Монополияныңмәнi, түсiнiгi және оныңтүрлерi

   «Монополия»  терминi бiр немесе шектелген саны бар сатушылар нарығын сипаттау үшiн қолданылады. Монополия бәсекелестердi ығыстырып, өз көшiн арттырады және сатып алушыларға таңдау мүмкiндiгiн қалдырмайды. Сонымен бiрге ол ұсыныс көлемiн анықтап, бағаларды белгiлеу арқылы нарыққа өз ережелерiн қояды. Монополия еркiн бәсекелестiгi бар нарыққа қарама - қарсы түрде жүргiзiледi. Артықшылық тұтынушыға емес, өндiрушiге берiледi, себебi ол өнiмге бағаларды белгiлейдi. Баға мен пайда бәсекелестерден жоғары болып, қоғам және жеке топтар үшiн өте ауыр жағдай тудырады. Сфера және аймақ, кәсiпорындар арасындағы ресурстарды қайта бөлу механизмнi» тиiмдiлiгi бұзылады, экономикалық еркiндiк болмайды, тұтынушылар үшiн де.  Тарихи кезеңде әр елдің экономикасына монополияның әр түрлері құрылды: Табиғи монополия және жасанды монополия. Қазақстан Республикасындағы табиғи монополияға жатады. 

Қазақстан Республикасындағы  мемлекеттің антимонополиялық қызметінің басты міндеті:

табиғи монополия  субъектінің қызметін реттеу;

монополиялық биліктің күшейіп, еркінсуіне жол бермеу, ескерту жасау;

мемлекеттік кәсіпорындар мен органдардың ақылы қызмет көрсету ретін бақылау;

сәйкес құқықтық, нормативтерді әзірлеу. 

Табиғи монополия  субъектісі жылына бір реттен аз емес өзінің амортизациялық қоры туралы есеп беруі керек. 

Нарықтық қатынастарда, табиғи монополияны мемлекет реттеу керек. Президент жарлығымен Қазақстан  Республикасында 1998 жылдың шілдесінде “Табиғи монополия туралы”заң шықты. Табиғи монополияны түсіндіретін, оның қызмет етуін реттейтін көптеген құқытықты-нормативті актілер жасалды. 

  

Монополияныңмәнi, түсiнiгi және оныңтүрлерi. 

Монополия – грек сөзiнен «монос» – бiреу, жалғыз, «палео» – сатамын, яғни жалғыз сатамын деген ұғымда. 

Буржуазиялыққоғам екi сатылы шаруашылық: 

а)Еркiн бәсеке капитализмi, бұл ХҮІІ– ХlХ ғасырлар арасы. 

б)Монополистiк капитализмi, бұл ХХ ғасырдыңбасынан осы уақыт iшiнде. 

Жалпы капитализм өзiнiң даму жолында шаруашылықтың үш кезеңiнен, түрiнен өттi. Олар: а) жай, қарапайым кооперация; б) мануфактуралық; в) мәшинелендiрiлген фабрика. 

Жай, қарапайым кооперациялықшаруашылық.Мұнда  капиталист – кәсiпорын иесi –  бiр түрлi жұмысты орындайтын көп адамдарды өзiнiңбақылауында бiрлестiрiп, жұмыс жасатқызады, ол бiр адамныңшамасы келмейтiн жұмысты орындауға мүмкiндiк тудырады. 

Мануфактуралықшаруашылық. Бұл Батыс Еуропа елдерiнде ХҮІІғасырдыңортасынан ХҮІІІғасырдыңекiншi жартысына дейiн орын алды. Бұл да еңбек кооперациясы, бiрақмұнда заттың, өнiмнiңэлементтерi өндiрiледi еңбек бөлiнiсi арқылы. Әрбір жұмысшылар тобы ақырғы өнiмнiңтек бiр ғана бөлшегiн жасайды(мәшиненiңтек дөңгелектерiн,моторын, тағыбасқа) өндiрiс, еңбек мамандырылады, ол олардыңтиiмдiлiгiн жоғарлатады. 

Мәшинелендiрiлген өндiрiс. ХҮІІІғасырдыңсоңында, ХlХ ғасырдыңортасында Батыс Еуропада, Америка құрама Штатында өнеркәсiптiк революция болып, соныңнәтижесiнде қолөнерлiк техниканыңжәне қол еңбектiңорнына әр түрлi мәшинелер келедi. 

