Зерттеу

Зерттеу

ҚР-дағы сайлау жүйесінің түрлері мен  сайлау органдары.

 Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі: ұғымы, сайлау органдары.1.Сайлау жүйесi дегенiмiз сайлау органдарын кұрудың, сайлауды ұйымдастырудың тәртiбi қағидаларын қамтитын, сайланбалы мемлекеттiк жене жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарын қалыптастырудың тәртiбi. 
  Казакстан Республикасы сайлау жүйесi деп Конституция мен сайлау туралы зандарда көрсетiлгендей республика Президентiн, Мәжлiс пен Сенат депуттатарын, ауылдық әкiмдердi, төте не жанама сайлау тәртiбiн айтамыз.

   2.Сайлау жүйесiнiң тепе-тең және мажоритарлы сияқты екi түрi бар. Тепе-тең сайлау жүйесi дегенiмiз сайлау барысында берiлген дауыс пен жеңiп алынған мандат арасындағы тепе тендiк қағидасына негiзделедi. Тепе-тең сайлау жүй есiнің әрекет етуi үшiн бiрнеше iрi аумақтық округтер және екiден кем емес калыптасқан саяси партиялар болуы қажет. 
   Мажоритарлы сайлау жуйесi артық басымдыды және салыстырмалы басымдылы деген екi түрге бөлiнедi. Артық басыьдылық мажоритарлы жүйе тусында бiрiншi және екiншi қайта дауыс беру кезiнде, сайлаушылар тiзiмiне енгiзiлген азаматтардың 50 пайыздан астамы сайлауға қатынасса, сайлау өттi деп, дауыс берушiлердiң 50 пайыздан артык дауысын жинаған кандидат сайланды деп есептеледi. 
   Салыстырмалы басымдылы мажоритарлы жүйе тұсында егер кандидат сайлау тiзiмiне енген сайлаушылардың 25 пайызының дауысына ие болса, дауыс берген сайлаушылардың санына қарамастан, сайланды жене сайлау өттi деп есептеледi. 
Казақстан Республикасында Президенттi және Парламент депутаттарын сайлау кезiнде, дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың (тандаушылардың) елу пайызынан астамының дауысын алған және қайта дауыс беру кезiнде басқа кандидатқа қараған да дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың дауыс санының көпшiлiгiн алған кандидат сайланып, сайлау өттi деп саналады. 
Мәслихаттар депутаттарын сайлау кезiнде басқа кандидат 
тарға қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың дауыс санының көпшiлiгiн алған кандидат сайланған болып саналады. 
Жергiлiктi озiн-өзi баскару органдарының мушелерiн сайлау кезiнде басқа кандидатарға қарағанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың көпшiлiгi жақтап дауыс берген кандидаттар сайланған болып саналады.

   2.Атқарушы органдардың қызметін Үкімет басқарды. Ал оның құрылуына Президент тікелей қатысады. Өз қызметінде Үкімет Елбасы алдында жауапты әрі Парламентке есеп беріп отырады. Тікелей және өздері сайлаған өкілдер арқылы халық ел басқару ісіне қатыса алады. Қазақстандағы сайлау республика азаматының өзінің сайлау және сайлану құқыктарын еркін жүзеге асыруга негізделген. Президентті, мәжіліс және мәслихат депутаттарын, жергілікті езін-өзі басқару органдары мүшелерін сайлау дауыс берудің құпиялылығы сақталып, жалпыға бірдей төте сайлау қүқыгы нсгізінде өткізіледі. Республика азаматтарының сайлауға қатысуы ерікті.

   Қазақстанда жаңа сайлау жүйесінің еңгізілуі қоғамның саяси жүйесін одан әрі демократияландыруға едәуір ықпалын тигізді. Парламент сайлауы мен оны қалыптастыруда саяси партиялардың белсенділігі арта түсті. Партиялық тізіммен дауыс беруге рұқсат етілген 2000 жылғы соңғы сайлау кезінде бұл анық байқалды. Бұл жағдай өз кезегінде елдің саяси өмірін одан сайын жандандыра түсті. Мұны мынадан көруге болады: 1998 жылдың соңы мен 2000 жылдың басында Қазақстан Республикасының Әділет Министрлігінде «Қазақстан азаматтық партиясы», «Қазақстан халықтық республикалық партиясы», «Отан» республикалық саяси партиясы, «Қазақстан аграрлық партиясы» жөне басқа да партиялар тіркеуден өтіп, өмірге жолдама алды.

