«БЕКІТЕМІН»

Журналистика  және саясаттану

                                                                                 факультетінің деканы

                                                                Н.О.Омашев

                                                                        ________________

                                                                                          «___»    _____________2010ж.

                                                           №1 хаттама 
 
 
 
 
 
 
 
 

САЯСАТТАНУ 

ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУ КУРСЫ  БОЙЫНША  

ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Астана - 2010 

ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН  - ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУ ПӘНДЕРІ БОЙЫНША  2007ж. дайындалған типтік оқу бағдарламалары негізінде құрастырылды 

Оқу әдістемелік кешенді  жасаған

                                                                                 аға оқытушы Е.Е.Ибраев 
 

Оқу -әдістемелік кешеннің мазмұны 

 Пәннің типтік оқу бағдарламасы немесе ГОСО;

 Силлабус;

 Студент үшін оқу пәнін игеру бағдарламасы;

 Оқу пәні бойынша тапсырмалардың орындалуы мен тапсыру кестесі;

 Пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыз етілу картасы;

 Дәріс кешені (дәріс тезистері, иллюстрациялық және қолға берілетін материал, ұсынылған әдебиеттердің тізімі);

 Семинар сабақтарының жоспары;

 Пәнді оқытудағы әдістемелік ұсыныстар;

 Курстық жобаларды орындаудағы әдістемелік ұсыныстар;

Студенттің  өзіңдік жұмысына арналған материалдар (үй тапсырмасының терілген мәтіні, әрбір тақырып бойынша өзін-өзі бақылауға арналған материалдар, рефераттар);

Студенттердің оқу жетістіктерін бақылау мен бағалауға арналған материалдар (жазбаша бақылау тапсырмалары, тест тапсырмалары, өзіңдік дайындыққа арналған сұрақтар тізімі, емтихан билеттері және т.б.);

Оқу сабақтарын бағдарламалық және мультимедиялық қамтамасыз етуі;

Арнайы  аудиторялар, кабинеттер және лабораториялардың тізімі;   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.1. САЯСАТТАНУ ПӘНІНІҢ ТИПТІК БАҒДАРЛАМАСЫ

Авторлар:

Философия ғылымдарының докторы, профессор Әбсаттаров Р.Б.

Философия ғылымдарының докторы, профессор Балғынбаев А.С.

Саясаттану ғылымдарының докторы, профессор Романова Н.В.

Тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Дакенов М.

Философия ғылымдарының кандидаты, доцент Хан  И.Г. 

    Алғы  сөз

    Саясаттану  курсының негізгі мақсаты студенттерге саяси өмір саласындағы күрделі  құбылыстар мен тенденцияларға өз бетінше талдау жасау дағдысын ұялату, саясат туралы қажетті білім беру, студенттердің санасында ұғымдық ақпаратты қалыптастыруға ықпал ету.

    “Саясаттану”  пәнін оқып білу студенттердің саяси  дүниетанымы мен саяси мәдениетін қалыптастыруға бағытталған, олардың Қазақстан Республикасы алдында тұрған міндеттерді шешуге белсенді қатысуына септігін тигізеді.

    Курстың міндеттері студенттерді Қазақстандағы  және одан тыс жерлерде жүріп жатқан саяси процесстерді ұғынуға және еркін бағдарлай алу ептілігіне тәрбиелеу.

    Курсты  оқу нәтижесінде  студент мынаны білуі  қажет:

• саясаттың мәні, мүмкіндіктерін, шекараларын, келешегін және негізгі түрлерін;
• саяси биліктің мәнін, жүйесін, көздері мен функцияларын;
• саяси процестердің мәнін және саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстардың олардағы рөлін, соның ішінде Қазақстан Республикасындағы саяси процестерді.

    Саясаттануды  оқып білу келесі оқу пәндерінен алынған  білімдергі сүйенуі қажет: философия, әлеуметтану, экономия теориясы, құқық  негіздері, тарих және дін тану, мәдениеттану, психология сияқты оқу пәндерімен қатар өтілуі қажет.

    Қазіргі кезеңде саясаттануды оқытуда саясаттанудың  өз алдына жеке оқу пәні екенін, оның рөлінің үздіксіз артып отырғанын  есепке алу керек.

    Ұсынылып  отырған “Саясаттану” курсының бағдарламасы соңғы жылдардағы Қазақстан мен ТМД елдеріндегі пәнді оқыту тәжірибесі негізінде Қазақстан Республикасы Мемлекеттік стандартына сәйкес құрылған.

    Құндылықтарды қайта бағалау жүрді, ең басты  құндылық- тұлғаны саясаттанулық  тұрғыдан тану өзгерді.

    Авторлар  дүниежүзілік саяси ғылымдардың маңызды проблемаларын, ғылыми игерілу деңгейін, сонымен қатар Қазақстан қоғамын және жалпы  бұрыңғы кеңестік  кеңічстігі елдерінің реформалау  тәжірибесін теориялық қорытындылауды назарға алды.

    Әлеуметтік- гуманитарлық білім жүйесіндегі идеялардың өзіндік катализаторы іспеті ерекше артып отыр.

    Қазақстанда, өзге де ТМД елдеріндегідей, саясаттану тоталитарлық жүйе күйрегеннен кейін  және тәуелсіздік алғаннан соң барып  дами бастады. Сол кезден бастап ол жоғары оқу орындарының оқу жоспарларына енді. Сол тұста типтік бағдарламалар дайындалды және алғашқы оқулықтар жасалды. Алайда саяси практика мен ғылым дамуының жаңа кезеңінде оларды елеулі  жаңалаудың қажеттілігі туды. Жаңа типтік бағдарламаны дайындаудың өзі де осымен байланысты, ал оның мазмұны төменде баяндалып отыр. Кафедралар жоғары оқу орындары мен факультеттердің  бағдарларын ескеріп, тақырыптар бойынша сағаттарды анықтап бөлуге құзырлы.  
 

    Негізгі бөлім

    Саясаттану- ғылым

    Саясаттанудың объектісі мен  пәні. Саясаттану саясат туралы, билік, саяси жүйелер, процестер жөніндегі ғылым. Саясаттанудың пәнін анықтаудағы негізгі амалдар.

    Саяси философия, саясат әлеуметтануы, саяси  этика, саяси тарих саяси ғылымдардың  құрамдас бөлімдері ретінде. Саясаттанудың  заңдары мен категориялары, әдістері мен функциялары. Салыстырмалық, жүйелік, бихевиористік, әлеуметтанулық, психологиялық, институционалдық, тарихилық әдістер. Антропологиялық амал.

    Саясаттанудың функциялары: прогматикалық, түсіндірушілік, болжам жасаушылық, аксиологиялық, тәжірибелі және т.б.

    Саясаттанудың әлеуметтік- гуманитарлық білімдер жүйесіндегі  орны. Саяси ғылымдардың құрылымы оның парадигмалары. Саяси ғылымдардың  және  практиканың байланысы.

    Саяси ғылымдардың негізгі  кезеңдері мен  қалыптасуы

    Ежелгі  Шығыстағы саяси ойлар (буддизм, конфуцийшылдық, досизм, легизм). Каутиль Маккиавелизмнің негізі. Ежелгі Грекия мен Ежелгі Римдегі саяси ойлар (Платон, Полибий, Аристотель, Цицерон). Орта ғасырлық Шығыстағы саяси ойлар (әл-Фараби, Ганджеви, Низами, Әлішер Науаи). Саяси ойлар тарихындағы Еуропалық орта ғасыр (Марк Аврелий, Фома Аквинский, Мартин Лютер). Қайта өркендеу дәуіріндегі зайырлы саяси ойлар (Н.Макиавелли, Томас Мор, Жан Боден).

    Еуропалық ағартушылық дәуірдегі саяси  идеялар. (Томас Гоббс, Джон Локк, Шарль  Луи Монтескье, Жан-жак Руссо). Т.Джефферсон мен А.Гамильтонның саяси көзқарастары. XIX- XX ғасырлардағы әлеуметтік – саяси идеялар мен ағымдар: либерализм, консерватизм, марксизм.

    XX ғасырдағы шетелдік саяси ой-пікірлер (В.Парето, Д.Истон, Т.Алмонд, М.Дюверже  және т.б.).

    Қазақстан саяси ойларының тарихы

    Қазақстан саяси ойларының қалыптасуы мен  дамуы. Жүсіп Баласағұни, Қорқыт ата, Қожа Ахмет Яссауидің көзқарастары. Фольклор- қазақ типтік бағдарламада саясаттанудың негізгі тақырыптары  мен мәселелері, сонымен қатар  Республикада және басқа да ТМД елдерінде жарық көріп, қазіргі уақытта жинақталған оқу және оқу- әдістемелік әдебиеттер қамтылды.

    Бағдарламаның құрылымы оқу құралдары және саяси  ғылымдар бойынша қолданылып жүрген бағдарламалар құру тәжірибесін  ескерді.

    Типтік  бағдарламаны жасаушылар оның жаңа оқу технологияларын, талаптарын, елдің дүниежүзілік білімдік кеңістікте ықпалдасу байланысын және білім саласындағы халықаралық конвенцияларға қосылуын, атап айтқанда, Болон конвенциясына қол қоюын есепке алды. Бағдарлама құрылымға түзетулер енгізумен қатар саяси білімнің мазмұны және жұмыс түрлері бойынша  оқу материалдарын мейілінше  толық бөлуді ойластырған несиелік технологияның талаптарына сәйкес құрылған.

    Лекциялық курстың тақырыптарының сұрақтарымен қатар шамамен белгіленген семинар сабақтарының  тақырыптары, силлабусты ескеріп, студенттердің өз бетінше орындайтын жұмыстарының сұрақтары мен рефераттарының тақырыптары берілген.

    Бағдарламаны  дайындаушылар классикалық мұраларды, сонымен қатар Отандық және шетелдік саясаттанушылардың үздік еңбектерін сақтай отырып, библиографикалық аппаратты жаңартуға тырысты.

    Ұсынылған әдебиеттер тізімінің саясаттану ғылымына тікелей қатысы бар, Қазақстан Республикасында  шыққан оқу құралдары мен монографиялар  енгізілді. Қазіргі талаптарға орай  әдебиеттер негізгі және қосымша болып, бөлініп берілді.

    Бағдарламаның құрылымы жоғары оқу орындарының  және мамандықтардың бағыттарын ескеруге мүмкіндік береді.

    Кез келген бағдарлама саяси ғылымдарды барынша толық қамти алмайды. Сондықтан авторлар ұжымы оны  жетілдіру және жаңалау бағытында одан әрі жұмыс істеуді дұрыс деп санайды.

Пәннің  мазмұны

    Кіріспе

    Саясаттану  Біріккен Ұлттар Ұйымының арнайы құрылымдық ѱөліѼіm ЮнесѺо міндетті түрде оқы䑂ы䐻атын пәндер тізіміне енгізіп бекіткен әлуметтік- гуманитарѻыӛ білім жүйесіндегі маңызды оқу пәні. Саясат қазірѳі`қоғамның  тіршілік әрекеті аспектісі ретіндегі оның объектісі болып табылады.

    Саясаттану  саясаттың өмір сүру заңдарын, оның тари⑅и†дам⑃ы␽ зерттейді. Саяса⑂т␰нуд⑋ң†мазмұны  сонымен қатар, ␱и␻ік, мемлекетаралық қа⑂ы␽ас мәсе␻е␻е⑀іне␽ де тұрады.

    Саясат  теориясы антикалық дәуірден бастап, бүкіл өркениет тарихы бойы дамыса да қоғамдық білім саласы ретінде  саясаттану XIX ғасырдың екінші жартысы  мен XX ғасырдың бірінші жартысында ғана қалыптасты. Қарқынды дамушы ғылым  ретіндегі саясаттанудың маңызы бүкіл халқының саяси ой- пікірлерінің қайнар көзі. Тәуке хан заңдары. “Жеті жарғы”- маңызды саяси құжат.

    XIX ғасырдағы қазақ ағартушыларының  саяси көзқарастары (Ш.Уәлиханов,  Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев).

    XX ғасыр басындағы Қазақстандағы саяси ойлар. Ә.Бөкейхановтың, А.Байтұрсыновтың, М.Дулатовтың, М.Шоқаевтың, М.Тынышпаевтың, Х.Досмұхамедовтың, Т.Рықұловтың, С.Садуақасовтың, С.Қожановтың, М.Жұмабаевтың, С.Торайғыровтың, Ж.Аймауытовтың, С.Сейфуллиннің, Б.Майлиннің, І.Жансүгіровтың және т.б. идеялары.

    Қазіргі жағдайдағы Қазақстандағы саяси  ой- пікірлердің ерекшеліктері мен  негізгі бағыттары.

 Салыстырмалы саясаттану

         Салыстырмалы саясаттанудың объектісі мен пәні. Салыстыру эмпирикалық зерттеулердің әдісі ретінде. Салыстырмалы саясаттанудың әдістері. XX ғасырдың 50 жылдарында саяси ғылымдардың жеке тарауы болып салыстырмалы саясаттанудың бөлінуі. Салыстырмалы саясаттануды қалыптастыруға ықпал ететін факторлар.

    Қазіргі салыстырмалы саясаттанудың методологиясы. Салыстырмалы зерттеулерді типтері. Саяси институттар мен жүйелерге салыстырмалы талдау жасау. Әр түрлі қоғамда билікті бөлу саяси зерттеулердегі салыстыру объектісі.

    Қазақстан қоғамын, саяси жүйені реформалау жағдайындағы салыстырмалы саясаттанудың рөлі.

 Саясат қоғамдық өмір жүйесінде

         Саясат ұғымы және оның пайда болуы. Қоғамның саяси саласының ерекшеліктері. Саясатты зерттеудегі теориялық амалдар және эмпирикалық парадигмалар.

    Саясат  элементтері: билік, субъектілер, саяси  ұйымдар, саяси сана, саяси қатынастар және саяси мәдениет. Саясаттың негізгі түрлер: экономикалық, әлеуметтік, демографиялық, аграрлық, мәдени, техникалық, әскери, ұллтық, халықаралық және т.б. түрлері.

    Саясаттың функциялары: басқару және реттеу, қоғамның тұтастығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ету.

    Саясаттағы  мақсаттар мен құралдар. Саясат өнер ретінде.

    Саясаттың, моральдық және құқықтық арақатынасы.

    Саясат  әлеуметтк күштер мен мүдделердің  бәсекелестігі ретінде.

    Ішкі  және сыртқы саясат.

Билік саяси феномен  ретінде

       Билік ұғымы. Билік тұжырымдамалары. Саяси билік ұғымы және оның ерекшеліктері. Саяси биліктің түрлері. Мемлкеттік билік саяси биліктің жоғарғы түрі ретінде.

    Билік құрылымы: билік институттары, функциялары  және билік ресурстары. Биліктің ұйымдастырылуы мен өмір сүруінің принциптері. Биліктің легитимді типтері:

    дәстүрлі, харизматикалық және ұтымды- жариялы, патриархалды, азаматтық және белсенділік.

    Қоғамда және оппозицияда саяси бәсекелстіктің қажеттігі. Билік және оппозиция, олардың  Қазақстан Республикасына өзара  әрекеті.

Әлеуметтік- этникалық қауымдастықтар және ұлт саясаты

      Этнос және ұлт. Ұлт этностың жоғары типі. “Ұлт” категориясын түсіндірудегі екі амал: этнолингвистикалық және мемлекеттік- құқықтық. Қоғамдағы ұлттық және этникалық қатынастар.

    Ұлт мәселесі және оның құрылымы. Ұлт мәселесін шешудің принциптері. Ұлтаралық қарым- қатынас мәдениеті және оның азаматтық бейбітшілік пен ұлтаралық келісімді нығайтудағы рөлі.

    Ұлттық  мемлекеттік құрылыс формалары: унитарлық, федерация, конфедерация.

    Ұлт саясаты мемлекеттік саясаттың маңызды құрамдас бөлімі ретінде. Этносаралық келісімге жетудің Қазақстандық үлгісі (моделі). Қазақстан халықтары Ассамблеясы жүйелі қоғамдық-саяси институт ретінде. Қазақстан халқы этно-саяси қауымдастық ретінде.

    Қазақстан көп конфессионалды қоғам ретінде. Конфессиялар диалогы және Қазақстан конфессия аралық келісім тәжірибесі.

Қоғамның  саяси жүйесі

         Саяси жүйе ұғымы қоғам мен биліктің өзара әрекеті ретінде. Д.Истон, Г.Алмонт пен К.Дойчтың саяси жүйе теориялары.

    Саяси жүйенің құрылымы. Институционалдық, нормативтік, коммуникативтік, мәдени, функционалдық жүйешелер.

    Әлеуметтену, бейімделу, реттеу, керісінше жауап  қайтару және коммуникация функциялары.

