Мемлекеттік басқарудың теориялық аспектілері

     Қазақстанның  Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруі  республиканың экономикалық саясатының аса маңызды басымдылығы болып  табылады. Осы міндетті шешу қажеттілігі  туралы Қазақстан Республикасының  Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы 28-ақпандағы Қазақстан халқына жолдауында атап өтілген: «Қазақстанның ғаламдық экономикадағы бәсекелестік тұғырын нығайту көп жағдайда оның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруімен айқындалатын болады».

     ДСҰ-на мүше елдермен сауда- саттық қарым- қатынасы бар Қазақстан үшін бұл ұйымға кіру барлық мүше мемлекеттермен барынша  оң қабақ көрсету режимін алу  үшін, сауданы дамыту мен әсіресе, инвестициялар тарту үшін маңызды, олар өңдеу өндірісінің анағұрлым  жоғары сатыларын дамытуға, сауда  дауларын кемсітушіліксіз шешу мүмкіндігіне ұмтылады. Республика экономикасының, оның ішінде аграрлық секторының жалпы бәсекеге қабілеттілік деңгейін көтеру Қазақстанның ДСҰ-ға ойдағыдай кіруінің маңызды факторы болып табылады.

     Аграрлық  сектордың даму деңгейі қашан  да қазақстандық қоғамның экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын анықтайтын факторы болып келді және әлі  де болып келеді.Республика экономикасы  дамуының басым бағыттарының бірі бола отырып, ауыл шаруашылығы аса зор  әлеует пен үлкен қорға ие. Алайда елде ауылшаруашылығын дамытудағы оң нәтижелерге қарамастан аграрлық сектор республиканың ЖІӨ-де 5 %-ды қамтамасыз етеді. Ауылшаруашылығы өнімінің төмен бәсекеге қабілеттілік деңгейіне байланысты елдің ішкі нарығында негізгі тағам өнімдерінің шеттен әкелу үлесі жоғары болып қалуда.

     Республика  Үкіметі елдің аграрлық секторының бәсекеге қабілеттігін арттыру үшін тиісті іс- шаралар қабылдады. Алайда елдің аграрлық секторының бәсекеге қабілеттілігін, ауылшаруашылығы өндірісіне озық технологияларды енгізудің  төмен қарқынын арттыру үшін бөлінетін бюджет қаражатының толық игерілмеу проблемалары әлі бар.

     Еліміз  тәуелсіздік алғалы бері ДСҰ-ға кіру жөнінде бірнеше келіссөздер  жүргізді. Мынадай келісімдер мемлекеттің  ДСҰ-на кіру жөніндегі негіз қалаушы  құжаттар болып табылады:

1. Ауылшарушылығы жөніндегі келісім;
2. Санитарлық және фитосанитарлық іс-шаралар туралы келісім;
3. Саудадағы техникалық кедергілер жөніндегі келісім;

   Республиканы  жоғарыда аталған келісімдерге қосу жөніндегі келіссөздер үдерісіндегі аса маңызды сәттер мыналар болып  табылады:

1. Ауылшаруашылығы тауарлар нарығына қол жеткізу мәселелері.

Ауылшаруашылығы тауарлар нарығына қол жеткізу жөніндегі  келіссөздерге тарифсіз шараларды  тарифтімен ауыстыру кіреді, олар ішкі нарықты қорғаудың тиісті деңгейін қамтамасыз етеді және кеден тарифтерін төмендетумен байланысты. Келіссөздерде  Қазақстан жағы ұлттық азық- түліктік қауіпсіздіктің ұзақ мерзімді келешегіне орай ішкі нарықты қорғау саясатын жүргізеді.

2. Ауылшаруашылығын ішкі қолдау көлемі. Аграрлық сектор елдің экономикалық жіне әлеуметтік өмірінде ерекше орын алатындығын, республиканың ДСҰ-ға кіруі барысында экономиканы дамытудағы маңызды фактор болатындығын ескергенде, келіссөздерде ауылшаруашылығы саласын ішкі қолдаудың баламалы шараларын жасау. Қазақстан ішкі нарықты қорғау шарттарын нашарлатуға жол бермеу ниетімен өзіне басқа елдермен теңдей бәсекелік артықшылықтарды қамтамасыз етуге тырысады.
3. Экспорттық субсидиялар мәселесі. Қазақстан теңізге және терең сулы порттарға өздігінен шыға алмайды. Бұл факті өнімнің өзіндік құнын құрайтын тасымалдау шығынының көбеюәне алып келеді. Сондықтан республика үшін отандық тауар өндірушіні экспорттық субсидиялау жөнінде шара қабылдау маңызы өзекті болады.

