Жұмыссыздық

Жұмыссыздық – елдегі еңбекке қабілетті тұрғындардың бір бөлігі өзіне пайдалы еңбекпен айналысатын кәсіп таба алмай дағдаратын әлеуметтік-экономикалық құбылыс. Экономикалық әдебиеттерде кез келген қоғамдағы жұмыссыздық құбылыстары сипатына байланысты фрикциялық жұмыссыздық, құрылымдық жұмыссыздық, циклдік Жұмыссыздық болып ажыратылады. Фрикциялық жұмыссыздық – қызметкерлердің жұмыс орнын ерікті түрде ауыстыруымен және жұмыстан уақытша босау кезеңдерімен байланысты (қызметкерлердің бір жұмыстан екінші жұмысқа ауысқан кездегі уақытша жұмыспен қамтылмауы) құбылыс. Құрылымдық жұмыссыздық – елдегі тұтыну тауарларына сұранымның құрылымында және өндіріс технологиясында болатын өзгерістер салдарынан пайда болатын құбылыс. Бұл жағдайда қызметкер не өзінің кәсібіне (мамандығына) сұранымның жоқтығы салдарынан‚ не жұмыс алу үшін жеткілікті біліктілігінің жоқтығы салдарынан жұмыссыз қалады. [1]

 

Кез келген қоғамдағы экономикалық даму барысында тұтыну тауарларының сұранымы құрылымында және өндіріс технологиясында маңызды өзгерістер болады. Бұл өзгерістер өз кезегінде жұмыс күшіне жалпы сұранымның құрылымын да өзгертеді. Осындай өзгерістерге байланысты кәсіптердің кейбір түрлері азаяды не қысқарады‚ ал басқа бір түрлері көбейеді. Қоғамдағы жұмыссыздықтың пайда болу себебі жұмыс күшінің осы өзгерістерге баяу ыңғайланатындығына және оның құрылымының нақты жұмыс орнына сай келмейтіндігіне байланысты болады. Фрикциялық жұмыссыздық пен құрылымдық жұмыссыздық арасындағы елеулі ерекшелік мынада: бірінші жағдайда жұмыссыздарда еңбек нарығында ұсынуына болатын дағды‚ машық бар‚ ал екінші жағдайда олар қайта даярланбайынша‚ қосымша оқып біліктілігін арттырмайынша‚ тіпті тұрғылықты жерін ауыстырмайынша жұмыс таба алмайды. Фрикциялық жұмыссыздық неғұрлым қысқа мерзімді сипатта болады‚ ал құрылымдық жұмыссыздық неғұрлым ұзақ мерзімді сипатта болады‚ сондықтан ол қоғамдағы неғұрлым елеулі жұмыссыздық болып табылады. Циклдік жұмыссыздық – елдегі тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге жиынтық сұранымның күрт азаюы салдарынан болатын құбылыс. Осы себептен оны кейде сұранымның тапшылығына байланысты жұмыссыздық деп те атайды. Циклдік жұмыссыздық – кез келген қоғам үшін экономикалық және әлеуметтік дағдарыс болып саналады. Экономикалық дағдарыс (экономикалық дамудың құлдырауы‚ тоқырау) елдегі еңбекке қабілетті тұрғындардың елеулі бөлігінің бостан босқа уақыт өткізуіне әкеліп соғады‚ ал мұндай жағдай олардың біліктілігінің жоғалуына‚ адамгершілік қадір-қасиеттің азғындауына‚ әлеуметтік және саяси жанжалдарға апарып соқтырады. Жұмыссыздық – барлық қоғамда болып тұратын құбылыс. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде‚ мысалы‚ АҚШ-та‚ еңбекке қабілетті тұрғындардың жұмыспен толық қамтылуы жұмыссыздық мүлдем жоқ дегенді білдірмейді. Фрикциялық және құрылымдық жұмыссыздық болмай қоймайды деп есептеледі. Демек, елдегі тұрғындардың жұмыспен толық қамтылуы – ол елде циклдік жұмыссыздықтың жоқтығын білдіреді. Жұмыспен толық қамтылу кезіндегі жұмыссыздық деңгейі оның табиғи деңгейі болып саналады. Мұндай жағдай елдегі жұмыс күшінің рыноктары теңдестірілгенде, яғни жұмыс іздеушілердің саны бос жұмыс орындарының санына тең болғанда пайда болады. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі қоғамдағы оң құбылыс болып есептеледі. Өйткені “фрикциялық” жұмыссыздарға бос жұмыс орнын табу үшін әрқашан уақыт керек‚ “құрылымдық” жұмыссыздарға да біліктілігін жетілдіру, жаңа мамандық алу үшін немесе жұмыс табу мақсатымен басқа жерге көшу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеушілердің саны бос жұмыс орнынан асып түссе‚ онда жұмыс күші рыногінің тең болмағаны. Екінші жағынан‚ жиынтық сұраным молайған жағдайда жұмыс күшінің “жетіспеушілігі” сезіледі‚ яғни бос жұмыс орындарының саны жұмысқа мұқтаждардың санынан асып түседі. Қазақстанда нарықтық экономикаға өту кезеңінде бұрынғы тиімсіз кәсіпорындар мен ауыл шаруашылық мекемелерінің жұмысын уақытша тоқтатып, жабылуына, банкротқа ұшырауына, жекешелендіріліп, қайта құрылуына байланысты құрылымдық жұмыссыздық құбылысы байқалды. 2000 жылы елдегі жұмыссыздар саны 1997 жылғы деңгеймен салыстырғанда біршама (0,2%-ке) төмендеді. Елдегі түбегейлі әлеуметтік-экономикалық реформалар барысында жаңа жұмыс орындары ашылуына, ішкі, сыртқы инвестициялар көмегімен, бірқатар өндіріс ошақтары мен ауыл шаруашылығының жандануына орай, ауылды қайта өркендетудің 3 жылдық бағдарламасына байланысты жұмыссыздық деңгейі де біртіндеп табиғи деңгейге түсе бастады.[2][3]