      М.Вебердің, Г.Аптердің, Г.Алмондтың  жүйені типтеу мен топтастыруының  өлшемдері (критерийлері).

    Дәстүрлі  және қазіргі саяси жүйелер (өкілетті, модернистік, постмодернистік).

    Саяси жүйе институттары: мемлекет, саяси  партиялар, мүдделі топтар және үкіметті емес ұйымдар. Қазақстан Республикасы саяси жүйесін реформалаудың  мәселелері және оның дамуының тенденциялары. Қазақстан Республикасы партиялық саяси және сайлау жүйелерін одан әрі дамыту проблемасы.

Мемлекет  жән␵ ␰заматтық  қоғам

         Мем␻е␺ет қоғамның саяси ж⒯й␵сіндегі өзегі`рѵтінде. ␜е␼лекеттің  шығуы жән␵ ␾ның мәні. Мемлекеттің†б␵лгі␻е⑀і, оның функциялары мен және ма⒛сат⑂ары. Мемлекеттің типтері. Мемлекеттік жүйелердің типологиясы. Қазіргі мемлекет және оның ерекшелікті белгілері.

    Азаматтық қоғам ұғымы. Азаматтық қоғам  идеясының пайда болуы мен  дамуы. Азаматтық қоғам ұғымының кең және тар мағынасы. Азаматтық қоғамның құрылымы.

    Құқықтық  мемлекет ұғымы және оның ерекшелікті  белгілері. “Әлеуметтік” мемлекет және оның эволюциясы. әлеуметтік мемлекеттің  функциялары мен демократияның  жаңа тұжырымдамалары. Қазақстанда  азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті қалыптастыру проблемалары.

Саяси партиялар және қоғамдық қозғалыстар

        Мүдделі топтар: ұғымы, функциялары, типологиясы. Қысымшы топтар. Қазақстандық лобизмнің ерекшеліктері.

    Саяси партиялар ұғымы. Партиялар генезисі және партиялар жүйесі. Саяси партиялардың мақсаттары, міндеттері және функциялары. Саяси партиялар генезисінің  кезеңдері: аристократиялық котериелер, саяси клубтар, бұқаралық партиялар. Партиялардың типологиясы. Партияларды типологиялаудың  өлшемдері (критерийлері).

    Партия  жүйелері ұғымы. Партия жүйелерін жіктеу. Бірпартиялық, екіпартиялық, көппартиялық. Қазақстанда партия жүйелерінің ерекшеліктері мен даму тенденциялары. Қазақстан Республикасының саяси партиялардың қызметін заңымен реттеу.

    Қоғамдық  ұйымдар мен қозғалыстар. Қазақстан қоғамының саяси өмірінде қоғамдық қозғалыстардың орны және рөлі.

    Саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстардың орны және рөлі.

    Саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстар  арасындағы өзара қарым- қатынас  проблемалары.

Саяси режимдер

         Саяси режим ұғымы. Саяси режимдердің типтері.

    Тоталитаризм  саяси феномен ретінде. Тоталитаризм, оның негізгі типтері мен алуан  түрлері. Диктатураның тарихи формалары. Тоталитарлық жүйенің формалары. Тоталитарлық режимнің саяси практикасы. Тоталитарлық жүйелердің негізгі белгілері. Авторитаризм. Авторитарлық саяси жүйенің тоталитарлықтан өзгешеліктері. Авторитарлық жүйелердің негізгі типтері және формалары.  Дәстүрлі абсолюттік монархиялар, олигархиялық және әскери режимдер. Авторитаризмнен демократияға өту жолдары. Демократия ұғымы. Қазіргі кезеңдегі демократия проблемалары саяси ғылымдар мен практиканың маңызды мәселелерінің бірі.

    Қоғамды демократияландыру  және саяси жаңару

    Демократия  мемлекеттік құрылыс формасы  мен режим ретінде. Демократияның  тарихи формалары: антикалық, классикалық және қазіргі. Индивидуалистік, коллективистік және плюралистік демократия. Демократияның жалпылық принциптері мен институттары. Тіке және өкілетті демократия. Демократияның кемшіліктері мен құндылығы. Демократия сабақтары. Қазақстандағы демократияландыруыдың негізгі кезеңдері және ерекшеліктері. Демократияның Қазақстандық моделін (үлгісін) қалыптастырудың проблемалары.

    Саяси жүйені жаңалау мәселелері. Саяси  жаңалау ұғымы. Жаңалау және тоталитаризмнен  демокроатияға өту. Дәстүрлі саяси  мәдениет және оны жаңалау проблемалары. Демократиялық саяси жүйені қалыптастыру саяси жүйелерді жаңалау процесінің мәні ретінде.

    Қоғамның  саяси жаңалау проблемалары.

    Саяси процесс және саяси  қызмет

    Саяси процесс ұғымы, оның мәні және негізгі  сипаттамасы. Саяси процестің құрылымы. Саяси процестің өмір сүруінің режимі. Саяси процесс сатылары (фазалары).

    Саяси процестің типологиясы. Сыртқы және ішкі саяси процестер. Ашық және жасырын  саяси процестер.

    Саяси процесс субъектілер қызметінің жиынтығы ретінде. Саяси әрекеттер  сипаттамасы. Саяси әрекеттердің түрлері. Саяси жүріс- тұрыс және оның формалары. Әлеуметтік топтардың жүріс- тұрысындағы стихиялық пен ұйымшылдықтың арақатынасы. Саяси шешім: дайындау, жете зерттеу және жүзеге асыру. Саяси бағытты анықтау мен іске асырудағы саяси институттар рөлі.

    Қазақстан Республикасындағы саяси процестер.

    Саяси сана және саяси мәдениет

    Саяси сананың мәні. Саяси сана қалыптасытрудың  жолдары. Саяси  сананың формасының қалыптасуы: саяси теория,  мемлекеттік- паритиялық және бұқаралық саяси  сана. Саяси сананың құрылымы. Қоғамдық пікір.

    Саясат  және мәдениет. Саяси мәдениет ұғымы. Саяси мәдениет тұжырымдамасы. Саяси  мәдениетті қалыптастырудың құрылымдық элементтері: саяси сана, саяси жүріс-тұрыс, саяси тәжірибе. Саяси субмәдениеттер: аймақтық, социоэкономикалық, этнолингвистикалық, діни, жас шамасы.

    Саяси мәдениет функциялары: реттеушілік, ықпалдастық, танымдық, коммуникативтік, тәрбиелік  және т.б.

    Саяси мәдениеттің типологиясы. Саяси  мәдениеттің үш типі: патриархалды, азаматтық, белсенділік. Саяси мәдениеттің авторитарлық және демократиялық типтері.

    Саяси әлеуметтену ұғымы. Демократиялық  саяси мәдениетті қалыптасытру. Қазіргі  Қазақстан саяси мәдениетінің ерекшеліктері  және Қазақстан Республикасындағы  әлеуметтену проблемалары.

    Саяси элита және саяси көшбасшылық

    Саяси элита ұғымы. Элитаның классикалық  теориялары. Саяси элиталар өмір сүруінің факторлары. Саяси элиталардың  функциялары: стратегиялық, ұйымдық, интегративтік  және т.б. Саяси элитаның жіктелуі. Қазіргі  элита теориялары. Бюрократизм саяси  феномен ретінде.

    Элиталар  мен көшбасшылар саясат субъектілері ретінде. Саяси элитаны қалыптастыру тәсілдері. Саяси көшбасшылықтың теориялары: белгі теориясы, жағдайлық тұжырымдама, психолгиялық тұжырымдамалар, интегративтік  амал.

    Саяси көшбасшылықтың типологиясы. Саяси көшбасшылықтың  түрлері.

    Қазіргі Қазақстандағы саяси көшбасшылық  институты және саяси элита.

    Қазақстан Республикасының президенттік институты  мемлекеттік басқарудың тарихи қажетті  формасы ретінде. Қазіргі Қазақстанның саяси көшбасшылары.

    Саяси технологиялар

    Саяси технологиялар ұғымы. Саяси технологиялар  саясаттанудың ажырамас бөлімі ретінде. Саяси процестегі технологияны анықтаудағы  амалдардың дамуы. Саяси технологиялардың мәні, ерекшелікті белгілері. Саяси  технологиялардың құрылымы.

    Саяси технологиялардың қоғамдық- саяси өмірді танып білудегі маңызы. Саяси технологиялардың типтері.

    Саяси технологияларды қалыптастыру және олардыі қазіргі дүние жүзінде  рөлінің артуы.

    Саяси талдаудың мәні және ерекшеліктері. Саяси талдау процесі және оның негізгі кезеңдері. Саяси талдаудың әдістері. Саяси ақылдасу. Ақылдасудың сатылары және тәсілдері. Саяси шешімдерді қабылдау. Мемлекеттік саясатты қалыптастыру технологиялары. Дағдарыстық технологиялар. Саяси жанжалдарды реттеудің технологиялары. Ақпаратты технологияларды қалыптастырудың факторлары. Шешім жасау мен қабылдауды ақпараттық технологиялары. Ақпаратты рыноктағы технологияның ерекшеліктері. Ақпаратты рыноктағы мемлекеттің стратегиялық тәртібі.

    Үгіт- насихат типті ақпараттық технологиялар. Паблик технологиялар (PR).

    Ақпараттық  саяси рыноктағы компьютерлік технологиялар. Интернет мазмұны және технологиялары.

    Сайлау  жүйесі. Пропорционалды сайлау жүйесі. Мажоритарлық сайлау  жүйесі. Аралас сайлау жүйесі, сайлау науқаның ақпараттық талдаумен қамтамасыз ету. Қазақстан Республикасы сайлау жүйесінің типін анықтау проблемасы. Сайлау науқанының стратегисы. Сайлау науқанының тактикасы.

    Дүниежүзілік  саясат және халықаралық  қатынастар

    Дүниежүзілік  саясат ұғымы. Халықаралық қатынастар жүйесі. Саяси, экономикалық, идеологиялық, құқықтық, дипломатиялық, әскери, мәдени және басқа да байланыстар мен халықаралық қатынастар субъектілерінің арасындағы қатынастардың жиынтығы ретінде. Халықаралық қатынастар субъектілері (мемлкет, халықаралық ұйымдар). Халықаралық қатынастардағы қажеттіліктеро мен мүдделер, нормалар және құндылықтар.  Халықаралық қатынастардың типтері мен түрлері. Геосаясат.

    Халықаралық институттар, олардың түрлері, мақсаттары және өмір сүру ерекшеліктері. Халықаралық  қатынастардың себептері, олардың  түрлері, салдарлары, алдын- алу және шешу тәсілдері.

    Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты, оның көпбағыттылық сипаты.

    Қазіргі заманның жаһандық проблемалары

    Қазіргі заманның жаһандық проблемалары ұғымы  және типтері: ядролық соғысты болдырмау  және жаппай қырып-жоятын ядролық қаруды қолданбау мен қысқарту, экологиялық, демографиялық және азық- түлік проблемалары. Лаңкестік және экстримизм проблемалары, есірткіні өндіру және тарату (есірткі бизнесі және есірткі трафигі), дамушы елдердің артта қалуы мәселелері. Жаһандық проблемаларды шешудегі халықаралық ынтымақтастық. Адамзаттың XXI ғасырдағы әлеуметтік- саяси дамуына болжам жасау. Жаһандық проблемалар, халықаралық ұйымдар.

    Қазіргі заманның жаһандық проблемалары жүйесіндегі  Қазақстан.

    Саяси болжамдау

    Саяси болжамдау ұғымы, мәні мен ерекшеліктері. Саяси болжам аясы және негізгі принциптері. Саяси болжамдаудың мақсаты, объективті негіздері және міндеттері. Болжамдаудың кезеңдері және типтері. Ғылыми болжамның әдістері және құралдары. Саяси болжамдаудың негізгі әдістері және олардың өлшемдері (критерийлері).

    Саяси болжамның функционалдық міндеттері. Негізгі функциялары: нормативтік, шамамен алу, алдын ала істеу (сақтық). Қазіргі Қазақстанда саяси болжамдаудың жайы және проблемалары.

    Егемен  Қазақстанның саяси  проблемалары

      Егемен Қазақстанның саяси нақтылық  ретіндегі қалыптасуы мен дамуы.  Қазақстан Республикасы – зайырлы,  құқықтық, әлеуметтік, демократиялық  мемлекет және халықаралық қатынастың  субъектісі ретінде. 

    Қазақстанда егемендік пен демократияның  қалыптасу кезеңдері:проблемалар және қиындықтар. Қазақстан қоғамының қазіргі кезеңдегі даму тенденциясы тұрғысынан саяси жаңарудың ерекшеліктері.

    Ұлттық  идеяны және мемлекеттік идеологияны  жасаудың проблемалары.

    Қазақстан Республикасында плюралистік демократияны қалыптастыру жолдары. Посттоталитарлық қоғамның саяси даму тәжірибесінің халықаралық маңызы.  

1.2. «Саясаттану» жалпы білім беру курсы бойынша

 

СИЛЛАБУС 

1. Ибраев Ержан Ерсайынұлы, Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті Халықаралық қатынастар факультеті, «Саясаттану» кафедрасының аға оқытушысы

Байланыс телефоны: 353738 (40-27, 40-22)

Ғылыми  қызығушылығы: саясаттану, саяси партиялар, сыртқы саясат, ұлттық қауіпсіздік

Ғылыми  мектеп: Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, халықаралық қатынастар факультеті, «Саясаттану» мамандығы

2. Оқу пәнінің   атауы, коды және  кредиттер саны: «Саясаттану», 2 кредит

3. Курсты өткізу  уақыты және орны: сабақ кестесі бойынша

4. Оқу пәнінің пререквизиттері: Бүкіләлемдік тарих, Философия, Қазақстан тарихы, Әлеуметтану. Постреквизиттер - Құқық негіздері.

5. Оқу пәнінің сипаттамасы: 

Жоғары  оқу курсына саясаттанудың енуі жалпы саяси, эмпирикалық бағыттар негізінде қоғамдық және саяси-әлеуметтік оқиғаларды зерттеуді қалыптастырады, соның нәтижесінде студенттердің саяси мінез-құлқын және мәдениетін жетілдіреді. Міндеттері:

• студенттерге әлемдік саясат туралы бағыт бағдар беру;
• Қазақстандағы саяси өмірді зерттеуге және ол туралы пікір айта білуге үйрету;
• қоғамдық өмір заңдылықтарын шешуге және маңыздылығын түсінуге көмектесу.

Күтілетін нәтижелер:

Саясаттанудың негізгі бөлімдері: саяси институттар, саяси мәдениет, саяси элита, геосаясат, саяси билік, саяси дағдарыс, модернизация, саяси режимдер туралы мағлұмат алады.

Қазақстан Республикасының саяси жүйесінің  ерекшелігін, саясаттың қоғамдық өмірдегі маңызын, гуманитарлық ғылымдардың мемлекет азаматын қалыптастырудағы орнын және тұлғаның қоғамдағы саяси рөлінің қажеттілігін білетін болады.

Саясат  теориясын, саяси ғылым мәселелерін, саясаттанудың қолданбалы әдістерін  меңгере отырып, саяси оқиға туралы өзіндік пікір қалыптастыруға үйренеді.

Саясатқа, қоғамдық дамуға және халықаралық қатынастарға болжам жасауға байланысты көзқарас қалыптастырып, оны дәлелдеп, саяси  жүйелерге салыстырмалы сараптама  жасауға және зерттеулер мен бақылау жасауға тәжірибелік дағды қалыптастырады.

5.1. Оқу тәртібінің  бағыты: Кез-келген маманның азамат ретінде мемлекеттің саяси жүйесін, оның шешім қабылдау ерекшеліктерін, билік тармақтары мен халықтың қарым қатынасының әр түрлілігін білуі шарт, сондықтан саясат түсінігін, оның механизмдерін, ерекшеліктерін, түрлерін білу маңызды. Саясаттану пәні студенттердің азамат ретінде қоғамдық-саяси процестерге талдау жасауға, баға беруде, олардың ең бастысы, саяси мәдениетін қалыптасуына бағытталған.

5.2. Оқу пәіннің мақсаты: саяси ғылым, саясат, саяси билік, мемлекет, элита, саяи мәдениет және идеология сияқты толық түсініктерді қалыптастыру және оның механизмдерін түсіндіру

5.3. Оқу пәнінің міндеттері:

• Категориялық аппаратты игеру;
• Саясат, сяасат әлемі ұгымдарын, саяси ғылымды игеру;
• Биліктің мәнін, оның саяси процесске ықпалын түсіну;
• Саяси билікті ұйымдастыру механизмін түсіну;
• Саяси жүйе теорияларына талдау жасау;
• Биліктің ресурстары мен қайнар көздерін анықтау;
• Саяси мәдениет пен идеологияның негізгі теорияларына талдау жасау.

