Мемлекеттің басқару нысандары және сипаттамасының теориялық негіздері

Біздің пікіріміз - функцияның өзін жеке оқып, білген дұрыс. Оны мемлекеттің  мүдде - мақсаттары мен міндеттеріне қосып, біріктіріп қарау дұрысқа  жатпайды. Себебі, бұл үшеуі үш түрлі  мәселені қамтиды, олардың мазмұны  да, орындалу жолдары да, тәсілдері де түгелімен басқа.

Дамыған елдердің біразы мемлекеттің функциясын ішкі-сыртқы деп бөлмейді. Өйткені олардың  шекарасын анықтау қиынға соғады. Олар жалпылама түрде қарастырады. Біздіңше, бөлген  дұрыс, функцияның басым көпшілігінің шекарасы белгілі.

 Мемлекет — басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның тіршілік - тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне, сондай - ақ өзіндегі аса мол мүмкіндіктеріне қарай мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік-саяси, рухани, ұлтаралық және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды мәселелерін шешуге нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайына белсенді түрде әсер ете алады. Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары, әсер ету нысандары мен әдістері бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқасында оны қоғамда, ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін басқалардан ерекше өзгешелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм ретінде кабылдаймыз.

Көрсетілген негізгі  жағдайлар біздің түсінігімізде  және мемлекетті анықтауда өзінің көрінісін  табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың күрделілігі мен көп  аспектілігіне карай оның біржақты болуы мүмкін емес және бірнеше «қабатты» қамтиды.

Мемлекет  қызметінің  орындалу әдістері; жеке тұлғалар ерікті, ерексіз түрде орындайды; мемлекеттік органдар, бірлестіктер, ұйымдар өздерінің құзыретінің шеңберіне сәйкес орындайды. Егер дұрыс орындалмаса, еріксіз түрде орындау қамтамасыз етіледі. Мемлекет функциясы орындалуының құқықтық және ұйьшдас-тырушылықтәсілдері болады. Құқықтық тәсілдің өзі үшке бөлінеді: құқық шығармашылық; құқықты қолдану, орындау; құқықты қорғау. Ұйымдастырушылық тәсілдің түрлері: экономикалық (дотация, кредит, баға т.б.); саяси симпозиум, семинар, конференция, кеңес, мәжіліс өткізу, халыққа идеологиялық үндеу жасау, үгіт-насихат жүргізу.

Мемлекет механизмінің ұйымдастыру мен қызметінде белгілі  бір принциптер бар, солардың арқасында ол нақтылы өзгешелікке, тұтастыққа, дербес рәсімделуге және тәмамдалуына ие болады. Олардың қатарына мына төмендегілерді жатқызуға болады:

• барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың конституцияны, заңдар мен басқа да нормативтік құқықтық актілерді мүлтіксіз орындауы басты талабы болып табылатын зандылық принципі;

•      мемлекеттік  тәртіп пен төменгі тұрған органдар бастама көрсеткенде және оны  қолдаған кезде тәртіпті сақтауға мүмкіндік  беретін барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың иерархиялық принципі және олардың өзара қарым-қатынасы;

•       мәнісі мемлекеттік мәселелерді дер  кезінде көтеріп және оны шеше білуге келіп тірелетін, толғағы  жеткен қоғамдық дамудың қажеттіліктерін  анықтау және оларды мемлекеттік-құқықтық нысандарда тұлғалап білдіретін жедел басшылықтың,  меңгерудің және бақылаудың принципі;

•   мемлекет қайраткерлерінің берілген өкілеттіктер шеңберінде нақтылы  жағдайдың ерекшеліктерін ескере отырып дұрыс шешім қабылдай білуінен тұратын  кәсіпкойлық пен құзыреттілік припципі;

• жариялылық принципін  жүзеге асырудың нәтажесінде мемлекет механизмі демократиялық сипат  алып, жұртшылыққа ашық та түсінікті  бола алатындығы;

• мемлекеттің өзінің негізгі әлеуметтік міндеті болып  табылатын халыққа қызмет ету  шараларында халықтың мүддесін ескеру принципі.⁹

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Тәуелсіз Қазақстанда  екі жылдан кейін, 1993 жылғы Конституциясының орнына екінші 1995 жылғы Конституция  алынды. Бұл соңғы Конституция  мемлекеттің сыртқы нысанын өзгертіп, Қазақстанда президенттік республиканың саяси жүйесі құрылды.