1. Құрылымдық жұмыссыздық-   егер адам бос жұмыс орнына сәйкес қажетті біліктілік, білімі жоқ болғандықтан жұмыс таба алмай жүрген адамдар.  Жұмыстың бұл түрінің пайда болу себебі: тех-қ прогресс себепші. Мыс: банкомат, комьпютер.... т/б.
2. Циклдік жұмыссыздық- егер өндіріс қысқарса, кәсіпорындар, фирмалар қысқарса, экономикалық дағдарыс жағдайында адамдардың жұмыссыз қалуын айтамыз.
3. Уақытша жұмыссыздық(фрикциондық)- егер адам қысқа мерзімде жұмыссыз атанса, тұрғылықты жерін өзгертсе, жалақысы көп жұмысқа орналасу кезінде орын алатын жұмыссыздық.
4. Маусымдық жұмыссыздық- егер адам жылдың тек бір мезгілінде ғана тартылатын жұмыс түрлері бар. Қысқы мезгілінде жұмыс істемей, жазда жұмыс істейтін адамдар тобын айтамыз.

 

Кәсіпкерлік істің сан алуан  түрлерін істің түріне қарай, меншік формасына қарай, иелік етуіне қарай, ұймдастыру-құқықтық және ұйымдастыру-экономикалық түрлеріне қарай, жалдама еңбекті  пайдалануына қарай, т.б. әр түрлі нышандары  бойынша классификациялауға болады. Солардың кейбіреуін алып қарастырайық.

 

Кәсіпкердің істі түріне немесе мақсатына  қарай өндірістік, коммерциялық, қаржылық, кеңестік (консультативтік) деп бөлуге болады. Аталған кәсіпкерлік істің  түрлері жеке түрде немесе бәрі бірге  қызмет ете алады.

 

Меншік формасына қарай кәсіпорын  мен оның мүлкі жеке меншік, мемлекеттік, жергілікті, сондай-ақ қоғамдық бірлестіктің (ұйымның) меншігі болуы мүмкін. Мемлекет бұл жерде жоғарыда аталған меншік формаларына ешқандай шектеуді немесе артықшылықты, басымдықты қоя алмайды.