 

5.4. Оқу пәнінің мазмұны:

Саясаттанудың негізгі бөлімдері: саяси институттар, саяси мәдениет, саяси элита, геосаясат, саяси билік, саяси дағдарыс, модернизация, саяси режимдер туралы мағлұмат алу, Қазақстан Республикасының саяси  жүйесінің ерекшелігін, саясаттың қоғамдық өмірдегі маңызын, гуманитарлық ғылымдардың мемлекет азаматын қалыптастырудағы орнын және тұлғаның қоғамдағы саяси рөлінің қажеттілігін түсіндіру, саясат теориясын, саяси ғылым мәселелерін, саясаттанудың қолданбалы әдістерін меңгереді. 

5.5  Пәнді оқыту жоспары 

 
 

Барлығы: 15 дәріс, 15 семинар, 30 СОӨЖ, 30 СӨЖ 

6. Негізгі және қосымша әдебиеттің тізімі

6.1. Негізгі әдебиеттер:

1.Жамбылов Д.  Саясаттану. А., 2003

2.Нысанбаев А.  Н. Саясаттану. А., 1997

3.Қуандық Е.  Саясаттану. А., 2001

4.Байдельдинов  Л. А. Теориялық саясаттану. А., 2005

5.Мағзұмов М.  Т. Саясаттану негіздері. Дәріс курсы. Өскемен, 2002

6.Рахметов Қ.  Саясаттану. Оқу құралы. А., 2005

  7. Введение в политологию: словарь-справочник / Под ред. В.П. Пугачева – М.: Аспект Пресс, 1996

  8. Джунусова Ж.Х., Булуктаев Ю.О., Козелецкая Г.В. Политология: курс лекций – А.: ИПК, 1998

  9. Казахстанская политологическая энциклопедия / Центр политических исследований. А.: 1998

10. Мухаев Р.Т. Политология: Учебник для вузов. М.: ПРИОР,1997

11. Мұхамедов М., Сатершинов Б., Сырымбетұлы Б., Саяси-құқықтық ілімдер тарихы. А.: 2002

12. Политология: Учебник. / Под ред Л.А. Байдельдинова – А.: 1997

13. Политология: Энциклопедический словарь / Под общ. ред. Ю.И. Аверьянова – М.: 1993

14. Политология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А.Н. Нысанбаева – А.: 1998

15. Смагулов Е.М. Основы политологии. Астана, 2001

16. Абдильдина Х.С. Саясаттану. Оқу құралы. Астана, 2007 

6.2. Қосымша әдебиеттер:

1. Аристотель. Саясат. Шығармалары. М., 1984. Т.4.
2. Әл Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы, 1972.
3. Әл Фараби. Әлеуметтік этикалық трактаттар. Алматы. 1973.
4. Баласағұн Ж. Құтты білік. М., 1990.
5. Берлин И. Четыре эссе о свободе. Л., 1992.
6. Бурбаев Т.Қ. Ұлт менталитеті. Монография. Астана., 2001
7. Бурбаев Т.Қ. Қазақ металитетінің даму ерекшеліктері. Астана., 2005
8. Ильин В.В., Панарин А.С., Бадовский Д.В. Политическая антропология. М., 1995.
9. Исаев Ә. Қазақстан жастарын саяси әлеуметтендіру // Саясат. 2004.№6
10. История политических и правовых учений // Грацианский П.С., Зорькин В.Д., Мамут Л.С. и др. М., 1990.
11. Каменский В.Г. Политическая наука в США. М., 1969.Марков Б.В. Философская антропология. СПб., 1997.
12. Қаржаубаев Е.К. Елдегі сот жүйесі // Саясат. 2005. №10
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы. А., 1995
14. Назарбаев Н. Ә. Қазақстан-2030. Қазақстан халқының дамуы мен әл-ауқатының артуының стратегиялық бағдарламасы. А.,1997
15. Нұрымбетова Г. Қазақстандық сайлаушылар мінез-құлқын зерттеу тәжірибесі // Саясат. 2005. №8
16. Омарова Г. Қазақстандағы шенеулік имиджі және мемлекеттік идеология // Саясат. 2005. №9
17. Тоқмырзин Қ. Діл діңгегі // Саясат. 2005. №9
18. Философия политики. Кн.1. Теоретико-методологические проблемы изучения политики. М., 1994.
19. Шмитт К. Понятие политического // Вопросы социологии. 1992. №1.
20. Юрьев А.И. Введение в политическую психологию. СПб. 1992№

 

7. Оқуды бақылау  мен оның нәтижелік  бағасы

7.1- 7.2. Бақылау түрлері мен әдістері: Курсты игеру барысында оқытушы сіздердің білімдеріңізді жүйелі түрде әртүрлі әдістер арқылы тексереді. Ағымдық бақылау: дәрістерге міндетті түрде қатысу және дәріс сабақтарындағы белсенділік (жалпы балдың 10%); семинар сабақтарына қатысып, тақырып сұрақтарын талдауда белсенділік (жалпы балдың 15%); СӨЖ тапсырмаларын орындау - танымдық тапсырмаларды шешу, реферат жазу (жалпы балдың 15%). Аралық бақылау: екі аралық бақылау (әр қайсысы жалпы балдың  10%) жеке жазба тапсырмалардың орындалуынан және тапсырылуынан тұрады. Қорытынды бақылау: семестр соңында студенттер емтихан тапсырады (жалпы балдың 40%). Емтихан ауызша тапсырылады, емтихан сұрақтары курс барысында өтілген сұрақтарды қамтиды. Баға көтеру мақсатымен емтиханды қайта тапсыруға рұқсат етілмейді.  

7.3. Студенттердің білімін  бағалау: 

 

 7.4. Бағалау критерийлері: 

 

8. Оқу пәнінің саясаты. Барлық оқу уақыты дәріс, семинар сабақтарына (олардың барысында өздеріңіз оқыған және дайындаған мәліметтер талқыланады), СӨЖ-ге бөлінеді. Әр сабаққа міндетті түрде дайындалу, сонымен қатар берілген материалды оқып игеру, тапсырмаларды уақытында орындау қажет. Мұндай жүйелі дайындық  экспресс-сұраулар, тест алу және тағы басқа әдістер арқылы  оқытушының ескертуінсіз сіздерді тексеріп отыруын көздейді. Түгел тапсырмалар уақытында тапсырылуы тиіс. Кешігіп тапсырылған жұмыстар төмен бағаланады. Емтихан, жазба тапсырмаларды орындау барысында - кітаптан көшіруге, ауызша жауап беру барысында - кітаптан оқып беруге тыйым салынады.  

1.3. СТУДЕНТ ҮШІН ПӘНДІ  ИГЕРУДІҢ БАҒДАРЛАМАСЫ 

 

1.4. ОҚУ ПӘНІ БОЙЫНША  ТАПСЫРМАЛАРДЫ ОРЫНДАУ  ЖӘНЕ ТАПСЫРУ КЕСТЕСІ 

 
 

1.5. ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК  ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУ  КАРТАСЫ 

 
 
 
 

1.6. ДӘРІС КЕШЕНІ 

    1- т а қ ы р ы п

    САЯСАТТАНУ  ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ

    Ж о с п а р ы:

1. Саясаттың мәні және табиғаты
2. Саясаттанудың пәні, қызметі, әдістері және парадигмалары
3. Саясаттану ғылымының маңыздылығы

 

    Саясаттың мәні және табиғаты

    «Саясат»  термині (грекше politika – мемлекеттік  және қоғамдық істер, polis – қала-мемлекет) Аристотельдің «Саясат» атты еңбегінде  алғаш зерттеліп, қарастырылған. Сол  кездің өзінде саясатты зерттеудің екі  басты бағыты қалыптасты: функционалды және құндылықты. Функционалды зерттеу бағыты көбіне саясаттағы мақсат пен соған жету және нәтижесіне көңіл бөледі. Ал құндылықты бағыт сол саясаттың негізінен идеялық құрылым мен адамгершілік критерийлерді іздейді. Саясатты зерттеген әрбір зерттеуші өзінің бағыты бойынша келесі анықтамаларды берген. Біз олардың кейбіреулеріне тоқталайық. Мысалы:

    «Саясат мемлекет ішілік немесе мемлекет аралық билікті үлестіруге ықпал ету  немесе билікке қатысуға ұмтылысты  білдіреді»

    (М.  Вебер)

    «Саясат – қоғам ішіндегі құндылықтарды билік арқылы реттеу»

    (Д.  Истон)

    «Саясат принциптер күресін жамылған мүдделер күресі. Жеке бастың пайдасы үшін қоғамдық істерді басқару»                                               (А. Бирс)

    «Саясат – жоғары мәнде өмір, ал өмір саясат»                      (О. Шпенглер)

    «Саясатты зерттеу – ықпал мен ықпал  етушіні зерттеу, басқаша айтқанда, кім не пайда табады, қашан және қалай»                          (Г. Лассуэл)

    «Саясат онымен айналысқан адамдардан ақыл шеберлігін талап етеді; ол тәртіпке мәңгі берілген өзгермейтіндерді білмейді»                      (Г. Плеханов)

    Бұл анықтамалардың әрқайсысы шындыққа негізделген және саяси өмірдің  көп қырларын ашып береді, анықтамалардың әртүрлілігі саясаттың көпқырлылығын  және күрделі құбылыс екндігін білдіреді.

    Саясаттың мәні бірнеше деңгейде жүзеге асырылады:

    Төменгі деңгейі жергілікті мәселелерді  шешуді қарастырады. Саясатты бұл деңгейде жекелеген индивидтер жүргізеді, алайда жекелеген мәселелер жергілікті ассоциациялар арқылы шешіледі.

    Аймақтық деңгей мемлекеттің араласуын талап етеді. Өз аймағындағы экономикалық дамуға мүдделі топтар мен ассоциациялар саясатты белсене жүргізеді.

    Ұлттық  деңгей саясат теориясында орталық  орынға ие болған, бұл мемлекетті ресурстарды  үлестірудегі негізгі институт екендігін анықтайды.

    Халықаралық деңгей, мұнда саяси іс-қимылдың негізгі субъектілері ретінде егемен мемлекеттер қатысады. 

    2. Саясаттанудың пәні, қызметі, әдістері  және парадигмалары

    Саясатты  түсіну ежелден бастау алады. Оны  ғылыми тұрғыда шешу кейінгі ғасырларға келеді.

    Саяси ғылым қазіргі кездегі мәнін  ХІХ ғ. екінші жартысында иеленеді, ол жеке білім саласы ретінде бөлініп  шықты. Лондон университетінде ХІХ  ғ аяғында Лондонның экономика  және саясат ғылымдарының мектебі ашылды. 1857 жылы Колумбия университетінде Америка тарихында алғаш саяси ғылымдар кафедрасы ашылды. Ал

    Батыста саясаттану ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін дами бастады. Бұған көбіне 1948 ж Парижде ЮНЕСКО басшылығымен өткен саяси ғылымның сұрақтары  жөніндегі халықаралық коллоквиум себеп болды. Онда саясаттанудың негізгі мәселелерін, мәнін ашатын құжаттар қабылданды. Құжатқа сая саясаттанудың зерттеу және оқыту мәселелері анықталды. Олар:

    Саяси теория (оның ішінде саяси идеялар  тарихы);

    Саяси институттар (орталық және жергілікті өкіметтік органдар, мемлекет билік тармақтары, саяси және қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер);

    Саяси мәдениет және сана;

    Саяси даму және модернизация;

    Саясат  субъектілері;

    Халықаралық қатынастар.

    Қазақстандағы саяси ғылымның негізгі пәніне бұдан  басқа, құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам, геосаясат, ұлттық мүдде және ұлттық қауіпсіздік мәселелері кіреді.

    Саясаттану  басқа ғылымдар сияқты, келесі қызметтерді  атқарады:

    Танымдық  қызмет саяси өмір және биліктік қатынастар туралы жүйелі түсінік қалыптастыру және дамудың тенденциялары мен заңдылықтарын анықтайды.

    Практикалық қызмет, саяси теориялар мен тұжырымдар негізінде, мақсатқа жетуге байланысты нақты әдіс-тәсілдерді ұсынады.

    Саяси өмірді рационализациялау қызметі, мемлекеттің шешімдері мен жүргізіп жатқан реформаларын қарапайым халыққа түсіндіру.

    Әлеуметтендіру  қызметі, азаматтық, патриоттық сезімді  қалыптастыру және саяси мәденитетті  көтеруге байланысты қызмет.

    Болжам  жасау қызметі, саяси үрдістің даму тенденциялары мен жетістіктерін  анықтайды.

    Саясаттану  әдістері:

    Саяси құбылыс пен үрдістер көптеген әдістер арқылы танылады. (грекше metodos – зерттеу жолы). Әдістер – бұл, теорияға баға беру жәнетексерудің тәсілдері, сараптау құралы.

    Институционалды әдіс арқылы Конституция, мемлекеттің  заңдар мен қоғамның нормалары мен  тәртібін зерттеу арқылы тұтас дамудың мәнін ашады.

    Салыстырмалы  әдіс ежелден таныс, саяси объектілерді салыстыра отырып, олардың ұқсастығы  мен айырмашылығын білу.

    Әлеуметтенулық  әдіс арқылы нақты саяси құбылысқа  әлеуметтанулық зерттеу жүргізу  арқылы қоғамның саясатқа қатынасын білуге болады.

    Антропологиялық әдіс адам табиғаты ерекшелігінен туындайды. Бұл әдіс адам типі мен саясат байланысы, ұлттық сипаттың саяси дамуға әсер етуі немесе керісінше, саяси дамудың  ұлт сипатына әсер ету мәселелерін  шешуге көмектеседі.

    Психологиялық әдіс саяси іс-әрекеттің, жеке адами  сана, мінез-құлықтық субъективті механизмдерін  және сонымен бірге психологиялық  мотивацияның механизмдерін зерттеуге  бағытталған.

    Бихевиористік әдіс, саясат – қоғамдық құбылыс  ретінде ең бірінші жекедаралық өлшем арқылы анықталады деген тұжырымға негізделген.

    Коммуникативті  әдіс саяси үрдістің кибернетикалық модельдерін қалыптастырады.

    Саясаттанудың негізгі парадигмалары: әлеуметтік, психологиялық, биосаяси, теологиялық  және натуралистік парадигмалар. Парадигма-үлгі деген мағына береді. 

    3.Саясаттану  ғылымының маңыздылығы

      Отандық саясаттану ғылымы тағдыры  өте қиын қалыптасты. ХХ ғасырдың  басындағы қоғамда болған ірі-ірі  өзгерістер халық зиялыларының  елдің саяси болашағы жайлы  толғануларына әсер етті. Олар өз еңбектерінде саяси тағдыр, революция, мемлекет, билік мәселелері жайлы ойлар жазды. Кеңес Одағы кезінде саясаттану ғылымымен

айналысуға  тиым салды. Тек ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап, Қазақстанда саясаттану пән  ретінде оқытыла бастады.

    Жоғары  оқу  қоғамдағы ірі салалардың бірі. Студенттер тек қана базалық білімдер жинағын лап қана қоймай, сонымен бірге жаңа білім алуға дағды қалыптастырады. Қоғамның әлеуметтік, мәдени, саяси және құқықтық құндылықтарды меңгереді. Бұл болашақ қоғамның субъектісіне толық тұлға болып қалыптасу үшін мүмкіндік береді. Ал сол жоғары оқуды гуманизациялау мемлекеттік бағдарламада негізгі жолға қойылған.

    Студентке саяси білімнің қажеті не деген сұрақ  туындайды. Саяси сауатсыз адам қазіргі  қоғамда өзіндік пікір қалыптастырып, таңдау жасай алмайды. Көптеген идеялық ұстанымдарға сене беруі мүмкін. Ал саясаттан хабары бар, оның заңдылықтары мен тенденцияларын, қыр-сырын білетін және меңгерген адам демократиялық принциптер мен құндылықтарды жете меңгеріп, оның маңыздылығын түсіне алады және соны орнатуда белсенді іс-әрекет ету жолдарын анықтай алады. 

    2- т а қ ы р ы п 

    ӨРКЕНИЕТ  ТАРИХЫНДАҒЫ САЯСИ ОЙДЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ

    Ж о с п а р ы:

    Ежелгі  замандағы саяси ойлардың қалыптасуы

    Орта  ғасырлар мен Қайта өрлеу дәуіріндегі  саяси идеялар 

    Жаңа  заман және ХХ ғасырдағы саяси  ілімдер 

    Ежелгі  замандағы саяси  ойлардың қалыптасуы

    Нақтылы бір тарихи дәуірдегі қоғам, мемлекет, құқық, саясат туралы ойларды дұрыс  түсіну үшін сол қоғамның, сол дәуірдің белгілі бір әлеуметтік топтары  мен таптары үшін, олардың қандай мүдделерді қорғағандығын, бұл ілімнің авторы қандай мақсат пен позиция ұстанғандығын білу шарт. Сонда ғана саяси және сол мемлекеттің ерекшелігіне қарай дұрыс баға беруге болады. Ең алдымен саяси ілімдер тарихының негізгі кезеңдері мен оның ерекшеліктерін және саяси тарихын терең білу шарт.