Кәсiпорындарда ендi. қарапайым болмаса, қиын мәшинелер адамныңбақылауымен жұмыс iстейтiн болды. Мұны фабрика деп атайтын болды. 

Мәшинелендiрiлген өндiрiс- техникалық төңкерiстiңнегiзi болды. ХlХ ғасырдыңсоңында, ХХ ғасырдыңбасында электротехникада (будыңорнына электрқуаты), м¸шине жасау саласында (iшкi жануға негiзделiнген қозғағыш мотор – автомобиль, самолет), химиялықөнерк¸сiпте төңкерiс болды. 

Сонымен, ХIХ ғасырдыңаяғында ХХғасырдыңбасында буржуазиялыққоғам монополистiк сатысына өтедi. Бұл жаңа белес, жаңа жағдай сол кездегi ғылыми ойлардыңназарынан тыс қалған жоқ. Тiптi бiр-бiрiне қарсы келетін өткiр көзқарастар, ғылыми тартыстар, ойлар болды. Солардыңбiрi В.И.Лениннiң«Империализм –капитализмнiңжоғары сатысы» атты кiтапшасы (1917ж). Онда монополизмге(империализмге) жан-жақты және обьективтi саяси-экономикалықталдау жасап, өмiр шындығына сай келетiн бағалы тұжырымдар берiлген. 

Монополизм –жеке қоғамдық экономикалық формация емес, капитализмнiң жоғары сапалы сатысы және жалғасы. Капитализмнiң барлық қасиеттерiн бойына жинақтайды, экономикалық заңдарда жаңа жағдайға бейiмдеп пайдаланады. 

Монополияның құралу негiздерi. Өндiрiстiң, капиталдау шоғырлануының  нөтижесiнде iрi және аса iрi кәсiпорындары пайда болды. Олар iрiсте және нарықта үстемдiгiн, билiгiн жүргiзе  бастады,  дерiнiң үстемдi билiгiн жүргiз бастады,өйткенi  iрi кәсiпорындары өнiм ондiрудi, оны нарықта сатуды өз қолдарына жинақтайды, яғни белгiлi бiр өнiмдi-тауардың денiн, көбiн өндiретiн, оны сататын тек бiр, болмаса 2-3 ғана кәсiпорындар. Ал  өндiрiстiң шоғырланып, iрi кәсiпрындарының құрылуына ғылыми-техникалық прогресстiң дамуы, оның жаңа жетiстiктерi себеп болған және бәскелiк. Бәсекелiктi кiм жеңедi, кiмнiң шаруашылығы күштi,мықты болса, ал күштi болатындар – iрi кәсiпорындары. Олардың пайда болуы жаңа технология мен өндiрiстiк қондырғыларға байланысты, яғни солар себеп болған. 

Монополияның түрлерi.  Тарихи кезеңде әр елдiң экономикасына монополияның әр түрлерi құрылды: 

а) Табиғи монополия. Сирек және орны толтырылмайтын  өндiрiс элементтерiне бiр ғана субьектiнiң  ие болып пайдалануы. Мысалы, жер қойнауының пайдалы қазбалары: сирек металлдар, құнарлы жерлер. Мұндай монополия тұрақты болады. Қазақстанда табиғи монополияға жатады: халыққа коммуналды қызмет (сумен, газбен,электр күшiмеен, жылумен қамтамасыз ету), темiржол, әуе жолы, энергетиканың обьектiлерi. Мұнайды, мұнай  өнiмiн, газды тасу, байланыс қызметi, қорғаныс кәсiпорындарының кешенi, ядролық кәсiпорын, уландыратын,нашақорлық заттар, қымбат бағалы заттар, қымбат бағалы металлдар. 

Бұл субьектiлердi мемлекет монополияға қарсы және баға туралы саясатқа сәйкес қатаң бақылайды және реттеу шараларын жүргiзедi. 

б) жасанды монополия  – бiреулердiң қолында белгiлiбір өнiмнiң тек нарығы, болмаса, тек өндiрiс және сату нарығы болады. Бұл кездейсоқ, тұрақты жәнежалпыға бiрдей болуы мүмкiн. 

Кездейсоқ монополия  сатушыға, болмаса, сатып алушыға болады ұсыныс пен сұраныстың уақытша тиiмдiлік  қатынастары болғанда, болмаса, өнiмдi өндiрiп сату үшiн  өте қолайлы жағдай, мүмкiншiлiк болса (озық технология, техника, жұмыс күшi). Бiрақ, бәсеклестiң салдарынан бұл экономикалық тиiмдiлік артықшылық тұрақты болмайды. 