   Қазақстанның  аграрлық секторы мынадай сипатқа  ие:

• ауыл шаруашылығына арналған жердің жалпы  аумағы – 222,6 млн. га, оның ішінде 24 млн. га (10,8%) – егістік жерді, 5 млн. га (2,2%) – пішендік жерді, 189 млн. га (85%) – жайылым жерді алып жатыр;

• ауыл тұрғындарының саны – 7,3 млн. адам немесе ел тұрғындарының жалпы санының 47,2%-ын құрайды;

• топырақ  және өсімдік жамылғысының тік және көлденең зоналары анық белгіленген. Орманды  дала мен дала аймағында барлық жердің 10%, шөл және шөлейт аймағында - 60%-ға жуығы, таулы аймақтарда - 5%-ға жуығы  жатыр;

• елдің  барлық егіншілік аймақтары жылдық жауын-шашынның аздығымен сипатталады  – 150-320 мм.;

• 2010 жылдағы 1 га егістікте ауыл шаруашылығының жалпы өнімін өндіру 47,5 мың теңгені құрайды, ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін 1 қызметкерге ауыл шаруашылығы өнімін өндіру 453 мың теңгені құрайды;

• бидай  мен ұнның ірі экспорттаушысы (10 әлемдік экспорттаушылардың қатарына енеді) болып табылады, елдің ауыл шаруашылығы өнімінің жалпы экспортында  мақтаның (15%), тері мен жүннің (25%) де маңызды үлесі бар;

• мал  шаруашылығы саласы Қазақстан үшін дәстүрлі шаруашылық болып табылады, мұнда малдың 90%-ы тұрғындардың үй шаруашылығына тиесілі;

• ауыл шаруашылығы техникасы паркінің орта жасы пайдаланудың нормативтік  мерзімі 7-10 жыл жағдайында 13-14 жылды  құрайды; ауыл шаруашылығы техникасы  паркінің 70%-ы – 1991 жылға дейінгі  өндірілгендер;

Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің мәліметтері бойынша 2010 жылы ауыл шаруашылығы дақылдарының барлық егістік алқабы 21 411,4 мың га құрады, бұл 2009 жылғы деңгейден 1 429,3 мың га немесе 7,2 %-ға артық.

2010 жылы қазақстанның астығы 25 мемлекетке экспортқа шығарылды. Негізінен бұл ТМД елдері, оларға 1,4 млн. тонна астық немесе жалпы көлемнің 39,5 % экспорталған. ТМД елдері ішінде астықтың елеулі көлемдерін Тәжікстан – 381,5 мың тонна, Қырғызстан – 338,4 мың тонна, Әзербайжан – 256,6 мың тонна, Түркменстан – 173,1 мың тонна, Ресей – 143,7 мың тонна импорттады.

     Алыс  шетел мемлекеттері бойынша астықтың үлкен көлемдері Иранға – 988,8 мың  тонна, Турцияға – 440,0 мың тонна, Ауғанстанға  – 338,0 мың тонн, Ұлыбританияға - 90,6 мың  тонн, Грузияға – 79,6 мың тонна, Грецияға – 74,6 мың тонна экспортталды. 

   2010 жылдың қаңтар-маусым айында ҚР  Статистика агенттігінің бағалауы  бойынша ауыл шаруашылығының  жалпы өнімінің көлемі 363,2 млрд. теңгені  құрады, 2009 жылдың сәйкес кезеңімен  салыстырғанда 3,1% артық.

   Статистикалық көрсеткіштердегі нәтижелер оң болғанымен, соған қарамастан республика экономикасының аграрлық секторын дамытуда елеулі проблемалар  бар:

1. Республиканың ауылшаруашылығы нарығының импорттан жоғары тәуелділік деңгейі. Елдегі ауылшаруашылығы нарығының жағдайы сыртқы нарықтан азық-түліктік тәуелділік деңгейімен сипатталады.
2. Аграрлық өнімнің импортына қатысты мемлекеттің жетілмеген тарифтік саясатты жүргізуі.қазіргі кезде республиканың осы заманғы тарифтік саясатының жағдайы жетілдіруді талап етеді, өйткені ол отандық агроазық-түлік өнімдерін өндірушілерді әлсіз қорғайды.
3. Аграрлық секторды қолдауға берілген бюджет қаражатын толық игермеу. Ауылшаруашылығы тауарларын өндірушілерді қолдауға арналған бюджет қаражатын толық игермеу республика экономикасының аграрлық секторын дамытудағы елеулі проблема болып табылады. Мұндай қауіпті тенденцияның сақталуы кәсіпорындарда озық технологияларды ендіруді, жабдықтарды жаңартуды тежейтін фактор болып табылады.
4. Өнеркәсіптік өңдеудің төмен деңгейі мен өңдеу кәсіпорындары қуатының толық жүктемесінің болмауы. Өндірілген ауылшаруашылығы өнімдерінің шамамен 80 %-ы өңдеусіз шикізат түрінде сатылады, ал дайын өнім өңдеу кәсіпорындарының технологиялық артта қалуына байланысты әлсіз бәсекелік қабілетке ие.
5. Аграрлық өндіріске инновациялық әзірленімдерді жеткіліксіз ендіру. Соңғы жылдары аграрлық ғылымды қаржыландыру көлемі ауылшаруашылығының ЖІӨ-нен бар жоғы 0,24%-ды құрайды, ол елдің аграрлық секторын инновациялық дамыту үшін айтарлықтай жеткіліксіз болып табылады.
6. Аграрлық секторды жеткіліксіз инвестициялау деңгейі. Негізгі қорлардың тозу деңгейінің жоғары болуы мен «желініп кетуі» салдарынан аграрлық сектор кәсіпорындарының инвестициялық тартымдылығы айтарлықтай төмен.
7. Аграрлық сектор өнімдерінің төмен бәсекеге қабілеттілік деңгейі.

