Статистиканың ғылыми негізі

                          Статистиканың ғылыми  негізі 

1. Статистика  туралы жалпы түсінік және  оның даму процесстері
2. Статистика әдічстері және зерттеу кезеңдері және тәсілдері
3. Статистика зерттеу міндеттері

 
 

       Статистиканың сандық көрсеткіштер жиынтығы. Ол уақыт өткен сайын өзара байланысты әрқашан дамып, жетіліп, толығып отырады. Статаитикалық сандық көрсеткіштерді қолдана отырып,  оған талдау жасау арқылы болашаққа, яғни белгілі бір кезеңге болжам жасауға толық мүмкіндік туады.  Статистика латынша «статус»  деген сөзі, қазақша аударғанда  заттың, нәрсенің, құбылыстың жат күші  деген мағынаны білдіреді. Осы сөзден шығады.

    Осы  сөздің негізінен  италияның «Стато» мемлекет деген сөзі шығады.

    Статистика  қоғамдық ғылым ретінде пайда  болады. Статистика ғылыми даму процесін, бастамасын 17ғ. аяқ кезінен  Англиядан басталды. Оның негізін ағылшын  ғалымы Джон Граунд (1620-1674ж.ж.) пен Вилиям Петтидің (1625-1678 ж.ж.) саяси арифметика атты еңбек қалады. Статистика тарихының екінші бір бастауы саяси арифметикамен бір мезгілде шыққан неміс ғалымы Контингтің еңбегінде қалыптаса бастаған мемлекет тануда жатыр. Мұнда статистика, география, этнография және басқа да ғылым салаларымен бірге зерттелді. 19 ғ-ң 2-ші жартысы мен 20ғ-ң басында статистика ғылымы қарыштап дами бастады. Бұл кезде мемлекет  статистика органдарында жетіліп дами бастаған мезгілі. Қазақстанда 1919ж. басталды.

       Статистика қоғамдық құбылыстың  құрамы мен өзгеру прцесін ондағы сандық қарым-қытнастармен  заңданды, сапалық тұрғыда байланыстыра отырып, оның белгілі бір уақытта қай жерде болғанын зерттеген қоғамдық ғылым. Сонымен қатар әлуметтік экономикалық құбылыстардың сандық көрсеткіштеріне табиғи және  техникалық факторлардың тигізген ықпалын немесе  қоғамдық өндірістің табиғатпен  қоршалған орта тигізетін әсерін анықтайды.

     Статистика  әлеуметтік экономикалық құбылыстар  мен процестерге  статистикалық зерттеу жұмыстарын жүргізу кезінде қоғамдық ғылымның негізгі қоғам мен заңдарына, яғни құбылыстарды танып білудің диалаетикалық әдісіне сүйенеді. Бірақ басқа ғылымдар сияқты  статистиканың өзіне тән ерекшеліктері мен зерттеу әдістері бар. Ол әдістер өздерінің қолданылуы және бірінен соң бірі жалғасып келуіне қарай 3 сатыға бөлінеді:

1. статистикалық бақылау, яғни бастапқы мәләметтерді жинау;
2. жиналған мәліметтерді өздеріне тән ерекшеліктеріне қарай топтау, өңдеу және жинақтау;
3. жинақтау, өңделген мәліметтерге талдау, қорытындылау.

 

Осы  көрсетілген әдіс жинақтау статистика әдістері немесе зерттеу кезеңдері деп аталады.

  Зерттеулерді  жүргізу үшін статистика мынандай міндеттемелерді орындау керек:

1. статистикалық көрсеткіштер жүйесінің көмегімен республикада болып жатқан экономикалық әлеуметтік прцестерді талдап, қорытындылау;
2. республикада болып жатқан әлеуметтік экономикалық дамуды, мәліметтерді зерттеу және басқару органдарына статистикалық мәліметтер мен ақпараттарды  дер кезінде жеткізу;
3. республикадағы  болып жатқан әлеуметтік экономикалық құбылыстар мен процестер туралы мәліметтерді жинау және тарату;
4. статистика көрсеткіштер жүйесінің Қазақстандағы нарықтық дамуына орай үнемі жетіліп отыру.

