Статистикалық зерттеу

          Статистикалық зерттеу тәжірибесінде бақылау бағдарламасы жасалынғаннан кейінгі шешеуі жұмыстардың бірі – бақылаудың түрін анықтау. Ол бақылауда жүргізудің алдына қойған мақсатына байланысты. Статистикалық бақылауды жүргізу кезінде зерттелініп отырған зерзаттың жиынтық бірліктерінің толық қамтылуына, яғни тіркелуіне қарай жаппай және жартылай бақылау болып екі түрге бөлінеді.

          Жаппай бақылау кезінде зерттелуге жататын жиынтық бірліктері толығымен түгел тіркеуге алынады. Оған мысал ретінде халық санағын немесе кәсіпорындардың, мекемелердің, ұжымдардың және т.б. белгілі бір уақыт мерзімінде жүргізіліп отыратын есеп беру формаларын алуға болады. Сондықтан, Жаппай бақылау бастапқы деректерді жинаудың  негізгі көзі болып саналады. Сондай – ақ статистикалық зерттеу жұмыстарында жиі қолданылады.

          Жартылай бақылау кезінде зерттелінетін жиынтық бірліктерінің белгілі бір бөліктері ғана қамтылады. Жартылай бақылау арқылы жиналған мәліметтер жаппай бақылау мәліметтерімен салыстырғанда көлемі жағынан аз болады. Бірақ, осы тәсіл арқылы жиналған мәліметтердің қорытындысы жалпы жиынтық көрсеткіштеріне жақын болуына тиіс. Яғни оны жаппай қорытындысы ретінде , толық түрінде қолдануға болады.

          Зерттеліп отырған жиынтық бірліктерінінің  толық қамту мүмкіндігі болмаған  жағдайда және шағын құны мен жұмыс көлемін көбейтпеу үшін жартылай бақылау тәсілі қолданылады. Сондай – ақ бұл тәсіл жалпы бақылау арқылы жиналған мәліметтердің дұрыстығын тексеру үшін де пайдалынады.

          Статистикалық тәжірибеде жартылай  бақылау зерттеу тәсілдеріне  қарай ішінара және жеке ауқымды (монографиялық) және жиынтықтың негізгі бөлігі сияқты үш түрге бөлінеді.

          Ішінара бақылау. Егер, жалпы жиынтық кездейсоқ немесе белгілі бір тәртіппен алдын – ала іріктеліп алынған бөліктері негізінде ғылыми жүйеде зерттелінетін болса, онда оны ішінара бақылау деп атайды. Ішінара бақылау жартылай бақылаудың ішіндегі ең көп қолданылатын жетілдірілген түрі және статистикилық зерттеуде оның атқаратын (орны) өте жоғары.

          Жеке ауқымды (монографиялық) бақылау. Егер, жеке қоғамдық құбылыстың, объектінің кейбіреулері ғана белгілі бір мақсаттан егжей – тегжейлі, жан – жақты зерттелетін, айқын жазу арқылы көрсетілетін болса, онда оны жеке ауқымды (монографиялық) бақылау деп атайды. Оның мысалы ретінде озат кәсіпорындар мен шаруашылықтармен тәжірибесін тарату кезіндегі мәліметтерді жазба түрінде суреттеуді, көрсете білуді келтіруге болады. Жалпы алғанда жеке ауқымды бақылау бүгінгі күннің жетістіктерін насихаттаушы оның кемшіліктері мен жетіспеушіліктерінің бетін ашуға мүмкіндік беретін зерттеу тәсілі болып саналады. Басқа тәсілдермен салыстырғанда бұл әдістің айырмашылығы сонда, ол барлық жиынтықты зерттеуге міндетті емес.

          Жиынтықтың негізгі бөлігін бақылау. Статистикалық зерттеудің алдына қойған мақсатына қарай жалпы жиынтықтың ең негізгі бөлігін құрайтын, ал үлгісі жағынан аса ірі бірліктері болып саналатын құрамы зерттелінетін болса, онда оны жиынтықтың негізгі бөлігін бақылау деп атайды.

          Статистикалық бақылауды уақыт  мерзіміне қарай тіркеу үзіліссіз немесе ағымдағы және үзілісті немесе кезеңдік болып екі түрге бөлінелі.

          Үзілісті  бақылау деп зерттеуге алынған құбылысты, процесті ұдайы, бірақ, белгілі бір уақыт аралығында тіркеуге алуды айтады.

          Үзіліссіз немесе ағымдағы бақылау деп болған фактінің пайда болғанына қарай тұрақты, жүйелі түрде, белгілі бір уақыт мерзімінде тіркеуге алуды айтады.

          Сонымен, стстистикалық бақылау  жұмыстарын жүргізу кезінде жоғарыда  көрсетілген уақыт мерзіміне  қарай тіркеудің екі түрі де  қолданылады. Бірақ, бақылаудың  қай түрін қай уақытта қолданузерттеудің  міндеті мен оның ерекшелігіне  тығыз байланысты екенін ұмытуға  болмайды.

          Үзілісті бақылау уақыт мерзіміне  қарай кезеңдік, мерзімдік және бір жолғы болып бөлінеді. Егер, зерттеу жұмыстары бір уақыт аралығында тұрақты түрде жүргізілетін болса, онда оны кезеңдік немесе мерзімдік, ал егер зерттеу жұмыстары бір – ақ рет жүргізілетін болса, онда оны бір жолғы бақылау деп атайды.