Қазақстан Республикасының сайлау органдары

Еліміздегі  сайлауды әзірлеу мен өткізуді ұйымдастыратын мемлекеттік органдар, сайлау комиссиялары болып табылады. Олардың біртұтас жүйесін мыналар құрайды:

• республикалық Орталық сайлау комиссиясы;
• аумақтық сайлау комиссиялары;
• округтік сайлау комиссиялары;
• учаскелік сайлау комиссиялары.

Сайлау  комиссиясының өкілеттілік мерзімі  — бес жыл. ҚР-ның Орталық сайлау комиссиясы сайлау комиссиясының бірыңғай жүйесіне басшылық етеді. Орталық сайлау комиссиясының төрағасы мен мүшелерін  Республика Президентінің ұсынуы бойынша  Парламент Мәжілісі қызметке сайлайды және қызметтен босатады. Орталық сайлау комиссиясы тұрақты жұмыс істейтін және еліміздің барлық аумағында сайлау туралы заңнамалардың орындалуына басшылық етуді жүзеге асыратын орган болып табылады. ОСК Президент және Парламент Мәжілісі депутаттарының сайлауын әзірлеу мен өткізуді ұйымдастырады, Парламент Сенаты депутаттарының сайлауын ұйымдастыру мен өткізуге басшылық жасайды, Президент және Парламент сайлауының еліміздегі қорытындыларын шығарады, сайланған Президентті және Парламент депутаттарын тіркейді, заңда керсетілген басқа да өкілеттіліктерді жүзеге асырады. Саяси партиялардың ұсынысы негізінде жергілікті мәслихаттар құратын, облыстық, аудандык, калалық, каладағы аудандық сайлау комиссиялары аумақтық сайлау комиссиялары деп аталады. Олар Президентті, Парламенттің және мәслихаттардың депутаттарын, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлауды әзірлеу мен өткізуді қамтамасыз етеді. Округтік сайлау комиссиялары саяси партиялардың ұсынысы негізінде жергілікті мәслихаттар сайлайтын орган, ол сайлау округтерінде Парламент Мәжілісінің және мәслихат депутаттарының сайлауын ұйымдастыру мен өткізуді камтамасыз етеді, сайлау округтерінде Мәжіліс депутаттары мен мәслихат депутаттары сайлауын өткізуді тікелей ұйымдастырады. Учаскелік сайлау комиссияларының қызметін ұйымдастырып, үйлестіріп отырады, учаскелік сайлау комиссияларынан дауыс берудің нәтижелері туралы хаттамаларды алады, солардың негізінде округ бойынша сайлау нәтижелерін аныктайды, бұл туралы БАҚ хабар жариялайды. Учаскелік сайлау комиссияларын аудандық мәслихаттар саяси партияларды ұсынысы негізінде сайлайды. Олар сайлау учаскелерінде Президент, Парламент Мәжілісінің, мәслихаттарының және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлау жөніндегі шараларды жүргізеді (сайлау учаскелерінде сайлаушылардың тізімін анықтайды, сайлау күні сайлау учаскесінде дауыс беруді ұйымдастырады).

Пайдаланған әдебиет : Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009.

