші қызметі. Фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды, себебі кез келген мемлекеттің өмір сүруі үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды нәрсе. Реттеуші қызмет әркімнің, мейлің мемлекеттің немесе кәсіпкерлердің болсын, аса қызықтыратын мәселесі болып табылады.

     Қазақстандағы салықтардың атқаратын реттеуші қызметіне кеңінен тоқталсақ, оның  оншалықты өз атына сәйкес келе бермейтін  жақтарын байқауымызға болады. Салықтардың реттеуші ролі негізінен мынадай шараларға жауап беруі қажет: мемлекеттік бюджетке түсетін кіріс мөлшерінің белгілі бір деңгейін ұстап отыру және кәсіпорындар мен жеке тұлғаларға салынатын салықтардың ауыртпалығын реттестіру.

     Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында болашақтағы мемлекетіміздің негізгі  байлық көзі шикізатты, соның ішінде ең біріншіден мұнайды экспорттау болып табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесінің алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын салықтардың тиімділігін арттыру болып табылады.

     Үкімет  басшысының хабарлағанындай, 1999 жылдың қорытындысы бойынша, мұнайды экспорттаудан  тек салық түрінде ғана мемлекеттік бюджетімізге 500 миллион АҚШ доллары шамасындағы қаржы түспей қалған. Мұндай көлемдегі қаржы республикалық бюджетіміздің төрттен бір бөлігіндей мөлшерді құрайды. Егер бұл көрсеткіш тек қана мұнай саласында орын алған болса, онда еліміздің бүкіл шикізатын экспорттаудан түспей қалған қаражаттың мөлшері қандай болар еді?