Президенттік республикада, президент парламенттен тәуелсіз сайланады  не сайлаушылар коллегиясымен, не тікелей  халықпен жене бір мезгілде мемлекеттің  және үкіметтің басшысы. Ол өзі үкіметті тағайындайды және оның жұмысын өзі  басқарады. Бұл мемлекетте парламент үкіметке сенімсіздік вотумын жариялай алмайды, ал президент — парламентті таратпайды.

Парламенттік республикада - үкімет заң шығарушы органмен құрылады және ол сонын алдында жауапты. Парламент  дауыс беру арқылы сенімділік не сенімсіздік вотумды тұтасымен үкіметтің қызметіне, үкіметтің басшысына (министірлер, кеңесші төрағасына, премьер-министрге, канцлерге) нақты министірдің өзіне жариялауға құқығы бар. Арнайы түрде мемлекеттің басшысы Президент, не парламентпен не сайлаушылар коллегиясымен, не халықтың тікелей дауыс беруі арқылы сайланады.

Мемлекеттік аппарат  қызметкерлерінің негізгі міндеттері: ҚР Конституциясы мен заңдарын, азаматтар  мен заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету; заңдарда белгіленген тәртіп пен азаматтардың өтініштерін қарауға, олар жөнінде қажетті шаралар қолдануға; өздеріне берілген құқықтар шегінде және занды мшдеттеріне сәйкес өкілеттерді жүзеге асыруға; мемлекеттік және еңбек тәртібін сақтауға; өздерінен жоғары басшылардың бұйрықтары мен өкімдерін, шығарылған шешімдері мен нұсқауларын орындауға; өз өкілеттігінің шегінде мәселелерді қарауға және солар бойынша шешімдер қабылдауға, белгіленген тәртіппен лауазымдық міндеттерін атқару үшін қажетті ақпарат пен материалдарды алуға құқықтары бар.

Мемлекет туралы бұл  түсінікті ашып, нақтылай отырып, әрбір  белгі соғылған белгілерге егжей-тегжейлі тоқталып, оның мазмұнды және мәнді  сипаттамасына тереңірек үңіліп, әрекет ету механизмін көрсету қажет.

Мемлекеттік қызмет — азаматтардың мемлекеттік мекемелерде қызмет атқаруы, жұмыс істеуі. Бұл қызмет қоғамдағы еңбектің ерекше түрі. Бұл туралы заң, инструкция болады. Мемлекеттік аппарат тиісті мамандармен, іскер, сенімді азаматтармен толықтырылып құрылады. Мемлекеттік қызмет бірнеше категорияға бөлінеді:

а). Мемлекеттік билік  органдарының қызметкерлері: (заң шығару, заңды орындау, заңды қорғау органдары).

б). Жұмыстың сипатына қарай  қызметкерлер үшке бөлінеді: басшылар, мамандар, техникалық персонал.

в). Мамандығының сипатына қарай қызметкерлер екіге бөлінеді: мемлекеттік — билік өкілеттігі бар қызметкерлер және өкілеттігі жоқ қызметкерлер.

Мемлекеттің басқару  формалары — біртұтас қоғамдық-экономикалық мемлекеттеріне тән, маңызды белгілердің жиынтығы.