Талдау 
  Бүгінгі күнгі біздің қолданыстағы Сайлау туралы заңымыз негізінен жалпыға танымал халықаралық нормаларға, оның ішінде 1990 жылғы 29 маусымда қабылданған ЕҚЫҰ Адамзаттық өлшем жөніндегі Конференциясының Копенгаген Кеңесі құжатына сәйкес келеді.Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік сайлау органдарының құрылғанына, дербес сайлау жүйесінің қалыптаса бастағанына бар болғаны он бес жыл ғана. Тарихи өлшеммен алғанда аз ғана уақыт ішінде елімізде сайлауларды әлемге ортақ демократиялық стандарттар деңгейінде өткізуге мүмкіндік беретін сайлау заңнамасы қалыптасты деп айтуға әбден болады. Жалпы алғанда, сайлау туралы заңнамаға бүгінгі күнге дейін тоғыз дүркін түзетулер мен толықтырулар енгізіліп, нәтижесінде жекелеген сайлау рәсімдерін де, тұтастай алғанда, сайлау жүйесін де қоғамның даму стратегиясына сәйкес деңгейде қалыптастыруға қол жеткізілді.Заңнаманы жетілдіру бойынша жұмыс қазір де жалғасуда. Осы мақсатта республика Үкіметі “Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы” Конституциялық заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы” жаңа заң жобасын әзірлеп, жақында Парламент депутаттарының қарауына ұсынды.Үлкен саяси маңызы бар өзгерістер мен толықтырулар да көзделген. Оның ішінде, бастысы – Парламентті кем дегенде екі партия өкілдерінен құрудың тетігі.Бұл ұсыныс республика Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы 2 қыркүйекте Парламенттің 2-ші сессиясының ашылуында сөйлеген сөзінде берген нақтылы тапсырмасы бойынша әзірленген.Қазіргі қолданылып отырған “Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы” Конституциялық заңға сәйкес, пропорционалдық жүйе бойынша сайлау кезінде саяси партиялар Парламентке өтуі үшін дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың кемінде 7 пайызының дауысын алуға тиіс. Саяси партиялар тарапынан жеті пайыздық межені төмендету туралы ұсыныстар айтылып жүр. Әлемдік тәжірибеге жүгінсек, Қазақстандағы 7 пайыздық меже ең үлкен көрсеткіш емес екенін көреміз. Пропорционалдық сайлау жүйесі қолданылатын 60-тан астам елдің заңнамаларында саяси партиялар өтуі тиіс межелі мөлшер белгіленген. Парламент палатасының бірнеше ұсақ фракцияларға бөлініп кетуінің алдын алу мақсатында қолданылатын мұндай талаптың деңгейі әр елде әртүрлі. Мысалы, Польшада партиялық коалициялар бойынша – 8 пайыз, бүкіл польшалық тізімдер бойынша – 7 пайыз, Чех Республикасында – екі партиядан тұратын сайлау блоктары үшін – 7, үш партиядан тұратын сайлау блоктары үшін – 9, ал төрт және одан да көп партиядан тұратын сайлау блоктары үшін – 11 пайыз, Ресей Федерациясында – 7, Түркияда – 10, Лихтенштейнде – 8 пайыз деңгейінде.

   2007 жылдың тамызында өткен Мәжіліс депутаттарының сайлауы нәтижесінде жоғары заң шығарушы органның бұл палатасы дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың 88,5 пайызының дауысын алған “Нұр Отан” партиясының өкілдерінен құралды. Сайлауға қатысқан басқа саяси партиялар бұл межені еңсере алған жоқ. Қолданыстағы заңға енгізуге ұсынылып отырған тағы бір маңызды өзгерістердің бірі – облыстық, қалалық, аудандық мәслихаттардың шығып қалған депутаттарының орнына сайлау мерзімін реттеуге қатысты ұсыныстар.Заң бойынша, аумақтық сайлау комиссиялары мәслихаттардың шығып қалған депутаттарының орнына сайлауды депутаттық мандаты мерзімінен бұрын тоқтатылған күннен бастап үш айдан кешіктірмей тағайындауы тиіс. Мұндай жағдайда сайлау комиссиялары босаған бір депутаттық мандат бойынша да сайлау өткізуге міндетті.Елімізде 3335 мәслихаттар депутаттары барын ескерсек, босаған мандаттар бойынша сайлаулар жыл бойы өте беруі мүмкін. Сондықтан, заңға ұсынылып отырған мәслихаттардың шығып қалған депутаттары орнына сайлауды наурыз айының соңғы жексенбісінде және (немесе) қазан айының соңғы жексенбісінде өткізу туралы толықтыруды енгізу сайлауларды өткізу мерзімін реттеу және сайлау комиссиялары жұмысын оңтайландыруға бағытталған. Оның сыртында, мұндай өзгеріс қаржы шығынын үнемдеуге де әсер етеді.Үкімет ұсынған заң жобасына сайлау рәсімдерін реттеуге қатысты бұдан басқа да бірқатар өзгерістер мен толықтырулар енгізу көзделген. Мысалға, Президенттікке кандидаттардың сенім білдірілген адамдарын тіркеу құзыретін Орталық сайлау комиссиясынан аумақтық сайлау комиссияларына беру. Бұл депутаттыққа үміткерлердің сенім білдірген адамдарын уақтылы тіркеуге жағдай жасауды көздейді. Бүгінгі күні еліміздің әртүрлі деңгейдегі сайлау комиссияларында 90 мыңнан аса адам қоғамдық негізде жұмыс істейді. Оларды материалдық ынталандыру да маңызды мәселенің бірі. Қолданыстағы заңда сайлауды әзірлеу мен өткізу кезеңіне сайлау комиссияларының мемлекеттік қызметшілер болып табылатын мүшелерінің негізгі жұмыс орны бойынша орташа айлық жалақысын сақтау, ал мемлекеттік қызметшілер болып табылмайтын мүшелеріне республикалық бюджеттен орташа еңбекақы көлемінде жалақы төлеу көзделген.