Тұрақты монополия  болатындар – iрi кәсiпорындар, өндiрiстi , тауарларды өткiзу нарқын өздерiне қаратқан. Мысалы, ағылшынның «Ост- Инд», Германияның «Ганза» компаниялары. 

ХIХ ғасырдың аяғында  тұрақты монополияның кеңiнен дамыған  түрлерi: картельдер, синдикаттар,трестер, концерндер, конгломераттар. 

Картель – бұл өнеркәсiптiң бұл саласындағы бiрнешекәсiпорындарының одағы. Бұған қатысушылар құрал- жабдыққа және өнiмге өздерi ие, өздерiнiң меншiгiнде болады. Өнiмдi нарықта өздерi өткiзедi, сатады, бiрақ жалпы өндiрiлетiн өнiмдегi әр қайсысының үлесi (квота), сату бағасы, сататын нарқы, тағы басқа туралы өзара келiсiм болады. 

Синдикат – бұл бiр түрлi өнiм шығаратын бiрнеше кәсiпорындардың бiрлестiгi. Мұнда шаруашылыққа кезектi материалдық жағдайлар, ресурстар әр қайсысының  өз меншiгiнде қалады, ал дайын өнiмдi өткiзетiн жалпы ортақ сауда кәсiпорны ұйымдастырылып,  тауарды сол сатады. 

Трест – бұл  монополияда құрал–жабдық. дайын өнiм, осыған қатынасушылардың бiрiктiрiлген, ортақ меншiгi болып саналады 

Концерн – бұл  сөз жүзiнде бiрiне – бiр тәуелсiз  кәсiпорындардың және банктердiң  одағы (өнеркәсiп, сауда,көлiк). Мұнда бас фирма басқаларына қаржылық бақылау жүргiзедi. 

Конгломерат – бiрнеше шағын жәнеорташа, бiр бiрiмен өндiрiстiк байланысы жоқ кәсiпорындардың бiрлестiгi. 

Жалпыға бiрдей монополия формасы пайда болды осы ХХ ғасырдың екiншi жартысында. Мұнда халық шаруашылығы барлық жағынан да кәсiпкерлердiң  бiрлестiгiне бағындыру (мемлекеттiң көмегiмен) негiзiнде құралған. Бiрлестiктер көп нарықта негiзгi сатушылар және  сатып алушылар болып саналады. Мұнда (мемлекеттiң  көмегiмен) негiзiнде құралған. Бiрлестiктер көп нарықта негiзгi сатушылар және сатып алушылар болып саналады. Мұнда мемлекеттiң өзi iрi монополия болады. (әскери -өнеркөсiп кешенi).

әдеттен шаруашылықта, қоғамда кездеседi – монополия – жеке өзi сатып алушының  нарқы. Кейбiр экономиканың маңызды секторын  қолдау саясатында, мысалы, ауыл – шаруашылық өнiмiн  мемлекет өзi сатып алады. 
 

Екi жақты монополия – белгiлi бiр нарықта тауарды әкелiп сатушы мен бiрiккен сатып алушылардың қарсыласуы. 

Капиталистiк экономиканы монополияндыру өндiрiстiк ғылыми – техникалық  прогресстiң  ықпалымен шоғырландырудың нәтижесiнде. Бiрақ, кейiнгi уақытта ғылыми- тхникалық революция басқа да үрдiс (тенденция) туындырды – ол шағын және орташа техникалық жоғарғы класстық кәсiпорындардың ролiн жоғарлату. Дамыған елдерде шаруашылықтың 70-80% шағын және орташа кәсiпорындар құрайды. Америка Құрама Штатында «Шағын бизнесті»  ұлттық өнiмнiң жартысына жақынын өндiредi. Жаңа технология мұнда өндiрiсте тез және көп енгiзiледi, қолданылады. Қазақстан Республикасында да қазiргi уақытта шағын және орташа кәсiпорын құруға молынан мүмкiншiлiк берiлiп отыр. 

Монополия бәсекелiктi жоймайды, тек тәсiлдерiн өзгертедi. Жетiлмеген бәсекелiк болады, егер тек бiрнеше iрi кәсiпорындар белгiлi бiр арнайлы тауарларды сол қалыптасқан бағамен ұсынады, сатады. Жетiлмеген бәсекелiктiң үш түрi болады; а) монополия; б) олигополия; в) өнiмдi  дифференциялау. 