    Саяси ілімдер тарихын хронологиялық  және мазмұндық тәртіппен ірі  төрт кезеңге бөлуге болады:

    Ежелгі  замандағы саяси ілімдер тарихы (алғашқы мифтік көзқарастардың пайда  болуынан, б.з.д. 3 мың жылдықтан –  б.з. V ғасырына дейін).

    Орта  ғасырлар мен Қайта өрлеу дәуіріндегі  саяси ілімдер тарихы (V-XVIIғғ).

    Жаңа  заман және ХХ ғасырға дейінгі  саяси ілімдер тарихы.

    ХХ  және ХХІ ғасырлардағы саясат туралы ойлар.

    Саяси ілімдер алғашқы кезеңде адамдардың алғашқы мифтік көзқарастары негізінде пайда болды.

    Адамзат саясаттың сиқырлы сырын, құбылмалы  құбылысын өте ерте заманнан түсініп  – білгісі келген. Ежелгі Шығыс  ойшылдары мемлекеттің, саяси биліктің мән-мағынасы неде және кімге қызмет етеді, қоғамдық құбылыстың қандай түрлері бар және олардың ең жақсысы, халыққа ең қолайлысы қайсысы деген сияқты сауалдарға жауап іздеген. Бірақ ол кездеге пайымдаулар негізінен діни-мифологиялық сарында болғаны белгілі. Себебі, ертедегі адамдар жер бетіндегі өмірге құдайдың құдыретінен туған жалпы әлемдік космостық тәртіптің бір ажырамас бөлігі ретінде қарады. Мысалы, Мысырда (Египетте), Вавилонда (қазіргі Ирак), Үндістанда, Қытайда сол кездегі мифтерге сүйенсек, басқарушының билік көзі құдайда және ол жер бетіндегі істерді реттеп, тындырып отырады. Көне Қытай мифі бойынша билік құдайдың құдыретімен жүргізіледі де, ал іске асырушы онымен байланысты император болып есептеледі. Әрине, діни көзқарастар мен парадигмалар ғылыми болып саналмайды, бірақ біз мұны жоққа да шығара алмаймыз, себебі қазіргі кезде діннің қайтадан қоғамда үлкен орын ала бастағанына қарасақ, мемлекеттегі және мемлекет аралық саясаттағы діннің орны ерекше. 

    Ежелгі  еврей халқында адамдарды алғашында  құдайлардың билегендігі, ежелгі Қытайда  Аспан астындағы билеушінің болғандығы туралы айтылады. Ежелгі Египеттің діни және мифтік аңыздарында әділдік пен заңдылықты, шындық пен жақсылықты құдай-ана Ма-ат жіберіп отыратындығы баяндалады. Египеттікдердегі «ма-ат» ұғымы сияқты ежелгі үндістерде  «рта», ежелгі Қытайда «дао», ежелгі гректерде «дике» ұғымдары бар және бұлардың барлығында олар шындық пен әділдіктің елшісі ретінде көрсетіледі.

    Ежелгі  Египетте «Птахотеп өсиеті» (б.з.д. ХХVIII ғ.), «Өлілер кітабы» (б.з.д. XXV-XXIV ғғ.) және т.б. жердегі әлеуметтік-саяси  тәртіптер мен заңдар, адамдардың іс-әрекеттері мен өзара қарым-қатынастары құдайдың әділ істері ретінде мақталады.

    «Птахотеп өсиеті» кітабында барлық адамдардың табиғи еркіндігі, туа біткен данышпандар  мен оқымыстылардың болмайтындығы  туралы көзқарастар кездеседі. Бұнда  адамдардың мінез-құлқы «ка» принципіне – ізгілікті де қайырымды және әділетті мінез-құлық өлшеміне сәйкес келіу қажеттілігі негізге алынады. «Гераклепольдық патшаның өзінің ұлына айтқан өсиетінде» (б.з.д. ХХІІ ғ.) құдайларға айтылған мақтаулар мен перғауынның құдайлық билігі туралы сөздермен қатар, заң мен әділдікке қарсы ешқандай іс-әрекет жасамау керектігі, өйтпеген жағдайда адамдардың құдайдың қаһарына ұшырап, қайыршылық пен азапты өмір кешетіндігі туралы үндеулер кездеседі. Бұл өсиет кітапта патша сонымен бірге «әділдікті жасаушы және қорғаушы» ретінде дәріптеледі. Өсиет кітаптың авторы патша Ахтой өзінің ұлына, яғни мұрагеріне «Өзінің билігіңді жоғары ұста және оны одан әрі көтере түс, ол сенің заңдарыңды күшті етеді және мемлекетіңді қорғайды» деп, өсиет айтады.

    «Өлілер кітабында» адамдардың өлгеннен кейінгі  тіршілігі өлілер патшалығына ауысатындығы туралы баяндалады. Бұл патшалықта жылу мен жарық және адамдар тұрмысына  қажетті нәрсенің бәрі бар. Бұл патшалыққы келгендерді Осирис құдайдың әділ соты олардың жер үстіндегі өмірінде әділ де қайырымды немесе қатыгез де сұрқия болғандығын таразылайды. Шындық құдайы – Ма-ат мүсіні жанында Осиристің әділ соты олардың барлық іс-әрекетін сұрайды. Сот алдына келгендер «Мен ешкімге қастық жасаған жоқпын, мен ұрлық жасаған жоқпын, мен ешкімді алдаған жоқпын, мен ешкімді жылатқан жоқпын, мен ешкімге қарыздар емеспін, мен құдайларды сөккен жоқпын» - деп, ант-су ішеді.

    Египеттіктердің түсінігінше, адамдар жер бетіндегі  сот жазасынан құтылғанымен, өлілер патшалығындағы Осирис құдайдың әділ сотынан құтыла алмайды. Жер бетіндегі өмірде әділдік пен шындық бола бермейді, бірақ түбінде оған жауап беруге тура келеді. Жер бетіндегі патшалықтағы теңсіздік пен заңсыздыққа адамдардың өздері жол берген. Мемлекет билеушісі – перғауын – құдайлар патшасы – күн құдайының ұлы. Сондықтан да ол адамдар патшасы болып тағаындалады. Ол жер бетіндегі барлық әрекетті, жамандық пен жақсылықты, қатыгездік пен әділдікті бүтіндей бақылай алмайды, адамдар арасындағы келіспеушіліктің орын алуы да осыдан пайда болады.

    Билік пен заңның белгілі бір топтың ғана мүддесін қорғағандығы және оған мүдделі топтардың осы заңдар мен нормаларды да өз мақсаттары үшін пайдаланғандығы, оны қызғыштай  қорғағандығы әділдік пен билік  туралы жоғарыда айтылған ережелерден  айқын көрінеді. Мақтанышпен айтылған әділ билік пен әділетті заңға халық бұқарасының наразылық білдіргендігі, қарулы күреске шыққандығы туралы мәліметтер де кездеседі. Осындай халық қозғалыстарының бірі туралы (б.з.д. 1750 жылдар шамасында) «Ипусердің сөздерінде» айтылады. Ол бұл қозғалысты «заң мен билікке қарсы әрекет етушілер» ретінде көрсетеді, бұл кезде елде адам айтқысыз өзгерістердің болғандығын, билік органдары мен сот палаталарының қиратылғандығын. Билеуші сарайындағы сақтаулы заңдардың көшеге шығарылып, аяққа тапталғындығын және жоылғандығын баяндайды.

    Ежелгі  Вавилон билеушілері өздерінің  билігі мен заңдарының құдайлық сипатта  екендігін дәлелдеуге тырысты. Б.з.д. ХVIII ғ. Хаммурапи  заңдарының кіріспесінде «Аннуақтардың мәртебелі патшасы  Анум мен ел тағдырын шешуші көк пен жердің әміршісі!... бүкіл адамзатты билеуді маған беріп, елге әділеттілікті орнату үшін, қылмыс пен жауыздықты құртып, әлді әлсізге қысым жасамау үшін және елге жарық беруге Анум мен Энлиль игілігіне халық мені шақырды, жерде әділдік пен тәртіп орнату үшін мені Шаман құдай жіберді, менің бұйрықтарым мен заңдарымды ешкімнің де өзгертуге құқы жоқ» деп айтылады.

    Хаммурапи бірінші Вавилон әулетінің алтыншы  патшасы (б.з.д. 1792-1750 жж.). Бұл уақыт  Вавилонның бүкіл Қос өзен аралығында экономикалық, саяси және мәдени орталығына айналу және оның гүлдену мен дәуірлеу кезеңі. Вавилонның саяси және әлеуметтік құрылымы жайлы бағалы және жан-жақты мәліметтер қалдырған Хаммурапи заңдары жазылған биік базальт бағана 1901-1902 жылдары француздың археологиялық экспедициясының Сузы қаласын қазуы кезінде табылды. Бағананың жоғары жағында тақта отырған күн тәңірісі Шаман құдай және оның алдында ілтипатты тұрған әйел патша Хаммурапи салынған. Бағананың қалған бөліктерінде заңдар сыналап ойып жазылған.

    Әділдіктің  қорғаушысы ретінде баяндалған бұл заң еркін адамдар мен құлдардың құқықтық жағдайын заң жүзінде бекітеді. Олардың әлеуметтік жағдайы мен тұрмысын өзгертуге жатпайтын норма ретінде бағалайды, билеуші топтың мүддесін және жеке меншікті қызғыштай қорғайды.

    Ежелгі парсылардың дүниетаным туралы көзқарастары зароастризмде көрініс тапты және дамытылды. Діни-этикалық бұл ағымның негізін қалаушы б.з.д. VIII ғасырда өмір сүрген Заратустра болып саналады. Кейбір тарихшылар оның туып өскен жері Сыр бойы деп есептейді. Қалй болған да ағым діни сипатта дамып, кейін едәуір территорияға ықпалын тигізді. Таяу Шығыс, Алдыңғы Азия, Үндістан, Греция, Орта Азия елдеріне кең тарады. Зороастризмнің негізгі қағидасы бір-біріне қарама-қарсы екі күш – жақсылық пен жамандықтың өзара күресі мазмұнында өрбиді. Қайырымдылық пен жақсылықты жасаушы жарық дүние патшалығы Ормузда құдай, жауыздық пен жамандықты жасаушы қараңғы дүние патшалығы Ариман құдай құдыреті көп көрсетіледі.

    Қайырымдылық  пен жарық дүние адамдардың жауыздық пен қараңғы дүниеге қарсы күресіне көмектеседі. Адамдардың өмірі мен тұрмысы да күрес нәтижесінде айқындалады. Бұл күресте жауыздықтың уақытша билігінен кейін әрдайым жақсылық жеңіске жетіп отырады.

    Зороастризм бойынша мемлекет аспан құдайы Ормузданың жердегі билігі болып табылады. Мемлекет билеушісі – монарх – жердегі Орузданың әмірін орындаушы қызметкері, ол халықты жауыздық пен жамандықтан қорғауға, мемлекетке қауіп төндіретін әрекетке қарсы күресуге, қайырымдылық нәрін себуге міндетті.

    Қоғамның  әлеметтік құрылымы, зороастризм бойынша, әркімнің қандай кәсіппен шұғылдануы еркін таңдауы бойынша жүзеге асырылады. Бұл әлеуметтік топтың әрқайсысының басында жетекшілік ролді атқаратын неғұрлым белсенді және беделді адамдар тұрады. Заратустра Ормузда қызметшілерін өзара сүйіспеншілік пен сыбайластыққа, бір-бірін кешіре білуге және бітімге шақырады.

    Платон  – антикалықзаманның ғана емес, бүкіл философия, саяси ілімдер  тарихындағы ұлы ойшылдардың  бірі (б.з.д. 407-399). Платон идеалды мемлекет туралы еңбегінде әділдікті әркімнің өз ісімен айналысуынан және басқаның ісіне араласпауынан көреді. Адамдардың әлеуметтік топқа бөлінуімен олардың арасындағы мүлік теңсіздігін қалыпты жағдай ретінде қарастырады.

    Платон  адамдардың жан дүниесіне мемлекеттік  құрылымның бес түрінің сәйкес келетінін айтады (аристократия, тимократия, олигархия, демократия және тирания). Олардың әпқайсысы биліктерін өз мүдделеріне қарай іске асырады. Тимократияда әскери адамдар билікте болады, олар жиі соғысады, соғыс мемлекеттің басты байлығы болып есептеледі. Олигархияда байлар билікке ие болғандықтан, өздеріне дұшпандық ниеттегі кедейлермен үнемі қақтығыста болады. Бұл мемлекетте кедейлердің наразылығы нәтижесінде кез-келген уақытта мемлекеттік төңкеріс болуы мүмкін. Тирания – мемлекеттік құрылымның заңсыздық пен зорлық-зомбылық үстемдік еткен ең нашар түрі.

Платон  идеалды мемлекет құру туралы жобасында  аристократиялық мемлекеттік құрылымды  жақтайды және өз жобасының қиындықпен болса да жүзеге асатынына сенеді. Идеалды мемлекеттің өзі де мәңгі  өмір сүре алмайды.

    Платонның шәкірті Аристотель (б.з.д. 384-322жж). Еңбектері: «Афины политиясы», «Саясат», «Никомах этикасы». Аристотель тұңғыш рет саясат ғылымы туралы талдау жасауға кірісті. Саясатты ғылыми тұрғыдан түсіну адамгершілік пен этиканың дамыған ұғымы болып табылады.Әділдіктің екі түрін көрсетеді: теңестіретін және үлестіретін.Теңестіретін әділдіктің өлшемі ретінде «арифметикалық теңдік» қарастырылады. Бұл принциптің қолданылу аясы – азаматтық-құқықтық мәмілелер, шығынды қалпына келтіру, жаза және т.б. ал үлестіру әділдігі «геометриялық теңдік» принципі түрінде ұсынылады және бұл принцип ортақ игіліктерді еңбегі мен қоғамдағы орнына қарай бөлуге негізделеді.

    Мемлекеттің дұрыс түрлері: монархия, аристократия, полития;

    Мемлекеттің бұрыс түрлері: тирания, олигархия, демократия.

    Ежелгі  Үндістандағы саяси ілім  үндіс  қоғамында ұзақ ғасырлар бойы олардың  рухани   және әлеуметтік-саяси  өмірінде үстем болған брахмандарға тікелей байланысты болып келеді.

    Брахманизм  идеяларының алғашқы көріністері  б.з.д. екі мыңыншы жылдықтағы «Веда» ескерткіштерінде кездеседі. «Веда» - «білім, кіріспе» (Санскрит тілінде) деген ұғымды білдіреді. Веда бойынша барлық варналар мен олардың мүшелері құдай көрсетіп берген «дхармаға» - заңдарға, міндеттерге, құқықтар мен ережелерге бағынуы тиіс. Дхармадағы ережелер бойынша брахмандар қоғамда жоғары дәрежеде және үстемдік жағдайда көрсетіледі. Оқу, білім, дін ілімін, құрбандық шалу, өзіне және өзгеге арнап садақа үлестіру, садақа алу ісін құдай брахманға міндеттеген.

    «Ману заңдарында» адамдардың варналарға бөлінуі және олардың қоғамдағы орны мен әлеуметтік теңсіздігі қорғалады. Мұнда да брахмандардың жоғары дәрежедегі жағдайы мен үстемдігі, артықшылығы туралы айтылады. Тіпті патшалар да брахмандарды құрметтеуге, олардың ақыл-кеңестері мен талаптарын орындауға, олардан «Веда» ілімін оқып үйренуге тиісті. Бұл заң бойынша патшаның басты міндеті варна жүйесін қорғау және оған қарсы келгендерді жазалау болып табылады.

    «Ману заңдары» бойынша патшаның өкілдігі шектеулі, ол брахмандардың ақыл-кеңестерін тыңдаумен қатар кейбір талаптарға да сәйкес болуы керек. «Ману заңдарының» 3-бабында «ақылсыздықпен өз елін азапқа салған патша уақыт күттірместен өзінің ағайын-туыстарымен бірге елден кетуі тиіс және ол өмірден айырылады» деп айтылады. «Ману заңдарында» жазаға көп көңіл бөлінген, оның басты мақсаты варналарды сақтауға және қорғауға бағытталған. Құдай иелігінің ұлы ретінде жаза (данда) оның жердегі бейнесі «таяқ» деген ұғымды білдіреді. Яғни, жаза өзінің бұл ұғымында «басқару өнері» (данданиттер) деген мағына береді.