   Ел өңірлерінде орташа жалақы мөлшері әртүрлі болғандықтан, мұндай тәртіп сайлау науқаны кезеңіне жалақыға қажетті қаржы жоспарлауда бірқатар қиындықтар туғызады. Осыны ескере отырып, заң жобасында сайлауды өткізуге бөлінген қаражат есебінен сайлау комиссияларының мемлекеттік қызметші болып табылмайтын мүшелеріне кемінде ең төменгі үш айлық жалақы көлемінде еңбекақы беру туралы толықтыру енгізу көзделген.Аталған тәртіп сайлау комиссиялары мүшелерінің материалдық қамсыздандырылуын жақсартып, сайлауды ұйымдастырушылардың жұмысқа ынтасын арттырып, сайлау науқанын жоғары деңгейде өткізуге оң ықпалын тигізеріне еш күмән жоқ.

   Қорыта айтқанда, “Сайлау туралы” заңнамаға ұсынылып отырған өзгерістер мен толықтырулар мемлекетіміздің сайлау туралы Конституциялық заңын және сайлау жүйесін халықаралық демократиялық стандарттар деңгейіне мейлінше сәйкестендіруге бағытталған.

     Бақылаушылар жұмысының қорытындысы  Қазақстандағы сайлау жүйесі әрбір сайлау сайын жетіліп отырғанын көрсетті - ЕКПА Президенті Мевлют Чавушоглу

ҚазАқпарат - Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевты  президенттік сайлаудағы сенімді жеңісімен  Еуропа Кеңесі Парламенттік Ассамблеясының Президенті Мевлют Чавушоглу құттықтады.

Бұл туралы ҚР Президентінің баспасөз қызметі  хабарлады.

Жеделхат  мәтінінде былай делінген:

Құрметті  Президент мырза,

Сізді Қазақстан Республикасының Президенті қызметіне қайта сайлануыңызбен шын жүректен құттықтауға рұқсат етіңіз.

Бақылаушылардың қорытындысына орай, Қазақстан әр өткізген сайлау барысында оның процесі елеулі жетілдіріле түскені атап өтілген. Өткен сайлау нәтижелері Қазақстан халқының қалауын білдіреді.

Еуропа  Кеңесі Парламенттік Ассамблеясының Президенті

Мевлют  Чавушоглу

Страсбург, 2011 жылғы 5 сәуір    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    Тест сұрақтары

1. Президент, Парламент депутаттарын сайлауда қандай сайлау жүйесі қолданылады?

А) мажоритарлық сайлау Б) пропорционалды сайлау

В)  Жанама сайлау     Г) төте сайлау

     2. Сайлау комиссиясының өкілеттілік мерзімі неше жыл?

А) 3   Б) 1  В)  4  Г) 5

    3. Парламентке өту үшін партияның  міндетті түрде алуы тиіс сайлаушылар  дауысының проценті қанша?

А) 8 Б) 7  В) 5  Г)10

     4.Кандидат сайлау тiзiмiне енген  сайлаушылардың 25 пайызының дауысына ие болып, дауыс берген сайлаушылардың санына қарамастан, сайланса –бұл қай сайлау түрі?

 А) мажоритарлық сайлау Б) пропорционалды сайлау