 
 
 
 
 

                    Статистикалық бақылау 

1.Статистикалық  бақылау ұғымы

2. Статистикалық  бақылаудың ұйымдастыру жолдары,  статистика бақылауының түрлері  және бақылау тәсілдері 
 

       Статистикалық бақылау деп қоғамдық өмірдің көптеген құбылыстар мен процесткрі туралы бастапқы мәліметтерді алдын ала жасалған бағдарлама бойынша ғылыми ұйымдастыратын жүйеде тіркеу, жинау тәсілі айтылады.

Статистикалық бақылаудың бағдарламасы әдістемелік және ұйымдастыру сұрақтарынан тұрады. Бағдарламаның әдістемелік сұрақтарына мынандай сұрақтар жатады:

• Бақылау мақсаты мен міндетін белгілеу
• Бақылау объектілерін және басқару бірлігін анықтау
• Бақылауды ұйымдастыру формаларын бақылау, түрлерін және әдістерін анықтау

    Статистикалық бақылаудың ұйымдастыру сұрақтарына мынадай сұрақтар жатады:

1. Бақылау жүргізетін орынды белгілеу
2. Бақылаудың мерзімін және уақытын белгілеу
3. Бақылау жүргізгенде жауапты ұйымдар мен тұлғаларды анықтау
4. Бақылау жүргізгенге жауапты кадрларды оқытып, нұсқау беру
5. Бақылау формулярын және басқа да бақылау құралдарын көбейтіп, тарату
6. Бақылау нәтижесінде жиналған мәліметтерді жеткізу мерзімін тағайындау

   Бақылау  мақсаты нақты міндеттерді ашып  көрсету. 

   Бақылау  объектісі дегеніміз зерттеуге жататын әлеуметтік экономикалық құбылыстардың процесстер жиынтығы. Мысалы, халық санағын жүргізгенде бақылау объектісі болып елде тұрып жатқан тұлғалардың жиынтығы болып табылады.

  Бақылау  бірлігі – ең қажетті мәліметтер алынатын бастапқы ұйымды айтады. Мысалы, өнеркәсіп құрал жабдықтарына  бақылау жүгізуді әрбір жеке құрал жабдықтары  жиынтық бірлігі болып табылады.

  Статистика  бақылау  формасын есеп беру  және арнайы  ұйымдастырылған  деп бөледі. Статистикалық   есеп беру деп белгілеген мерзімде және белгілі бір  адрес бойынша ұсынылатын құжатты айтады. Ал арнайы ұйымдастырылған бақылауға халық санағы, мал санағы тұтыну тауарларымен қызметтеріне арналарды түгендеу. Азаматтық хал актілерін тіркеу (өлу, туу, ажырасу, некелесу).

   Жұмысшылардың  және қызметкерлердің  үй шаруашылығының бюджетін зерттеу жатады.

  Жиынтық   бірлестіктерінің қамтылуына қарай статистикалық бақылау жаппай және жартылай болып бөлінеді.

  Жаппай бақылауға  халық санағы   өнеркәсіп   орындарының өндірілген өнімі бойынша ай сайын есеп беру жатады.

   Жартылай бақылау дегеніміз зерттеудің жиынтығын жеке бөліктерін ғана зерттейтін ғылым. 

  Жартылай  бақылау мынандай  түрлері болады:

1. Ішінара егер, жалпы жиынтық кездейсоқ немесе белгілі бір  тәртіппен  алдын ала іріктеліп алынған, бөліктері негізінде ғылыми жүйеде зерттелетін болса, онда оны ішінара бақылау деп атайды.
2. Монографиялық бақылау, егер жеке қоғамдық құбылыстың объектінің  кейбіреулері  ғана белгілі бір мақсатта, егжей-тегжейм, жан-жақты зерттелетін болса, айқын жазу арқылы көрсетілетін болса, онда оны

          монографиялық бақылау деп аталады.