    Б.з.д. VI ғасырда Будда («данышпан» деген  ұғымды білдіреді) деген атпен белгілі  болған Сиддхартха Гаутама «ең бастысы  – адамның атағы мен шыққан тегі емес, адамгершілігі» деп үйретті. Буддистер үшін брахмандар артықшылыққа ие болған варна мүшесі емес, қарапайым адамдардың бірі.

    Будда ілімін жақтаушылар дхарманы табиғи заңдылықты басқарушы әлем ретінде  көреді. Саналы мінез-құлық үшін танымның қажеттілігі, табиғи заңдылықты қабылдау және мойындау туралы айтылады. Адам өмірінің мәні байлық пен атақта емес, әрқашан  шындықты айтып, мейірімділік пен қайырымдылыққа ұмтылуда екендігі дәріптеледі.

    Дхарма  түсініктемелерінде адамдардың бір-біріне бауырмалдығы, қайырымдылығы, жамандыққа жамандықпен емес, жақсылықпен жауап  беру арқылы ғана бұл әлемді ізгілікті  өмірге қол жеткізетіндігі баяндалады. Буддизм ілімі бойынша адамдардың балығы тең дәрежеде.  

    Ежелгі  Қытай қоғамдық-саяси ойындағы ықпалды  ағымдардың бірі даосизм ілімінің негізін  салушы болып б.з.д. VI ғасырда өмір сүрген Қытай оқымыстысы Лао-цзы  болып саналады. Оның басты еңбегі «Дао және дэ туралы кітап» («Дао дэ цзин») Аспан астындағы күштер туралы дәстүрлі діни түсініктерден даосизмнің айырмашылығы – аспан астындағы билеушіден тәуесіз заттардың табиғи дамуы мен табиғи заңдылықтары туралы сипаттама берілуінде. Яғни, даосизм ілімі «дао» ұғымына негізделеді, ал «дао» «алғашқы түп негіз» дегенді білдіреді.

    Даосизм ілімінде аспан, табиғат және қоғам  заңдылықтары анықталады. Бұл заңдылық жоғары қайырымдылық пен табиғи әділдікті  жақтайды. Дао ілімі бойынша барлық адам тең. Өз дәуіріндегі мәдени жетімсіздіктер мен адамдардың әлеуметтік-саяси теңсіздігін, халықтың қайыршылық жағдайын және т.б. Лао-цзы даодан ауытқу деп есептейді. Сол кездегі халықтың ауыр жағдайына наразылық білдірген Лао-цзы даоның әділдікті қайта орнататынына сенеді.

    Даосизм ілімінде адамдардың қанағатшылдығы мен белсенді әрекеттерден тартыну принципі көбірек орын алған. Лао-цзы сонымен бірге соғыстың барлық түрі мен армияны қатты сынға алады. Оның айтуынша, әскер жүріп өткен жерде арам шөптер мен тікенектер ғана өседі, үлкен соғыстардан кейін ашаршылық жылдары басталады. Прогрестік дамуды жақтырмаған Лао-цзы өткен дәуірге қайта оралуды және білім мен ғылымнан бас тартуды ұсынады. Оның айтуынша ақылды билеуші өзінің қол астындағыларға «дао» жолымен жүруге жағдай жасайды. Ондай билеуші халықтың жеке ісіне араласпайды. Оның басты мақсаты – елдегі тәртіп пен заңдылықты  сақтау ғана.

    Қытайдағы саяси ілім тарихында конфуцизм  ілімі маңызды роль атқарады. Оның негізін қалаған  б.з.д. 551-479 жылдары  өмір сүрген ұлы Қытай ойшылы Конфуций болды. Оның көзқарастары оның шәкірттері құрастырған «Лунь юй» («әңгімелер мен пікірлер») кітабында жинақталған. Бұл кітап ғасырлар бойы Қытай халқының өмірі көзқарасына, тәлім-тәрбиесіне едәуір ықпал етті. Оның даналық туралы өсиеттері әлі күнге дейін мәнін жоғалтқан жоқ. Ол «даналыққа біз үш түрлі жолмен жетеміз, ең ізгі жол – санамен саралау, ең оңай жол – еліктеу, ең қиын жол – тәжірибеден тәлім алу» деді.

    Дәстүрлі  көзқарастарға сүйенген Конфуций мемлекеттің  патриархалды – патерналистік концепциясын жасады. Оның айтуы бойынша, мемлекет – үлкен отбасы. Патшаның қол астындағыларға билігі әкенің балаға билігі ретінде көрсетіледі. Патшаның билігі отбасындағы жасы кішілердің ересектерге бағыныштылығымен теңестіріледі. Конфуций суреттеген әлеуметтік-саяси жүйедегі адамдар теңсіздігі, «қараңғы адамдар», «төменгі адамдар», «құрметті адамдар», «жоғары шенді адамдар», «лауазымды адамдар» ретінде көрсетіледі.

    Әлеуметтік  теңсіздікті қалыпты жағдай ретінде  қарастырған Конфуций аристократиялық  билік концепциясын, яғни ақсүйектер тобының билігін жақтады. Биліктің зорлықсыз тәсілін жақтаған Конфуций билеушілерді өз бағыныштыларына қайырымды болуға шақырады. Билеуші қайырымды болса, төменгі адам да қайырымды болады. Биліктің осы ережесін ұстанған Конфуцийден «Шөп жел соққан жаққа қисаяды» деген нақыл сөз қалған. Ішкі және сыртқы соғыстарға қарсы болған Конфуций Қытай жерінен алыс тұратын басқа халықтарды білімділікпен және ақылмен жаулап алуды ұсынады.

    Ежелгі  Қытайдағы легизм идеялары б.з.д. IV ғасырларда  жарық көрген «Шан цзюн шу» («Шан облысы билеушісінің кітабы») трактатында баяндалған.  Бұл тарктаттың негізгі бөлімдерін Шан Ян деген атпен белгілі болған Гунсунь Янь жазды. Легизм ілімінің негізін салған ол Шан облысының билеушісі болыд. Шан Ян заңдар мен қатал жазаға сүйенген басқару жүйесін қолдады. Сол кездегі үлкен ықпалға ие болған конфуцизмді сынаған Шан Ян заң нормалары ғана елде тәртіп орната алады деп есептеді. Ел басқарудың негізгі әдісі ретінде қатал заңдарды жақтаған ол мемлекет пен адамдар арасындағы қатынастарды оңай реттеуге болатындығын айтты. Бұл «кімді кімнің жеңетіні» туралы принципке негізделген таптар күресінің қатынастарын көрсетті. Оның

айтуынша, «халық өз өкіметінен күштірек болса, мемлекет әлсіз, ал өкімет өз халқынан күштірек болса, армия күшті, әрі қуатты болады».

    Легистер  қайырымдылық пен адамгершілік қылмысқа апаратын тура жол, ал нағыз қайырымдылық пен сүйіспеншілік өзінің бастауын жазалаудан алады деп дәріптеді. Яғни олар мейірімділіктен бұрын  қорқынышты алдыңғы орынға қояды. Олардың  пікірінше елде жаппай тәртіпсіздік болмас үшін, мейірімділіктен гөрі жазалау басым болу керек. Аямай жазалау арқылы халық арасында үрей мен қорқыныш тудыру керек. Олардың бұл қағидасы үрей мен қорқыныш қана елде тәртіп пен заңдылық орната алады дегенді білдіреді.

    Шан Янның басқару туралы концепциясы адамдарға дұшпандық көзқараста болу оларды жазалау және күштеу шаралары арқылы қалаған тәртіпке көндіруге болады деген тұжырымға сәйкес келеді. Легистер ілімін Шан Яннан басқа да Цзын Чань, Шэн Бу-хай, Ханфэй және т.б. одан әрі дамытты.

    Көне  түріктердің де қазіргі кейбір шығыс  мемлекеттерінің қалыптасуы мен  мемлекеттік идеологиясына әсерін тигізді. Бұған шолу жасасақ.

    Ерте  түрік мемлекеттерінде VI-VIII ғасырларда тасқа қашалып жазылған Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінің дүниежүзілік өркениет тарихында алатын орны ерекше. Бұл ескерткіштер жазба мәдениетінің ғана емес, сол кездегі саяси ойдың да асыл мұрасы болып табылады. «Күлтегін», «Білге қаған» және «Тоныкөк» шығармаларында сол бір тарихи кезеңнің саяси тынысы, түркі халықтары өміріндегі аласапыран оқиғалар, ел билеушілерінің отаншылдық, бірлік, намыс туралы түсініктері, наным-сенімі, ұлыс аралық қарым-қатынастар, жеңістері мен қателіктері баяндалады.

    «Күлтегін»  ескерткіш жырының авторы Иоллық тегін өз дәуірінің саяси қайраткері, қағанның кеңесшісі, тарихшысы болған. Ол бұл еңбегінде Түркі қағанатының қашан және қалай құрылғанын, қағанатты құрған және нығайтқан ұлы қағандар мен олардың қолбасшыларының өмірбаянын, қағандықты ұстап тұру үшін жүргізген ерлік күрестерін баяндайды. Қағандық билікті қолдаған Иоллық тегін түркі елінің бүтіндігі мен тәуелсіздігі үшін әкімдер мен бектерді өз уысында ұстап отыруды, олардың қарсылығын күшпен басуды дұрыс деп есептейді.

    «Жоғарыда Көк тәңірі төменде Қара Жер жаралғанда екеуінің арасында адам баласы жаралған. Адам баласына менің ата-бабаларым Бумын қаған, Істемін қаған үстемдік қылған. Таққа отырып түркі халқының мемлекетін басқарған, үкім-билігін жүргізген. Дүниенің төрт бұрышы түгел оларға дұшпан болған. Әскер құрып, жорыққа аттанып, олар дүниенің төрт бұрышының халқын түгел бағындырған» деп басталатын «Күлтегін» жазуының кіріспесінде түркі мемлекетінің қалай құрылғаны туралы мифтік көзқарастармен бірге, мемлекеттегі басқарудағы қаған билігі мен ол құрған тәртіптер жайы да айтылады.

    Орта ғасырлар мен Қайта өрлеу дәуіріндегі саяси идеялар

    Орта  ғасырлық араб философиясында саясат, мемлекет және билік пен құқық  туралы ойлар Әбу Насыр әл-Фарабидің (870-950 жж) еңбектерінде жан-жақты талқыланды. Саясат, мемлекет және билік арасындағы айырмашылықтарға көңіл бөлмеген араб философы бұл ұғымдарды синонимдер ретінде бағалап саясат пен саяси ілімнің басқа варианттарын ұсынды. Саяси мәселелерді қарастыруда араб-мұсылман философы көп жағдайда грек ойшылдары Аристотель және Платонның еңбектріне сүйенді. Саясат. Ол үшін өзі «қайырымды қала» деп ат қойған идеалды мемлекет істері туралы ғылым болып саналады. Мұндай қалалар ретінде бірге тұрған, мақсаттары бір, бір басшылыққа бағынған шағын қауымнан бастап Араб халифатына дейінгі адамдар қауымдастығын түсінді.

    Әл-Фараби «Қарапайым қала тұрғындарының көзқарастары туралы» трактатында қала тұрғындарын  бес топқа бөледі. Оның ойынша, «қала  бес түрлі адамдар тобынан

құралады: ең құрметті адамдардан, шешендерден, өлшеушілерден, жауынгерлерден, және байлардан». Әл-Фараби ең құрметті адамдарға ақылдыларды, пайымдағыш адамдарды,

маңызды істерде беделге ие болған адамдарды  жатқызады. Екінші  топтағы шешендерге – діни қызметкерлерді, ақындарды, музыканттарды, хатшыларды және шығармашылық жұмыспен айналысатындарды, ал өлшеушілерге – есепшілерді, дәрігерлерді, астрологтарды, математиканы оқытушыларды қосады. Байлар дегеніміз- қалада байлық табатындар, егіншілер, мал өсірушілер, саудагерлер, қол өнершілер.

    Әл-Фараби қайырымды қала басшысында алты түрлі  қасиет болу керек деп есептеген. Олар: даналық, асқан пайымдылық, сенімділік, ойлау қабылетінің жоғары болуы, соғыс өнерін жетік білуі, денсаулығының мықты болуы. «Осының бәрін өз бойында ұштастыратын адам барлық уақытта кімге еліктеу керек екенін, кімнің айтқан сөзі мен ақылына құлақ қою керек екенін көрсететін үлгі болады. Мұндай адам мемлекетті өзінің қалауынша басқара алады».

    VIII-XI ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда  ислам дінінің таралуына байланысты  араб тілі мен жазуы кеңінен  қолданыла бастады. Ірі қалаларда  білім беру ісі мен ғылым дамыды. Араб Шығысы мен Үнді-Иран және Орта Азия әлемінде аталған кезеңде әдебиет пен ғылымның, саяси ой пікірдің дамуына тікелей әсер еткен ақыл-ой төңкерісі болды. Мұсылмандық Ренессанс деп аталған осы дәуірде өмір сүрген Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ахмет Яссауи, Сүлеймен Бақырғани, Ахмет Иүгінеки және тағы басқа ғұламалардың шығармалары мен еңбектері кеңінен мәлім болды.

    Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» еңбегінде  қалай бақытқа жетуге болады деген  сұраққа қалай жауап бергенін көре аламыз. Шығарманың негізінде әртүрлі қасиетке ие төрт мемлекеттік қызметкердің өзара әңгімесі алынған. Ол әділдікке «Күнтолды» (Ел басшы), Бақытқа «Айтолды» (уәзір), Ақылға «Өдүлміш» (уәзірдің баласы), Игілікке «Оғдұрмыш» (уәзірдің інісі) есімдерін береді. Бұл қасиеттерді жеке-жеке сипаттаған автор олар бір-бірінен тәуесіз өмір сүре алмайды деп қорытынды жасайды.

    Билеушілер  мен әкімдер халық мүддесімен санасып билік етсе елге ұнамды болады. «Патша жоғарылаған сайын жүгі ауырлайды», «Жақсы тәртіп орнат – сонда сыйлайды, опасыз халық бір уысқа сыймайды». Билік – мансап үшін берілген сыбаға емес. Билеушінің сыйлы болуы оның орнатқан тәртібіне байланысты болмақ. Ел билеу тек жақсы заңдар мен ережелерден тұрмайды. Саясат Баласағұнның ойынша, мемлекетті басқарудың сан қилы әдістерін игеру, алуан мінезді қоғамды уыстан шығармау, тентекті тыйып, әлсізді қорғау, қажетті жағдайда күш те қолдана білу.

    Махмұт  Қашқари («Диуани лұғат-ат-түрік») әкімдердің ел билеуде ақыл-парасат пен әдептілікке  және кішіпейілділік үйір болуын талап етті. «Ұлық болсаң – ізгілік ет», сонда ғана сенің қарамағыңдағы халық соңыңнан ереді, сенім білдіреді. Жағымсыз әдеттер әкімдер үшін олардың қызмет бабына сиыспайды. Ел билеуде күшке сенгеннен ақылға жүгіну әлдеқайда тиімді нәтиже береді. «Ақылмен арыстан ұстауға болады, ал күшпен тышқан да ұстай алмайсың».

    Өзінің  жеке басының пайдасын күйттеген  әкімдер елге опа әпермейді. Әкімнің  барлық іс-әрекеті халықтың көз алдында, халықтан ешнәрсені де жасыра алмайсың, қандай ауыр кезең болса да халқыңмен  бірге болуды үгіттеген.

    «Мемлекеттің  қазынасы халықтың табан ақысы, маңдай тері. Әмірші қазына кілтін ұстаған  адамға аса сақтықпен қарағаны абзал. Алтын мен күміс бар жерде  ұрлық жүрмей қоймайды. Ұрыны ұстасаң, дереу әшкере ет. Бүгін қалсаң, өзің де ұрысың».

    «Үлкен  кісі шақырса, ізетпен бар – сонда  бол, қуаңшылық жылында, халық қайда  – сонда бол». Халық болмаса, сенің  билігің кімге керек, билік қызметі  адамдар арасындағы қарым-қатынасты  тәртіптілік пен заңдылықты сақтаумен  бірге, шаруашылық істермен реттеуге, әділдікті қалпына келтіруге, зорлық-зомбылықты болдырмауға да арналған.