Бір жағынан, әртүрлі  формадағы мемлекеттер көптеген нысандармен қоршалады, қалыптағы тарихи бір кейіпте, әртүрлі нысандағы мемлекеттер кездеседі. Құл иелену кейпі, монархиямен ертедегі шығыс деспотиясы - Египет, Вавилон, Ассирия, Қытай, Индия, ертедегі империя) сипатталса, республика кейпіне - республикалар (аристократиялық, демократиялық, мысалы Афин мемлекеті) сай келеді." Феодальдық кейіпке - монархиялар (ерте феодальдық, феодальдық бөліну кезіндегі монархия, абсолюттікі монархия), буржуазиялық кейіпке - демократиялық республикалар (парламенттік, президенттік, аралас) және конституциялық (шектелген) монархиялар, социалистік кейіпке - Париж Коммунасы, Кеңес республикасы және халықтық демократия республикалары.

Екінші жағынан, белгілі  тарихи кейіптегі мемлекеттердің кейбір нысандары тек солардың өзіне тән болды. Мысалы, сословиялық  - өкілетті монархия, тек феодальдық мемлекеттің белгілі дамуы кезеңіне жатады, ал парламенттік монархия және демократиялық республика тек буржуазиялық кейіптегі мемлекеттерге тән.

Мемлекеттің басқару  нысанына оның жоғары, орталық және жергілікті органдарының құрылуы, олардың қарым-қатынастары қандай принциппен қалыптасты, халық оларды сайлауына қандай түрде қатысады деген сұрақтарға жауап береді. Мемлекет нысандарының арасында басқару формасы маңызды элемент болып саналады. Басқару нысаны монархия және республика екі түрге бөлінеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

      1. Қазақстан Республикасының  Конституциясы, 2010

2. Ағдарбеков, Т. Құқық  және мемлекет теориясы, «Болашақ – Баспа – 2002»

3. Жоламан, Қ.Д. , Мұхтарова, А.Қ., Тәукелов,А.Н., Мемлекет және құқық теориясы, Алматы – 2009

4. Қазақстан Республикасының  Конституциясы. Алматы – 2001

5. Сапарғалиев Г.С.  Заң терминдерінің сөздігі. Алматы, 1996

6. Сапарғалиев Г.С.  Мемлекет және құқық теориясы Алматы, 2003

7. Қазақстан Республикасының  Конституциясының түсіндірме сөздігі

8.Амандықова С.К. Қазақстан  Республикасының конституциясылық құқығы, Астана – 2007

9. Дулатбеков Н.О., Жұмабекова  Г.Х. «Мемлекет және құқық негіздері»  курсы бойынша әдістемелік нұсқаулар- Қарағанды, 1998

10. Ашитов З.О. Егемен  Қазақстанның құқы -  Алматы, 2009

11. Мемлекет және құқық  тарихынан, 2 – кітап, Алматы, 2001

       12. Марченко  М.Н. Теория государства и права. — М., 2008. — Гл.4.

13. Общая теория права  и государства/ Под. ред. В.В. Лазарева. 2-е изд. - М., 2001. Тема 5.

14. Теория гос.права  / Под. ред. М.Н. Марченко. 2-е изд. — М., 2006.

15. Теория права и  государства / Под.ред. Н. А.  Катаева и В. В. Лазарева. - Уфа, 2004. - Гл.2.

 

 

 

¹ Ағдарбеков, Т. Құқық және мемлекет теориясы, «Болашақ – Баспа – 2001»

² Ағдарбеков, Т. Құқық және мемлекет теориясы, «Болашақ – Баспа – 2001»

³ Қазақстан Республикасының  Конституциясы, 1998

⁴ Жоламан, Қ.Д. , Мұхтарова, А.Қ., Тәукелов,А.Н., Мемлекет және құқық теориясы, Алматы – 1999

⁵ Жоламан, Қ.Д. , Мұхтарова, А.Қ., Тәукелов,А.Н., Мемлекет және құқық теориясы, Алматы – 1999

⁶ "Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының заңы

⁷ Ашитов З.О. Егемен Қазақстанның құқы -  Алматы, 1999

⁸ Ағдарбеков К. // Мемлекет және құқық негіздері//Алматы - 2001

⁹ . Сапарғалиев Г.С. Мемлекет және құқық теориясы Алматы, 1997