   Аграрлық  сектор өнімдерінің төмн бәсекеге қабілеттілік деңгейі импорттық өнімді көбейтуге алып келеді, ол Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жағдайында елеулі проблема болып саналады. Осыған байланысты бірқатар негізгі бағыттар бойынша нақты іс-шаралар кешенін қабылдау тиімді болмақ:

1. Аграрлық сектордың бәсекеге қабілеттілігін көтеру саласындағы нормативтік- құқытық қамтамасыз етуді жетілдіру. Аталған мәселенің шешімін «Сауда және Қазақстан Республикасының аграрлық секторының бәсекеге қабілеттілігі туралы»  тиісті заң жобасын әзірлеу мен қабылдау жолымен шешуге болады.
2. Аграрлық сектор өнімдерінің бәсекеге ұабілеттілігін арттыру жөнінде аймақтық саясат жургізу. Аймақтарды мамандандыруды қалыптастыру бойынша іс-шаралар қабылдау аса маңызды орын алады. Бұл бағыттар өндірістік және еңбек ресурстарын жұмылдыруға, ауыл аумақтарының инфрақұрылымын дамытуға және кәсіпорындар мен олар өндіретін өнімнің  бәсекеге қабілеттілігін арттыруға жәрдемдесетін болады.
3. Институционалдық қамтамасыз етуді жетілдіру. Қазіргі кезде тағам өнімдерінің сапасын мемлекеттік бақылау мен қадағалау функциялары мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қызмет, мемлекеттік мал дәрігерлік қызмет пен Қазақстанның Мемстандарт органдары арасында бөлінген. Ұсынылған іс-шараларды іске асыру өнім сапасын мемлекеттік бақылауды жақсартуға және күшейтуге жол береді.
4. Өндіріс тізбегін – мемлекетаралық агроиндустриялдық кластерлер қалыптастыру. Қазіргі кезде мемлекетаралық кластерлерді: астық, жеміс-жидек пен көкеніс, қант, сүт және балық салаларын құру мен дамыту өзекті маңызға ие болуда. Бұл бағыттар елдің аграрлық сектор экономикасын өсірудің жаңа нүктелеріне айналуы мүмкін.
5. Елдің аграрлық секторын дамытуға бағытталған мемлекеттік қаражатты толық игермеу бойынша іс-шаралар қабылдау. Елдің аграрлық секторын дамытуға бағытталған мемлекетік қаражатты толық игермеу бойынша әкімшілік жауапкершілік нормаларын әзірлеудің маңызы зор. Осыған байланысты «Республикалық немесе Жергілікті бюджеттерден және бюджеттен тыс қорлардан ьөлінген мемлекет мүлкі мен қаражатын мақсатына сай қолданбағаны үшін әкімшілік жауаптылық туралы» тиісті заңды қабылдау тиімді болмақ.
6. Аграрлық сектордағы мемлекеттік инвестициялық саясат тетіктерін жетілдіру. Бүгінгі таңда аграрлық секторға шетелдік және отандық инвестициялар тарту бойынша іс- шараларды қабылдау аса маңызды. Ол үшін инвесторларға қолайлы шарт- жағдай жасау үшін тиісті заңдарды жетілдіру бойынша  іс-шараларды қабылдау тиімді болмақ.
7. Еркін экономикалық аймақтарды құру. Еркін экономикалық аймақтар құру ауылшаруашылығы өндірісін ынталандырудың, шетел инвестицияларын тарту мен аймақтарды дамытудың аса маңызды факторы болып табылады.
8. Ауылшарушылығы машинасын жасауды дамыту. Бұл ретте Қазақстанға ауылшаруашылығы техникасын шетелден әкелумен ғана шектелмеу қажет. Қазақстанда тракторлар мен комбайндарға арналған құрастыру алаңдарын құрған да маңызды. Сондықтан республикада ауылшаруашылығы машинасын жасау саласындаға клкстерлнрді дамыту шараларын қабылдау қажет.

   Сонымен қорыта айтқанда , аграрлық сектор өнімдерінің  бәсеке қабілеттілігін арттыру бойынша  осындай іс-шараларды іске асыру  Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына  жетістікпен кіруіне және еліміздің  әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 мемлекетінің құрамына кіру жөніндегі стратегиясын жүзеге асыруға жәрдемдесетін болады.