    Ерте  түрік дәуіріндегі ірі ойшылдардың  бірі, бүкіл түркі елін бірлікке шақырған Қожа Ахмет Яссауи еді. Яссауидің  басты еңбегі «Диуани хикмент» («Даналық кітабы»). Ол адам мен қоғам мәселелеріне де айрықша назар аударған. Ислам дінінің өнегелікке,

таным-болмысқа қатысты ақыл-ой, парасат туралы құндылықтарын кең насихаттаған ол бұқара халыққа үстемдік құрған әмірлердің, бектердің, қазылардың әділетсіз  істерін 

сынайды, бұл дүниенің жалғандығын сынайды. Оның сопылық ілімінің басты мақсаты адамды жетілдіру, адам бітіміне тән кейбір жағымсыз әдеттерді сынау. Сондықтан да Яссауи құдай атынан парасаттылыққа, әділдікке, тазалыққа үндейді. Оның ілімінде адамгершілік ойлары дін арқылы түсіндіріледі. «Кімде-кім жамандық жасаса, ол күнәдан арыла алмайды, кімде-кім жақсылық жасаса, ол құдайдың сүйіктісі болады». Жамандықты жасаушы адамдар, оны алла да жақтырмайды.

    Адамдардың  барлығы құдай алдында тең. Олардың  теңсіздігі адамдардың жағымсыз іс-әркеттерінен туындаған. Ахмет Яссауи адам бойында кездесетін тойымсыздық, ашкөздік, екіжүзділік, даңққұмарлық, надандық сияқты жаман қасиеттердің болатынына өкініш білдіреді, мұндай жағымсыз әдеттерден арылуға шақырады, адамдарды бір-бірін құрметтеуге, көмектесуге, жақсылық жасауға үндейді.

    Христиандық Батыстағы саяси ілім дамытқан өкілдердің бірі: Фома Аквинский (Аквинат., 1225-1274). Еңбектері: «Теологияның жиынтығы», «Жаратқан  құдайдың абыройы үшін». Оның ойынша адамдар алғашқы кезден-ақ бірігуге және мемлекетте өмір сүруге ұмтылған, өйткені олар жеке дара өз қажеттіліктерін өтей алмайды. Мемлекеттің мақсаты – «жалпы игіліктер», саналы өмір мен тұрмыс үшін қажетті жағдай жасау. Мемлекеттік биліктің үш элементін анықтайды. Олар: 1. Биліктің мәні. 2. Биліктің пайда болу формалары. 3. Билікті пайдалануы. Заңдардың үш түрін атап көрсетеді: Мәңгі заңдар, табиғи заңдар және позитивті заңдар.

    Никола  Макиавелли (1469-1527). Атақты шығармалары: «Патша», «Тит Ливийдің бірінші онкүндігі  жөнінде ойлар», «Флоренция тарихы». Макиавелли алғаш саясатты адамгершілік принциптерден бөліп қарады. «Мақсат - әдіс-тәсілді ақтайды». Ол республикалық мемлекетті, еркіндікті, теңдікті қалады. Билеуші арыстандай күшті және түлкідей қу болуы тиіс. Макиавеллидің ойынша, әлемде теңдей дәрежеде қайырымдылық пен жауыздық, әділдік пен зұлымдық бар, бірақ олар бір елден бір елге жылжи отырып, өздерінің географиялық бағытын өзгертуі мүмкін.

    Томас Гоббс (1588-1679) мемлекет қоғамдық келісім  нәтижесінде жалпыға бірдей бейбіт өмір мен қауіпсіздікті сақтау үшін пайда болды. «Левиафан» атты еңбегінде мемлекет пен ағзаны салыстырған. Гоббстың пікірі бойынша күшті орталықтанған мемлекет барлық жеке тұлғалардың қатысуымен жасалатын қоғамдық шарт негізінде құралады. Билеушінің парызы- халықты жақсы басқара білу, себебі, мемлекет билеуші үшін емес, халық үшін құрылған.

    3.Жаңа  заман және ХХ  ғасырдағы саяси  ілімдер 

    Шарль Луи Монтескье (1689-1775) «Заңдар рухы»  атты еңбегінде алғаш геосаяси тұжырымдаманың негізін салған. Оның ойынша, әртүрлі  факторлар: климат, георграфиялық орта, заң, дәстүр, дін тағы да басқалардың әсерінен халықтық рух қалыптасады. Оны қазіргі тілмен менталитет деп атайды.

    Бостандық – заң неге ерік берсе, соны істеу. Бостандықты баянды ету мақсатында және төңкерістерге жол бермеу үшін билікті заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлу керек деп есептеген.

    Жан Жак Руссо (1712-1778) тек теоретик қана емес, қоғам қайраткері болған адам. Оның ойынша алғаш адамдар өздерінің  тұлғалық қасиеттерін ортақ игілік үшін қоғамға бере отырып, мемлекетті қалыптастырады, ал кейіннен сол мемлекет өзінің заңдары мен нормалары арқылы азаматтарын қайта тәрбиелеп шығарады. Адами құндылықтар тек мемлекет пайда болғаннан соң өмір келген деп есептейді.

    Гаэтано Моска (1853-1941) итальян саясаттанушысы «Басқарушы тап» атты еңбегінде, қоғамның басқарушыларға және бағынушыларға бөлінетінін көрсетеді. Алғаш рет элита теориясының негізін қалайды. Халықты ұлттық және діни сезімдерге негізделген идеяларды пайдалана отырып басқаруға болады, ол халықты алдау деп элитаның негізгі қызметін сынайды.

Ханна Арендт (1906-1975) австриялық саясаттанушы. «Тоталитаризм тамыры» атты еңбегінде  тоталитаризмнің пайда болуын және мәнін зерттеген. Тоталитаризмді үшке

өледі: коммунизм, национал-социализм, фашизм. Тоталитаризмнің тек ХХ ғасырға тән құбылыс екенін дәлелдейді.

    Морис Дюверже (1917 ж туған) француз саясаттанушысы. Еңбегі: «Саясат идеясы». Саясатқа мынадай  анықтама береді: «Саясат, бір жағынан  алып қарағанда әділдікті орнатушы күш, ал екінші жағынан идеялар мен  принциптер арасындағы келіспеушілік». Дау-жанжалдың екі түрін көрсетеді: горизанталды және вертикалды. 

    3- т а қ ы р ы п  

    ҚОҒАМДЫҚ  ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ САЯСИ БИЛІК

    Ж о с п а р ы:

    Билік мәні, тұжырымдамалары

    Биліктің  негізі, ресурстары, элементтері 

    1. Билік мәні, тұжырымдамалары

    Билік жөнінде ғалымдар арасында әр түрлі  анықтамалар мен тұжырымдамалар бар. Солардың негізгілеріне қысқаша  тоқтала кетейік.

    Телеологиялық анықтама билікті белгілі бер мақсатқа, белгілеген нәтижеге, қорытындыға жету мүмкіндігі деп түсіндіреді. Мысалы, ағылшын ойшылы Т. Гоббс (1588-1679) билік болашақта игілікке жетудің құралы және өмірдің өзі өле-өлгенше билік үшін үздіксіз ұмтылыс деп жазды.

    Бихевиористік анықтама бойынша билік деп басқа  адамдардың жүріс-тұрысын, өзін-өзі  ұстауын өзгерту мүмкіндігіне негізделген іс-әрекеттің ерекше түрі.

    Инструменталистік анықтама билікті белгілі бір  құралдарды, амалдарды (зорлық-зомбылық, күштеу сияқты шараларды) пайдалану, қолдану  мүмкіндігі деп біледі. Мәселен, Американың белгілі саясаттанушысы Р. Даль (1915 жылы туған) билік бір адамға екінші адамды өз еркімен жасамайтын іс-әрекетті жасауға мәжбүр ету мүмкіндігін береді дейді.

    Структуралистік анықтама билікті басқарушы мен  бағынушының арасындағы қатынастың ерекше түрі деп ұғады. Олар кейбір адамдарды туғанынан, табиғатынан әміршіл, басқарғысы келіп тұратын болады, ал басқалары көнбіс, көнгіш, басқа біреу өз ырқын билеп, басқарып, жол көрсетіп тұрғанын ұнатады, қалайды дейді. Солардың арасында, олардың ойынша, билік қатынастары туады.

    Конфликтік анықтама билікті дау-жанжал жағдайында игілікті бөлуді реттейтін мүмкіндік, шиеленісті шешудің құралы деп түсіндіреді.

    Біраз ғалымдар билікті кең мағынасында  басқаларға тигізілетін жалпы ықпал  ретінде қарайды.

    П. Моррис, А, Гидденс сияқтылар, жоғарыдағы көзқараспен келіспей, билікті біреуге немесе бірдеңеге тигізетін жай ғана ықпал, әсер емес, оларды өзгертуге бағытталған іс-әрекет дейді.

    Америка саясаттанушылары Г. Лассуэл мен  А. Каплан «Билік және қоғам» деген  кітабында билікті шешім қабылдауға қатысу мүмкіндігі ретінде сипаттайды.

    Биліктің  объектісі және субъектісі болады. Ол саяси өзгерістерге байланысты ауысып отырады.

    2. Биліктің негізі, ресурстары, элементтері

    Әдетте, «билік» деген сөз әр түрлі  мағынада қолданылады. Оны ықпал  ету бағытына, объектісіне байланысты былай етіп бөледі: ата-аналар билігі, мемлекеттік, экономикалық, саяси, әлеуметтік, құқықтық, әскери, рухани билік және т.б.

    Саяси билік бар жерде теңсіздік  бар. Мұнда біреулер билік етуге  құқыты да, екіншілері оларға бағынуға міндетті. Бұл теңсіздік неден туады?Ол үшін саяси биліктің қарамағында теңсіздікті қамтамасыз ететін әдіс-құралдары бар. Оған жататындар:

Экономикалық  қор. Қандай саяси билік болмасын оған қаржы-қаражат керек. Ұлттық валюта, алтын қор, материалдық құндылықтар, пайдалы қазба байлықтары және т.б. кіреді. АҚШтың Конституциясында кез келген АҚШ азаматы Президент бола алады деп көрсетілген. Бір тарихтағы президенттердің бірде-бірі кедей отбасынан шықпаған.

    Әлеуметтік  әдіс-құралдар. Үстемдік етіп отырған  билік өзін қолдайтын, оның одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдар іздейді. Ондай рөлді ең алдымен оның мәртебелі, абыройлы, жалақысы мол қызметтерді атқаратын, көптеген жеңілдіктермен пайдаланатын қызметкерлері орындайды. Оларға көптеген рөлдер мен статустар беріледі.

    Күш жұмсау құралдары. Олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті сақтайды, саяси билікті құлатуға әрекет етушілерге мүмкіндік бермейді. Оған жататындар: әскер, полиция, қауіпсіздік органдары, түрме және т,б,

    Ақпарат құралдары. Қоғамдық пікір тудырып, саяси өмірге ықпал ету жағынан оны төртінші билік деп те атайды. Кейбір саяси қайраткерлер кім теледидарды бақыласа, сол бүкіл әлемді бақылай алады деп санайды. ХХІ ғасыр ақпарат ғасыры деп тегін айтылмаған.

    Саяси биліктің өзіндік қызметтері болады. Оған жататындар: қоғамның саяси жүйесін қалыптастыру; оның саяси өмірін ұйымдастыру (ол мемлекет пен қоғам, таптар мен топтар, ассоциациялар, саяси институттар, мемлекеттік басқару органдары мен аппараттары, партиялар, азаматтар және т.б. арасындағы қатынастарды қамтиды); әр түрлі деңгейдегі қоғам мен мемлекеттің істерін басқару; өкімет органдары, саяси емес процестерге басшылық ету,; саяси және басқа да қатынастарды бақылау және түптеп келгенде, белгілі бір қоғамға сәйкес басқарудың түрін, саяси тәртіпті және мемлекеттік құрылысты, ашық және жабық қоғамды құру, қоғамдық тәртіп пен тұрақтылықты қорғау; дау-дамай, шиеленістерді ашып, оларға шек қою және дер кезінде шешу; қоғамдық келісімге, мәмілеге келу және т.б. 
 
 
 
 

    4- т а қ ы р ы п 

    БИЛІК ЖӘНЕ САЯСИ РЕЖИМДЕР

    Ж о с п а р ы:

    Биліктің жүзеге асуы. Саяси режимдер

    Антидемократиялық режимдер 

    Биліктің  жүзеге асуы. Саяси  режимдер

    Саяси режим деп саяси билікті жүзеге асыруға қолданатын әдіс-тәсілдердің  жиынтығын және қоғамдағы еркіндік деңгейін айтамыз.

    Қазіргі кезде саяси режимдерді үлкен екі топқа бөледі: демократиялық және антидемократиялық режимдер.

    Демократия  көне грек ойшылы Геродоттың еңбегінде  кездеседі. Жалпы ежелге дәуірдің ойшылдары  демократияны биліктің нашар түрі деп  сынаған.

    Демократиялық режимге халықты биліктің қайнар көзі деп санап, оған мемлекеттік істерді шешуге құқық берілген  және ол үшін қажетті жаңдайлар жасалған биліктің түрі, қоғамның мемлекеттік-саяси құрылысы жатады. Мұндай тәртіпте азаматтардың негізгі құқықтары мен еркіндіктеріне кепілдік беріледі. Саяси мәселелер ашық талқыланады, биліктің шектен тыс шоғырлануына жол берілмейтін тетіктер жасалады, азаматтарға қолайлы құқықтар мен еркіндіктер, олардың саяси көңілін білдіру түрлері айқыедалады, жалпыға бірдей сайлау құқығы орнатылады.

    Сонымен қатар, демократиялық режим мынадай белгілермен сипатталады:

    Билік көзі халықта;

    Сөз бостандығы;

    Сайлаудың ашық жүргізілуі;

    Азаматтардың  тең құқықты болуы;

    Азшылықтың  көпшілікке бағынуы;

    Демократиядағы  ең негізгі фундамент ретінде  сайлауды айтуға болады. Адал, шынайы сайыс  арқылы, жүйелі түрде өткізілетін сайлау. Ол амал-айласыз, қулықсыз жүргізілсе және оны шынайы жүргізудің жолы табылғанда ғана адал болады. Егер мемлекеттік билік бір партияның қолында болса да сайлау адалдыққа жатпайды. Шынай сайыс арқылы дегенде өзінің кандидатурасын еркін ұсынуға мүмкіндігі бар әр түрлі топтар мен жеке тұлғалардың болуын айтады. Егер бір топтар қатысып, екіншілері қатыса алмайтындай болса, онда сайлау жарыс арқылы өтпегендігі.

    Демокатияның  негізгі тұжырымдамалары: плюралистік (М.Вебер, Г. Ласки  және басқалары); ұжымдық (К. Маркс) және либералистік (Дж. Локк, Ш. Монтескье)

    Антидемократиялық режим түрлеріне тоталитаризм және авторитаризм жатады.

    Антидемократиялық режимдер

    Тоталитарлық (латынның total - бүтін, тұтас деген  ұғымын білдіреді) режим деп қоғам, адам өмірінің барлық салалары тұтасымен мемлекеттік бақылауға алынған мемлекеттік-саяси құрылымды айтамыз. Онды өндіріс, экономика, бұқаралық ақпарат құралдары, білім, мәдениет, адамдардың жеке өмірі – бәрі тек мемлекеттің бақылауында болады. Сөз бостандығы болмайды. Жеке меншік, бәсекелестік, нарықтық қатынастарға жол берілмейді. Азаматтық қоғамның элементтері жұмыс істегенімен, ол тұтасымен мемлекеттің қарамағында. Жеке басқа табынушылық, бір партияның идеялық күштілігі байқалады. Халық дін ретінде бір идеологияға сенеді, бағынады. Барлық іс-әрекеттер алдын ала жоспарланған, жоғарыдан түсетін бұйрық арқылы жүзеге асырылады, жекелікке, даралыққа жол берілмейді. Мемлекеттің идеясына қарсы шыққандарды «халық жауы» деп құртады. Оппозицияны болдырмайды.

    Тоталитаризмнің үш түрі ХХ ғасырда болған. Ол Италиядағы Муссолини кезіндегі фашизм, Германиядағы Гитлер кезіндегі национал-социализм  және Кеңес Одағындағы Сталин негізін  салған коммунизм. Бұл мемлекеттегі идеологияның күштілігінен осы елдер  өз уақытында ірі мемлекеттерге айналды.

    Авторитарлық  режим тоталитарлық қоғамнан демократиялық  қоғамға өтетін кезең, бұл күшті  тәртіпке негізделген, жеке адамның  билігі қалыптасқан режим.

    Авторитарлық  режим Иордания, Индонезия, Морокко, Сауд Аравиясында, бұрынғы Кеңес мемлекеттерінде және т.б. елдерде қалыптасқан.