     3.  Жиынтықтың   негізгі  бөлігі бақылау статистикалық  зерттеудің            алдына қойған  мақсатына қарай  жалпы жиынтықтың ең негізгі бөлігін құрайтын, ал үлесі жағынан аса ірі бірліктері болып саналатын құрамы зерттелген құрамы болса, онда  оны жинтықтың негізгі бөлігін бақылау деп атайды.

  
 

           
 
 

         Статистикалық мәліметтерді жинақтау 

        Статистикалық мәліметтерге талдау жүргізбес бұрын оларды жинақтап топтастырады. Топтастырудың   мақсаты қоғамдық құбылысының  жиынтықтың құрамын, құрылымын зерттеу болып таылады. Құрылымдық топтастыру таратпал  қатар түрінде, яғни зерттелетін жиынтық құрамын сипаттиайтын  сандық көрсеткіштер  арқылы  жүргізеді. Таратпал  қатар вариация  (өзгеру) және атрибутивтік болып білдіреді. Вариациялық таратпал – қатардың сандық белгі бойынша құрылады. Атрибутивтік таратпал қатар сапалық белгі бойынша құрылады – таратпалы қатар 2 эл-н тұрады:

1. вариант-белгінің  жеке мәндері- (x)
2. жүйелік – (f) жиынтықта белгінің жеке  мәндерінің қанша рет кездесетінін көрсетеді.

   Типологиялық  топтастыру бұған халықтың қоғамдық топқа бөлінуі, белгілі дәрежеге қарай бөлінуі  жатады.

   Аналитикалық топтастыру – бұл құбылыстар арасындағы  өзара байланысты зерттеу үшін қолданады. А.т. қолдана отырып, зерттейтін құбылыстың факторлы және нәтижелі белгілерін анықтайды.

   Таңдап  алынған белгілер арасындағы  байланысты  аналит. топтастыру әдісінің  көмегімен зерттеу үшін жинақтық бірліктермен  факторлық белгі бойынша  топтастыру  жүргізу  қажет әр топтағы нәтижелі белгілердің орташа мәнін  есептеу керек. Топтастыру  белгілі әр түрлі сипатта болады. Топтастыру сандық белгілер  бойынша жүргізетін кезде бүтін санмен  немесе деңгей аралықпен беруі мүмкін. Деңгей  аралықты  топтастыру  жүргізу  үшін, алдымен  топтың  санын  анықтау керек. Топ-тың санын санықтау  үшін мына  формуланы қолд/ды:  

                                 n =1+3.332 lgN

N-жиынтықтағы бірліктің жалпы саны

n- топтың саны

 Сонымен  қатар деңгей  аралықты  топтастыруда деңгей  аралықтың  шамасын  анықтау керек. Топтастыру белгісінің  сандық шамасында  онша көп  ауытқу болмаса, онда  тұрақсыз деңгей аралықты  топтау әдісін қолданады. Тұрақты деңгей  аралығының шамасын анықтау үшін, мына  формуланы қолданамыз:

      Xmax - Xmin

                            d =  

         n 
 

d – тұрақты шама

Xmax – топтың белгісінің ең үлкен мәні

Xmin – ең кіші мәні 

       Деңгей аралығының  тұрақты шамамен анықтап алғанна кейін әрбір,  топтың  төменгі және жоғарғы шегінің  мәндерін анықтайды. Топтың статистикалық мәліметтерін  қайта топтастыруға  бөледі. Қайта топ-ң зерттейтін жиынтықтың  таратпалы қатарын  салыстыру  мүмкіншілік  болмаған жағдайда қолд/ды.Бұл жағ/да  деңгей  аралығ-ң   арасын  үлкейтеді немесе  азайтады.