 

Меншік иелерінің санына қарай  кәсіпкерлік іс жеке немесе ұжымдық  болуы мүмкін. Жеке кәсіпкерлік істе меншік иесі жеке тұлға болып табылады. Ұжымдық меншік жағдайында мүлік бірнеше субъектілерінің иелігінде болады және ол үлестік меншік немесе жалпы меншік болып бөлінеді. Мүлікке иелік ету, пайдалану, басқару меншік иелерінің келісімі негізінде жүзеге асырылады.

 

Кәсіпкерлік істің түрлерін өз кезегінде  ұйымдастыру-құқықтық және ұйымдастыру-экономикалық деп бөлуге болады. Ұйымдастыру-құқықтық кәсіптік іс түрлерінің қатарына шаруашылық серіктестіктер мен қоғамдар, кооперативтер  жатады.

Шаруашылық серіктестіктер (толық) – арнайы кәсіпкерлік іспен айналасуға арнайыы құрылған тұлғалардың бірлестігі. Серіктестіктер кәсіпорындарды ұйымдастыруға  екі немесе одан да көп әріптестер шешім қабылдағанда құрылады. Серіктестіктердің  артықшылығы қосымша капиталды  тартудың мүмкіндігінің болуы. Сонымен  қатар бірнеше меншік иелерінің  болуы әріптестердің әрқайсысының білімі мен біліктілігі кәсіпорын  ішінде мамандануды жүзеге асыруға  мүмкіндік береді. Кәсіпкерлік істің  бұл түрінің кемшілігі – қатысушылар  салым көлеміне қарамастан толық  материалдық жауапкершілікте болад

Акционерлік қоғам. Өзінің жүзеге асыру  үшін қаражат тарту мақсатында акциялар шығаратын заңды тұлға акционерлік  қоғам болып табылады. Акционерлік  қоғамның акционерлері осы заң актілерінде  көзделген басқа жағдайларда  оның міндеттемелері бойынша жауап  бермейді және өзіне тиесілі акциялар құнының шегінде қоғамның қызметіне  байланысты шығындар тәуекелін көтереді. Қоғамның барлық акцияларын бір акционер сатып алған жағдайда акционерлік  қоғамды бір адамның құруы  немесе бір адамнан тұруы мүмкін. Акционерлік қоғамдар ашық және жабық  болып та кездеседі. Ашық АҚ қатысушылары басқа акционерлердің келісімінсіз өз акцияларын басқа біреулерге сата алады. Бұндай АҚ өздерінің шығарып  жатқан акцияларын еркін сата алады, сонымен бірге көпшіліктің назарына жыл сайын жылдық есеп беруде, бухгалтерлік баланста пайда мен шығын есептерін  жариялап отыруға міндетті.

 

Жабық АҚ шығарылатын акциялар тек  құрылтайшылар арасында немесе алдын  ала белгіленген тұлғалар арасында бөлінеді. Бұндай қоғамның шығарылатын  акциялары көпшілікке жарияланбайды.

 

Жабық акционерлік қоғам акционерлерінің  осы қоғамның басқа акционерлерінің  акцияларын сатып алудағы мүмкіндіктері  жоғары. АҚ-ның құрылтайшы құжаты –  қатысушылар бекіткен жарғы болып  табылады. Оның ішінде жалпы мәліметпен бірге қоғамның шығаратын акцияларының категориялық жағдайы, оның номиналдық бағасы және саны көрсетілуі керек, қоғамның жарғылық капиталының мөлшері акционерлердің құқығы, басқарушы органдардың құрамы мен міндеті және олардың шешім  қабылдау тәртібі болуы тиіс.

 

Кооператив - өндірістік және басқа  да іспен бірлесіп айналысу үшін тұлғалардың  тобы бірігіп құрған кәсіпорын. Кооперативте оның мүшелері еңбек етуі немесе басқа  іспен айналысуы шарт. Сонымен  қатар олар мүліктік, үлестік жарналарын біріктіруі шарт.