    Авторитарлық  режим кезінде тоталитаризмнің  де демократияның да белгілері кездесе  береді бұл қоғам өзінің қатаң  тәртібі мен тұрақтылығымен ерекшеленеді, себебі мұнда қоғамды өзгеріске  ұшырататын идеялар мен топтарға жол бермейді, заң жүзінде оларға қатаң бақылау жасалынға. Қоғамда сайлау, көппартиялық жүйе қалыптасқанымен ол мемлекетке тәуелді. Азаматтар биліктен алшақтатылған, билікті бақылай аламйды. Басқарудың күш көрсету құралдарын пайдалана отырып жүргізілетінін көруге болады. Мемлекет басында тұрған адам өзінің үстемдігін шексіз жүргізе алады. Оны шектейтін демократиялық элементтер, мемлекеттің тармақтарының болуы формалді түрде. Тағы да бір ерекшелік: мемлекет тұтас бақылаудан бас тартқан. Адам саяси жүйеден басқа әлеуметтік, экономикалық, мәдени және тағы да басқа салаларды өз таңдауын жүзеге асыра алады.

    Әрине, әр халық өзіне лайық саяси  режимді қалыптастыра алады. Бұған  тек жоғарыдағы мемлекеттік билік  қана емес сонымен бірге халықтың менталитеті де әсерін тигізеді. Сондықтан қай елде қандай режимнің қалыптасып, дамуы үлкен күрделі үрдіс болып табылады. 

    5- т а қ ы р ы п  

    ДЕМОКРАТИЯ  ТЕОРИЯСЫ: ТАРИХЫ ЖӘНЕ БҮГІНІ

    Ж о с п а р ы:

    Демократия  мәні, пайда болуы және ерте замандағы  демократия жайлы ұғымдар

    Қазіргі кездегі демократияның негізгі  теориялары 

    Демократия  мәні, пайда болуы  және ерте замандағы  демократия жайлы  ұғымдар

    Демократия  ұғымын бірнеше мағынада қолдануға  болады: 1) мемлекеттің типі мен жалпы  саяси жүйесі; 2) мүшелерінің теңдігіне, басқару органдарының мерзімді сайлануы және көпшілік дауыспен шешімдер қабылдау принциптеріне негізделген кез келген ұйымның ұйымдастыру түрі; 3) қоғамдық құрылымның мұраты (идеалы) және соған сәйкес көзқарастар.

    Демократияның классикалық теориясы антикалық  дәуірден бастау алады. Бірақ өзіндік ерекшелігі ең алдымен барлық адамдар тең, бәрі де саяси шешімдерді қабылдауға қатысуы керек деген тезиске байланысты. Оны «Қоғамдық келісім» атты еңбегінде Ж.Ж. Руссо жан-жақты қарастырады. Оның ойынша, саяси процеске тартылған өз бетінше саналы іс-әрекет жасайтын, ақылды адамдар қосылғанда жаңа сапа пайда болады. Олар жабылып ортақ игілік теориясын ойлап табады. Бұл идея саясаттың басшы принципіне айналады және ортақ ерік, жігер, қайрат негізінде қалыптасады. Бәрі бас қосқан сайыстан кейін нашар жақтары алынып тасталып, жақсылыққа жету жолдары іздестіріледі. Сөйтіп, жалпы жұрттың ықтиярын, көзқарастарын жинап, топтастырып ортақ игілікке жетудің шешімін қабылдайды. Бұл тұжырымдама ХІХ ғасырға дейін басымдық етті.

    Иозеф Шумпетер (1883-1950) австрия әлеуметтанушысы өзі аттас «шумпетерлік» теорияның негізін қалады. Оның ойынша, жалпы ықтиярлық, тілек барлық халықтың еркімен қалыптаспайды, оны жасайтын соған мүдделі кәсіби топтар. Демек, демократия ешқашан халықтың басқаруы болған емес. Халық тек белгілі бір арадағы институтты  сайлайды. Ол өз кезегінде ұлттық атқарушы органды немесе үкіметті қалыптастырады. Бұдан кейін көпшілік іс жүзінде саясаттан шектейді. Сондықтан демократиялық тәсіл – Шумпетердің ойынша, жеке адамдардың халық дауысын алу үшін бәсекелік күрес нәтижесінде жететін институционалданған шаралар жүйесі. Қорыта келгенде, басқаратын халық емес, жеке адамдардың арасында бәсекелік күрес жүреді, ал халық бұл күресте солардың біріне дауыс береді.

    Шумпетердің ойынша, демократияның ойдағыдай жұмыс істеуі үшін төрт жағдай керек:

    Маңызды мемлекеттік қызметтерге сайлауға болатын айтарлықтай білікті, маман  өкілдер тобы болуға тиіс.

    Саяси органдар халық, негізінен, жақсы қабылдап, оларға өз көзқарастарын айта алатын шешімдер қабылдауы тиіс. Олай болмаса, шешімдердің легитимдігі жөнді болмайды.

    Жауапкершілікті толық сезінетін, қызмет орнының  абыройын жоғары бағалайтын дайындығы  бар жақсы ұйымдасқан бюрократия болуы керек. Ол құрам орта тап  өкілдерінен құралуы тиіс.

    Саяси теорияның ғана емес, саяси мәдениеттің де элементі болып табылатын демократиялық өзін-өзі бақылау болғаны өте маңызды.Саяси процеске қатысушы әрбір адам өзін-өзі тежеп отырмаса, қандай демократия болуы мүмкін.

    Қазіргі кездегі демократияның  негізгі теориялары

    Плюралистік, элитарлық, экономикалық, «ақпараттық демократия» және маркстік теорияларының идеялары негізінде демократияның үш түрін атап көрсетуге болады: тура,

плебисцитарлық, өкілдік. Тура демократияда халық маңызды  саяси шешімдерді қабылдауда, билік  жүргізуге тікелей араласады. Оның жақсы жақтары: халықты саясаттан

шеттетпейді, саяси жүйенің тұрақтылығын және басқарудың ұтымдылығын арттырады; халықтың белсенділігін дамытып, тұлғаның өзін-өзі көрсетуіне, танытуына жол ашады; саяси институттар мен қызмет адамдарын бақылаудың ықпалдылығын қамтамасыз етеді, билікті теріс пайдаланудан сақтайды, басқарушы элитаның халықтан алшақтауына, шенеуліктердің бюрократталуына жол берілмейді.

    Плебисцитарлық  демократияда азаматтардың саяси ықпалы кемиді. Оларға сайлау арқылы заңның немесе басқа шешімнің жобасын қабылдау немесе қабылдамау құқығы беріледі. Оны әдетте президент, үкімет, партия немесе басқа бастамашы топ дайындайды. Мұнда халықтың жобаны дайындауға қатынасу мүмкіндігі аз. Оны біраз жағдайларды екіұшты сұрақтар қою және т.с.с. арқылы ұйымдастырушылар айласын асыру үшін де пайдаланады.

    Өкілдік демократияда халықтың еркі депутаттарға және биліктің өкілетті органдарына  беріледі. Азаматтар өздерінің көзқарастарының, мақсаттарының, бағдарламаларының жақындығына байланысты депутаттарды сайлайды, оларға өз мүдделерін қорғауды сеніп тапсырады. Оның жақсы жақтары – еңбектің айқын бөлінуі, шешім қабылдайтын адамдардың құзыреттілігі мен жауапкершілігі. Осал жағы – сайлау аралығында халықтың биліктің шеттетілуі, басқарудың бюрократиялануы, авторитарлық үрдістің өрістеуі және т.б.

    6- т а қ ы р ы п  

    ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ САЯСИ ЖҮЙЕЛЕР

    Ж о с п а р ы:

    Саяси жүйе ұғымы, құрылымы және түрлері

    Саяси жүйенің дамуы, саяси тұрақтылық және тұрақсыздық 

    Саяси жүйе ұғымы, құрылымы және түрлері

    Саяси жүйе дегеніміз қоғамдағы адамдардың саяси іс-әрекеттерін анықтайтын, бағыттайтын және бақылайтын институттар  мен ұйымдар, нормалар мен принциптер жиынтығы.

    Саяси жүйе төмендегідей құрылымнан тұрады:

    Институционалды, мұнда мемлекет, саяси партиялар мен ұйымдар кіреді;

    Нормативті  құрылым, бұған заңдар, жазылған немесе жазылмаған нормалар мен принциптер жатады;

    Мәдени  құрылым, саясаттың ішкі эмоционалды  жақтарын қарасырады

    Коммуникативті  құрылым қоғамдағы саяси билік қатынастарын қамтиды;

    Функционалды  құрылымға әр түрлі саяси рөлдер мен қызметтер жатады.

    Саяси жүйенің жұмыс жасап, дамуы оның «кірісі» мен «шығысына» байланысты. Кіріске жататындар: талап тілектер, мүдде, мұқтаждықтар, қолдаулар немесе кеілпеушіліктер. Осы кіріске жауап ретінде саяси жүйе жұмыс жасайды. Ол шығыс деп аталады. Оған жататындар: заңдар, шешімдер, бұйрықтар, реформалар және тағы жа басқалары. Саяси жүйенің басқа қоғамның жүйелерден айырмашылығы, онда күш көрсету құқы бар.

    Батыс саясаттанушыларының арасында саяси жүйені келесі түрлерге жіктейді: ағылшын-америкалық, құрылықтық-еуропалық, индустрияланбаған немесе жартылай индустрияланған, тоталитарлық.

    Саяси жүйенің ағылшын-америкалық түрі ондағы саяси мәдениеттің бірыңғайлылығымен, біртектілігімен сипатталады. Бұл елдерде мемлекеттің алдына қойған саяси мақсат-мұратын және оған жетудің жолдары мен әдіс-тәсілдерін халықтың бәрі қолдайды. Ол мәдениет еркіндік, тиімді есепқорлық, пысықтық, ұқыптылық, сяаси либерализмге негізделген.

    Құрылықтық-еуропалық саяси жүйенің ұсынатын құндылықтары әр түрлі келеді. Онда ескі мәдениеттің жұрнақтары мен жаңа мәдениет астарласып жатады.

    Индустрияланбаған немесе жартылай индустрияланған саяси  жүйеде батыстың құндылықтары, этникалық  салт-дәстүрлер, діни әдет-ғұрыптар шоғарланған. Мемлекет биліктері анық бөлінбеген.

    Тоталитарлық  жүйеде саяси мәдениеттің таптық сипаты бар. Сырттай қарағанда ол біртектес сияқты. Оның құндылықтарын  қоғамның барлық мүшелері қолдай бермейді. Бірақ ол мойындауды еріксіз жасайды. Билеуші партия саяси жүйенің барлық элементтерінің іс-әрекетіне бақылау жасайды.

    Саяси жүйенің дамуы, саяси  тұрақтылық және тұрақсыздық

    Саяси тұрақтылық дегеніміз – қоғамның саяси жүйесінің қоғамдық өзгерістерге уақытында жауап беріп, шиеленістерді  дер кезінде шеше алу жағдайын айтамыз.

    Саяси тұрақтылықтың үш түрі бар: абсолютті, статикалық, динамикалық.

    Абсолютті тұрақтылық тек теориялық тұрғыдан зерттелген жағдай. Статикалық тұрақтылық дегеніміз мемлекеттің тарапынан  орнатылатын тұрақтылықты айтамыз. Ал динамикалық тұрақтылық дегеніміз халық тарапынан да, мемлекеттік билік тарапынан да сол тұрақтылықты орнатуға деген мүдде мен белсенділікті айтамыз.

    Саяси тұрақтылықты орнатудың екі жолы бар. Олар: дамыған демократия арқылы орнату және диктатура арқылы. Екі  жолдың қайсы жағымды, қайсы жағымсыз екені қазіргі таңдағы ең даулы мәселелердің бірі болып табылады.

    Саяси тұрақсыздық дегеніміз – қоғамның саяси жүйесінің сыртқы және ішкі саяси шешімдерге байланысты тәуекелділікке баруы. Саяси тұрақсыздықтың екі  түрі болады: экстрозаңды және өкіметтік. Экстрозаңды тұрақсыздыққа жататындар: терроризм, соғыс т.б. Ал өкіметтік тұрақсыздыққа жататындар: мемлекеттің ішкі саясатына байланысты қабылданған шешімдерге байланысты, мысалы: сайлау, реформа, заң, болатын өзгерістер.

    Кез келген саяси тұрақсыздықты алдын ала байқап білуге болдады. Оның негізгі белгілері:

    Қоғамның  құндылықтарын үлестірудегі әлеуметтік теңсіздік деңгейі;

    Этносаралық және діни шиеленістер деңгейі;

    Конституциялық  құқықтың бұзылу деңгейі;

    Солшыл  радикалды идеялар деңгейі;

    Саяси плюрализм деңгейі. 

    7- т а қ ы р ы п  

    МЕМЛЕКЕТ  ҚОҒАМНЫҢ САЯСИ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ  ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ

    Ж о с п а р ы:

    Мемлекет  ұғымы, пайда болуы, негізгі тұжырымдамалары

    Мемлекет  түрлері мен қызметі 

    Мемлекет  ұғымы, пайда болуы, негізгі тұжырымдамалары

    Г. Гегель «Әрбір мемлекет өзіне сәйкес, сай келетін мемлекетті құрады».

    Мемлекет  ұғымы екі мағынада қолданылады. Біріншісі, «ел», «жұрт» деген мағынада тұтас территориясы халқымен алып түсіндірілсе, екіншісінде тек жоғарыды қолында  билігі бар басшылар тобын ғана айтады.

    Мемлекеттің белгілері:

    Территория

    Тәуелсіздік немесе егемендік

    Мемлекеттік билік

    Халық

    Салық салу құқығы

    Мемлекеттің пайда болуы туралы бірнеше тұжырымдамалар бар. Олар:

    Қоғамдық  келісім теориясы (Дж. Локк, Т. Гоббс);

    Т. Гоббс: Мемлекет әлеуметтік келіспеушіліктерді шешуге және күш көрестуді легитимді қылдыру үшін құрылған.

    Дж. Локк:  Мемлекет билікті шектеу мақсатында құрылған

    Зорлық-зомбылық тұжырымдамасы (Л. Гумплович);

    Маркстік  концепция (К. Маркс);

    Теологиялық тұжырымдама (А. Августин);

    Патриархалдық теория (Конфуцийден бастау алады).

    Мемлекет  түрлері мен қызметі

    Мемлекет  бірнеше түрлерге бөлінеді.

    Басқару түріне байланысты: монархия (абсолюттік, дуалистік және конституциялық) және республика (президенттік, парламенттік және аралас).

    Абсолюттік  монархияға Сауд Аравиясы, Катар, Кувейт, Оман, Бруней жатады.

    Конституциялық  монархияға Бельгия, Испания, Люксембург, Монако, Ұлыбритания, Дания, Швеция, Нидерланды, Жапония, Норвегия жатады.

    Дуалистік монархияға жататындар: Иордания, Марокко, Тунис.

    Абсолютік монархияның белгілері:

• монарх билігі Конституция немесе заңдармен шектелмеген;
• Парламент жоқ, немесе оның іс-қимылы барынша шектелген.

    Конституциялық  монархияның белгілері:

• Конституция монарх билігін шектейді;
• монарх мемлекет символы ретінде, бірақ нақты биліктік құзыреті жоқ;
• үкімет монарх алдында жауапты емес.

    Дуалистік монархия белгілері:

• билік монарх пен парламент арасында бөлінген;
• монарх үкіметті тағайындайды;
• монарх парламент шығарған заңға вето жариялай алады.

    Парламенттік  республикаға жататындар: Италия, Германия, Израиль, Индия, Греция, Австрия.

    Президенттік  республикаға жататындар: АҚШ, Индонезия, Иран, Ирак, Кипр, Швейцария (бұл мемлекетте үкіметтің міндетін президент атқарады, ол Парламент (Федералдық Жиын) арқылы Федералдық Кеңес (Үкімет) мүшелерінен бір жыл мерзімге сайланады, бір-ақ рет).

    Президенттік  республика белгілері:

• Президент мемлекет басы және атқарушы билікті басқарады;
• Президент үкіметті құрады;
• Үкімет президент алдында жауапты;
• Президент парламент шығарған заңдарға вето қоя алады.

    Парламенттік  республика белгілері:

• Мемлекеттегі басты күш Парламент болып табылады;
• Президентті парламент сайлайды;
• Үкімет парламент алдында жауапты;
• Үкімет парламентте көп орын иеленген партия арқылы құрылады;
• Парламент үкіметке сенімсіздік вотумын жариялай алады.

    Аралас  республикаға жататындар: Франция, Перу, Португалия, Финляндия, Исландия.

    Оның  белгілері:

• Президент жалпы сайлау арқылы сайланады;
• Президент кең құзыреттерге ие;
• Президент пен атқарушы билікті басқаратын премьер-министр Парламент алдында жауапты.

    Мемлекеттік құрылымына байланысты: унитарлық (Польша, Франция, Турция, Египет, Япония, Швеция), федеративтік (Россия, АҚШ) және конфедеративтік  болып бөлінеді.