Өнiмдi дифференциялау дегенiмiз- әрбiр тауардың орнын басарлық, оның бәсекелігiнде болатын басқа тауар –субститут барлығы. 

Жалпы бұрынғы бытыраңқы, еркiн бәсекенiң орнына жекелеген  салалардың, ұлттық шаруашылықтың шеңберiнде  және бүкiл дүниежүзiлiк шаруашылық көлемiнде  монополиялардың арасындағы бәсекелiк орналасады. Оның негiзгi  мақсаты – басқаларға қарағанда пайданы көбiрек табу. 

Қазiргi уақытта бәсеке күресi дүниежүзiлiк  нарықта айрықша шиеленесуде. Мысалы, АҚШ-пен Жапония арасы. Монополизмдібәсекелiк күрестiң жаңа әдiстерi пайда болуда. Монополизмге дейiн бағалық бәсеке болды, яғни бәсекелiктiң бағасынан гөрi төмен  баға қою  арқылы бағаны түсiрiп, оны   нарықтан    ағыстыру. Бұл монополизм уақытында сирек болатын құбылыс. Ендi монополиялар тәуекелдiгiнен бағаны өзгерткеннен гөрi өндiрiстiк қуаттардың өнiм шығаруын азайтып,не көбейтiп  амал қолданылады. Тiптi дағдарыстар кезiнде де бағалар бiршама тұрақты күйiнде қалады да, экономикалық өрлеулер кезеңiнде артады. 

Бірақ, баға бәсекесі мүлдем болмайды деген сөз емес. Ол көбінесе, жасырын түрде болады, яғни өнім нарық құжаттарында жарияланған бағалардан біршама төмен бағамен өткізіледі. 

Монополистік бәсекеде өнімнің сапасын арттырудың, сатып  алушыларға кепілдіктер беріп, қызмет көрсетудің маңызы арта түсуде. Бұл ғылымиө техникалық прогреспен обьетивті түрде байланысты. Оның іс - қарқыны олардың бәсекелік қабілетінің шешуші шарты 

Әр алуан жаңалықтар енгізулі бәсекелік күресте аса күшті қару болып отыр. 

Бәсекелеліктің түрлері.

Сала ішіндегі бәсекеге шетел монополиялары да қатысып, ерекше шиеленіседі.

Салааралық бәсеке күрес жойылмайды, өршеленеді. Мысалы, «тұтынушылардың доллары үшін»  және капиталды пайда аз беретін  саладан, оны көп жоғары беретін салада пайдалану үшін.

Монополиялар «бөгде – аутсайдер» деп аталатын, яғни моноподық бірлестікке кірмеген кәсіпорындармен үнемі күресте болады. Күрестің айлалы, жауыздық әдістерге толы көптеген түрлерін қолдана отырып, «бөгделерді құртып жібереді»

Орта пайда алу  мақсатындағы бәсеке күресімен қатар  үстем пайда үшін күрес тоқталмайды.

Бәсеке ұлттық нарықта  ғана емес әлемдік нарықта болады.

Монополиялардың бірімен бірінің күресі әрдайым қауіпті сипатта болады. Бір саладағы монополиялар, саланы бүтіндей қожалығына айналдыру, тек өз үстемдігін жүргізу үшін күреседі. 

Монополистік шаруашылықтағы бәсекенің мәні - монополдық үстеме жоғары пайда түсіру. Монополиялардың өзара бәсекелестіктің түрлері бірнеше: қарсылсушыны шикізатсыз, өткізетін нарықсыз, несиесіз қалдыру. Қарсыласушы жұтағанша бағаны төмендету, сосын қайтадан көтеру. Бәсекелесушінің кәсіпорын өртеп жіберу, мамандарды өзіне тарту, қаржыдан жайсыздандыру, үкімет тапсырмасы үшін күрес, тағы басқа. 

 Монополия экономикалық  тұрғыдан өзінің үстемдігін монополиялық бағада монополиялық пайдада жүзеге асырады. 

Монополиялардың қолына орасан зор күш-қуат жинақталу арқасында, олар ішкі салалық бәсекені тежей алады және өз өніміне қойылатын баға жөнінде нарыққа белгілі бір шекке дейін өз дегенін орындаттыра алады. 

Монополиялық баға дегеніміз - монополияның жеке дара немесе көбінде басқа концерндермен  мәмілесіп қоятын бағасы. Әдетте, бұл бағалар тауардың нақтылы құнынан да және өндіріс бағаларынан да жоғары болып келеді, ал қоғамдық құнынан төмен болады.