 

Кәсіпкерлік істің негізгі ұйымдастыру-экономикалық формаларына концерндерді, ассоциацияларды, косорциумдарды, синдикаттарды, картельдерді, қаржылық-өнеркәсіптік топтарды жатқызуға  болады.

 

Концерн – кәсіпорынға қатысу жүйесі арқылы бақылау жасайтын көп салалы АҚ, кәсіпорындардың неғұрлым дамыған  бірлестігі. Концерн өзінің бөлімшесі  болып табылатын әр түрлі компаниялардың бақылау пакеттерін сатып алады.

 

Ассоциациялар – экономикалық тұрғыда  дербес кәсіпорындардың, ұйымдардың ерікті бірлестігі., қауымдастығы.

 

Ассоциация құрамына әдетте анықталған жерлерде орналасқан біртекті мамандандырылған кәсіпорындар кіреді. Ассоциацияны құрудың  негізгі мақсаты – ғылыми-техникалық, өндірістік, экономикалық, әлеуметтік және тағы басқа мақсаттарды бірлеспі шешу.

 

Консорциум – ірі қаржылық операцияларды  бірлесіп өткізу мақсатымен құрылған кәсіпкерлердің бірлестігі, шаруашылық жағынан тәуелсіз фирмалардың уақытша  одағы. (Мысалы, ірі өндірістік жобаға елеулі инвистициялауды жүзеге асыру). Кәсіпкерлердің бір бірлестігі құралдарды ірі жобаға салым жасауға мүмкіндік  береді, бұл жерде ірі салым  кезінде пайда болатын қауіп  деңгейі елеулі төмендейді, өйткені  жауапкершілік көптеген қатынасушыларға  бөлінеді. Ғылыми-техникалық революция  жағдайында консорциумдар жаңа салаларда  және бірлескен ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуді қарастырады.

 

Синдикат – бір саладағы кәсіпкерлерді  өнімнің өткізілуіне артық бәсекелестікті жою мақсатымен біріктіру.

 

Картель – бір саладағы кәсіпорындар арасындағы өнімнің қызмет бағасы, өткізу нарыған бөлу жалпы өндіріс  көлеміндегі үлес туралы келісім, кәсіпорындардың  баға, өткізу нарыға, өндіріс пен  өткізім көлемі т.б. туралы келісім.

 

Кәсіпкерлік істің жаңа ұйымдастыру-экономикалық формасы ретінде қаржылық-өнеркәсіптік топтар қызмет етеді. Олар өнеркәсіптік, банкілік, сақтандыру және сауда капиталдардың, сонымен қатар кәсіпорындар мен  ұйымдардың ақыл-ой потенциалының бірлестігі бол

Қазақстандағы жұмыссыздық 2011 жылы 5,4% құрап 2010 жылғы 5,8%-бен салыстырғанда  төмендеген деп хабарлайды статистика агенттігі. Бұл туралы "Қазақстан  жаңалықтары" агенттігі жазады.

Фото: tengrinews.kz

 

 

2011 жылдың соңында Қазақстан  Республикасы Еңбек және халықты  әлеуметтік қорғау министрлігі  жұмыспен қамту органдарына 36,6 мың жұмыссыз ресми тіркелді. Тіркелген жұмыссыздар үлесі халықтың экономикалық белсенді бөлігінің 0,4% құрады (2010 жылы – 0,4%).

 

ҚР Статистика агенттігінің мәліметіне сәйкес, 2011 жылы ҚР-да жұмыссыз тұрғындардың жалпы саны тұтастай 473,0 мың адамды құрады, бұл өткен жылмен салыстырғанда 23,6 мың адамға (4,7%-ға) аз.

 

Жұмыссыздар деңгейі – 5,4% ( 2010жылы – 5,8%). Жұмыссыз ер адамдардың үлесі 43,3%, әйелдердің үлесі– 56,7%. Өткен жылы жұмыссыз жастардың (15-24 жастағы) жалпы саны 12,2%-ды, немесе 57,9 мың адамды құраған болатын.