    Унитарлық мемлекетті біріктіреді:

• ортақ Конституция;
• ортақ заң шығарушы орган;
• ортақ әкімшілік-территориялық бөліну;
• ішкі шекараның болмауы;
• ортақ саясат.

    Унитарлық мемлекеттің кемшіліктері:

• заң шығарушы аппараттың икемсіздігі;
• аймақтардың мәселелерін ескермеу;
• этностық топтардың пікірімен санаспау.

    Федеративті мемлекет белгілері:

• бірнеше Конституция, азаматтық құқық бар;
• федеративті және аймақтық сот және атқарушы билік қатар жұмыс істейді;
• территориялық бірліктердің өз бетімен федерациядан шығуға құқығы жоқ;
• саяси салада орталыққа бағынған.

    Конфедерация  белгілері:

• ортақ Конституция жоқ, тек құжаттарды қабылдағанда бірігеді;
• азаматтық ортақ емес;
• ортақ конфедеративтік сот жүйесі жоқ.

    Діни  белгісіне байланысты: зайырлы және діни болып бөлінсе, саяси режимнің қалыптасуына байланысты демократиялық, авторитарлық және тоталитарлық болып үшке бөлінеді.

    Негізгі приоритетті қызметіне байланысты құқықтық және әлеуметтік деп бөлеміз.

    Қазақстан Республикасы осылырдың ішінде қайсына  жатады?

    Мемлекет  негізгі екі қызмет атқарады: ішкі және сыртқы. Ішкі қызметіне жататындар:

• экономикалық салады мемлекет кәсіпкер, жоспаршы, уйлестіруші ретінде мәселелерді шешеді;
• әлеуметтік өмірді ұйымдастырады;
• заңдылықты қамтамасыз етеді;
• мәдени-тәрбиелік салада жұмыс атқарады;
• Сыртқы қызметіне жататындар:
• мемлекеттің тұтастығы мен қауіпсіздігін қорғау;
• өзін-өзі билеу, егемендігін сақтау;
• ауқымды мәселелерді шешуге араласу;
• басқа мемлекеттермен қарым-қатынас жасау;

    Сайып келгенде мемлекеттің басты міндеті  – қоғамның тұрақтылығын орнатып, қалыпты  тіршілігіне жағдай жасау.

 8- т а қ ы р ы п  

    ҚҰҚЫҚТЫҚ  МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ ҚОҒАМ

    Ж о с п а р ы:

    Құқықтық  мемлекет пен азаматтық қоғам  мәні

    Қос ұғымның бір-біріне қажеттілігі  мен өзара қатынасы 

    Құқықтық  мемлекет пен азаматтық  қоғам мәні

    Бұл екі ұғым көптің аузына соңғы жылдары ғана ілікті. Бұрын 20-жылдары, кейінірек алпысыншы жылдардың басында біршама қолға алынып, кейін ұмыт болған-тын. Оның есесіне жалпы халықтық мемлекет және қоғамдық өзін-өзі басқару тіркестері қолданыла бастаған.

    Қазір азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет қайтадан құжаттарға еніп, ғалымдар ден қоя бастады. Ал шындығында бұл екі ұғымның мән-мазмұны неде, ара-қатынасы қандай, шығыстық ойда қандай көрініс тапқан? Осы сұрақтарға жауап іздеп көрелік.

    Азаматтық қоғам тарихи жағынан мемлекеттен  бұрын пайда болған,\. Азаматтық  қоғам-адамдардың өмір сүруіне, тіршілік етуіне қажетті өзара қарым-қатынасының шарты. Өйткені адам тіршілік ету үшін бір-бірімен қатынас жасап, өзара қауымдасып еңбек етеді. Сөйтіп адамдар жаңа материалдық игіліктер жасайды, сол игілікті бөлісу, айырбастау, бірлесіп пайдалану үшін, бір сөзбен айтқанда, тіршілік тоқырап қалмау үшін түрлі әрекеттер жасайды, отбасы құрылып, бала сүйеді, топтарға, ұйымдарға бірігіп өз мүдделерін қорғайды. Адамдардың қауымдасуы өзінің белгілі бер даму кезеңінде өз қауымдастарының жеке бастары мен отбасы мүшелерінің, бірлестіктері мен ұжымдарының мүддесін қорғау, тыныштығын қамтамасыз ету үшін саяси күшті қажет етеді. Мұндай күш ретінде өмірге мемлекет келеді.

    Азаматтық қоғам мен мемлекет бірлесіп, ынтымақтасып қатар бой түзеп өмір сүреді. Бірін  бірі тежеп, бір бірінің қызмет аясына араласып, іштей текетіреске де барып отырады.

    Мемлекет  өзін азаматтық қоғамның өзу туғызып, оны соның өзі асырап, оның іс-әрекетін бақылап отырғанын кейде ұмытып, бар билікті өзуысында ұстауға  тырысады. Азаматтық қоғам өз ықпалын әлсіреткен жағдайда, мемлекет өзінің зор күшіне еніп, жыртқышқа айналады. Қоғамның бүкіл ұңғыл-шұңғылына араласып, адамды басып-жаныштайды, адам бостандығы мен құқын аяққа басуға дейін барады.

    Адамның өзі дүниеге келтірген саяси  күш – мемлекет бірте-бірте оның өзіне ауыз салады, экономикалық қыспаққа салады, алым-салықты үдетіп, саяси жағынан қыспаққа алады, құқықтарын шектейді, заңсыздықтарға барып, адамдарды кейде жазықсыздан-жазықсыз жазалайды, айдауға жіберіп, түрмелерге жабады. Осыған орай адам мемлекеттің зорлық зомбылығын шектеуді қажет етеді. Азаматтық қоғамға иек артып, соның мемлекетті шектеу ықпалын пайдаланып, соған арқа сүйемек болды. Азаматтық қоғамды дамытуға күш салды.

    Азаматтық қоғамды қалыптастыру, оны дамытуды мемлекет атаулыны жұтып қою немесе оны қоғамнан аластау деп түсіндеу керек. Бір сөзбен айтқанда, құқытық мемлекет дегеніміз азаматтық қоғамның қалыптасуының, оның жетіліп дамуының заңды жемісі деген сөз.

    Көпшілік  арасында азаматтық қоғам мен  ұлттық мемлекетті бір біріне қарсы  қойып, оларды бірін бірі теріске шығаратын антиподтық ұғым деп түсіну кеңінен етек алып отыр. Бұл әрине дұрыс емес. Азаматтық қоғам мемлекеттің ұлттық сипатына ешқандай да қарсылық көрсетпейді, керісінше ол құқытық мемлекеттің қалыптасуына қызмет етеді.

    Құқықтық мемлекет орнықпайынша, әкімшіл-әміршіл жүйе бой көрсетуден танбайды, жеке адамның заңды құқы аяққа тапталып, мүлт кеткен шалыс қадамы жазаланып отырылады. Төрт-бес күнге көршілес елге барып қайту үшін де мемлекеттен

рұқсат  сұрап, әуре-сарсаңға түседі. Мемлекет өз үстемдігін толық жүргізіп, адамдардың жеке ісіне, отбасына, сенім-нанымына да қол сұғып, жөн-жосықсыз араласудан біржола

арыла алмайды. Мұны тәртіпке келтіріп, мемлекеттің  шексіз билігіне шектеу жасап, оның бәрін  әділ қабылданған заңдармен реттеп, заңдастырып отыру – құқықтық мемлекеттің қызметі.

    Азаматтық қоғам ұлт мүддесіне қарсы  әрекет етпейді. Керісінше, адам құқығын  қорғауға күш салады. Алайда, азаматтық  қоғам мен ұлттық мемлекет деген  ұғымдар қарсы қоюшылық та осындайдан туған. Бұл екі ұғым бір-біріне қарсы болатындай емес, екеуі екі деңгейде өрбитін ұғымдар. Азаматтық қоғам мемлекеттің ұлттық сипатына емес, мемлекеттің адам құқығы  аяқ асты ететін әрекеттеріне қарсы бой көтереді, нағыз демократия үшін күреседі. Осыны ажырата білген абзал.

    Қос ұғымның бір-біріне қажеттілігі мен  өзара қатынасы

    Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің  қалыптасуы бір бірімен өзара  тығыз байланысты.

    Азаматтық қоғам дегеніміз мемлекеттен  өзін тәуелсіз сезінетін өндірушілер, игілікті жасаушылар, өздерін өздері басқарып отыратын кәсіпкерлер, кәсіподақтар, партиялар мен қозғалыстар, мәдени бірлестіктер, ғылыми қоғамдар, отбасы және дін ұжымдарының жиынтығы болып табылады. Ол мемлекеттің болат құрсауынан біртіндеп құтылып, жаңа әлеуметтік қауымдасуға бет алады. Азаматтық қоғамда адамның мәртебесі биіктеп, мәні арта түседі. Адам мемлекет үшін емес, мемлекет адам үшін қызмет етеді. Бүкіл әлеуметтік топтар, қауымдар заң жүзінде белгіленген құқықтар мен мүмкіндіктергі ие болып, өз мүдделерін қорғауға мұрсат алады.

    Азаматтық қоғам адамдар қауымдасуының жаңа сипаттағы биік белесі болып табылады. Бұл қоғамның қалыптасуы тек материалдық игіліктердің даму дәрежесімен ғана өлшенбейді, ол қоғам мүшелерінің рухани жетілу дәрежесімен, биік кескін-кейпімен сипатталады. Мұндай белес-дәреже біз үшін таяқ тастам жерде немес анау қырдың астында болмай тұрғаны белгілі. Сондықтан да азаматтық қоғам алғаш тәуелсіздік алған мемлекеттерде – алда тұрған жаңа белес.

    Құқықтық  мемлекеттің қалыптасуы да бір жылдың ісі емес. Бұл мемлекет тұсында  нендей бір таптың, партияның, топтың, билеуші бюрократияның диктатурасына жол бермейді, оның есесіне қоғам мүшелерінің барлығына мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға қатысуға. Лауазымды қызметтер атқаруға кең жол ашылады.

    Демократиялық жағдайда қабылданған заңдар алдында мемлекет те, қоғамның әрбір мүшесі де бірдей жауапты. Заң мемлекетке де, азаматқа да бірдей қызмет етеді. Құқықтық мемлекет жағдайында заң қағидалары әрбір азаматтың бостандығын, пікір әрқилылығын, жариялылықты қорғауға тиісті. Құқықтық мемлекет беделге бас июшіліктен, шындықтан, әділдіктен жалтарудан аулақ болуға тиіс.

    Азаматтық қоғам адамдардың өздерін еркін  сезінуін, бас бостандығын, азаматтық  қадір қасиетін, ар-ожданын қамтамасыз етеді.

    Азаматтық қоғам тұсында адамдардың теңдік, қауіпсіздік құқықтары толық жүзеге асырылады.  Адамның теңдігі дегеніміз олардың заң алдында бірдей құқықпен пайдалануы деген сөз, заң әрбір адамды қорғаса да, жазаласа да әрбір адамға ол бірдей талап қояды.

    Адамдардың  қауіпсіздігі – азаматтық қоғам  үшін ең мәртебелі әлеуметтік ұғым.

    Құқықтық  мемлекетті орнықтыру да адамдардың ежелгі арманы болатын. Құқықтық мемлекетте заң емес, құқық қалай жүзеге асырылатыны  арқылы саяси институттар мен  олардың әрекеттеріне баға беріледі. Құқықтық мемлекетті қалыптастыру биліктің ара-жігін ажыратып, оларды даралауға тікелей байланысты болмақ.

    Құқықтық  мемлекет  - адам қоғамының өмір сүру формасының ең жетілген жоғары, биік сатысы. Жаңа тұрпаттағы мұндай сатыға мемлекеттік  құрылым өз бетімен келмейді.

Ол көп  шарттарға байланысты. Құқық жүйесі – қондырма, базистің өзгеруімен бірге ол да жаңа сипат алады. Заңды адамдар жазады, бірақ бұл олардың ойына келгенін қағазға түсіреді деген сөз емес. Заң қоғамдық құбылыстардың дамуын қамтамасыз ететін шынайы ішкі байланыстарды бейнелейді.

    Халық ежелден еркіндікке, бостандыққа  ұмтылған. Осы жолда небір тар  жол, тайғақ кешулерді бастан кешірген.   

    9- т а қ ы р ы п  

    САЯСАТТАҒЫ  ДАУ-ЖАНЖАЛ ЖӘНЕ ДАҒДАРЫС

    Ж о с п а р ы:

    Саяси дау-жанжал және дағдарыс

    Этносаяси дау-жанжалдарды шешу жодары 

    Саяси дау-жанжал және дағдарыс

    Жанжал  деп әрбір қарсы жақты қолайсыздықта  ұшыратып, істі насырға шаптыратын қарама-қарсы мүдделердің, пікірлердің, көзқарастардың қайшы келуін, елеулі келіспеушілікті, өткір таласты  айтамыз.

    Саяси жанжалдар өзінің даму барысында бірнеше кезеңдерден өтеді. Алғашқы кезеңде кмкілжіңдерге негіз туады. Қоғамның кейбір салаларында қиындықтар пайда болады. Оларға айтарлықтай мән бермесе, өрби түседі. Мысалы, адамдардың өмір сүру деңгейі төмендейді, құқық сақтау, адамгершілік тәртіптері бұзылады. Әділетсіздікті бұрынырақ сезетін қарсы жақтың алдыңғы қатарлы адамдары өздерінің келіспеушіліктерін білдіре бастайды. Келесі кезеңде келіспеушілік, наразылық ашық айтылып, алғашқы қақтығыстар болуы мүмкін. Билікті халық мойындағанда, оның заңдарын дұрыс түсініп, өз ерістерімен орындағанда билік. Сонда оның беделі де, халықты бағындыратын сиқырлы сыры да болады. Ал мынадай кикілжіңде басқарушы элитаның  қылмыстары ашылып, беделдері кетіп, оларға деген сенімсіздік туады. Одан кейін екі жақтың арасында ашық қарсылықтар, қақтығыстар болады. Егер мұның бәріне жол табылып, шешілмесе, дау-жанжал өркениетті түрден шығып, қарулы қақтығысқа айналады.

    Этносаяси дау-жанжалдарды  шешу жолдары

    Сондықтан қазір көбіне шиеленістерді дер  кезінде шешуге тырысады. Оның екі жолы бар:

    Шиеленісті  мәмілеге келу арқылы бейбіт жолмен шешу. Мәміле деп дау-жанжалға қатысушы жақтардың  өзара кешірімділік білдіріп, ымыраға  келуін айтады. Онда екі жақ бірін-бірі ұғынысып, өзара кешірімділік жасасып, ортақ келісімге келеді.

    Зорлық  негізінде бітістіру, келістіру. Мұндай жағдай бір жақтың күші айтарлықтай басым болғанда, екінші жақ жеңілгенде немесе оны толық жойып жібергенде туады.

    Екі жақты татуластырудың кең тараған  түрі – кліссөздер. Ол арқылы қарсы  жақтың пікірі, дәлелдері белгілі болады, күштің арақатынасы айқындалады, келісімнің шарттары анықталады.

    Этносаяси жанжал тудыратын мәселелердің бірі – этникалық ұлтшылдық. Ол идеология  немесе қозғалыс ретінде көрініс  беруі мүмкін. Ондай этнос негізгі  үш мақсатты алға қояды:

    автономия мен өзін-өзі басқаруды қамтамасыз ету;

    белгілі бір жерге, аумаққа иелік ету  құқығын алу;

    өз  мәдениетін жалпымемлекеттік мәдениетпен  бірдей мәртебеге жеткізу. 
 
 
 
 
 

    10- т а қ ы р ы п  

    САЯСИ ПАРТИЯЛАР, ҚОҒАМДЫҚ ҰЙЫМДАР МЕН  ҚОЗҒАЛЫСТАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚР-дағы ОРНЫ МЕН РӨЛІ

    Ж о с п а р ы:

    Саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар мәні, түрлері, ерекшеліктері

    Партиялық және сайлау жүйелерінің ерекшеліктері 

    Саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар мәні, түрлері, ерекшеліктері

    «Партия»  деген ұғым латын тілінен аударғанда «бөлік, бөлшек» деген мағынаны білдіреді. Алғашқы партиялар ежелгі Грецияда пайда болған. Жалпы партиялардың даму кезеңдері:

    аристократиялық котерийлер (үйірмелер);

    саяси клубтар;

    көпшілік  партиялар.

    Саяси партиялардың түрлері өте көп. Мысалға: кадрлық, көпшілік, консерваторлық, реформаторлық, революциялық, заңды, заңсыз, басқарушы, оппозициялық, оңшыл, солшыл, орталық, парламенттік және антипарламенттік болып бөлінеді. Бұл партиялардың идеяларында, бағдарламаларында ерекшеліктері көрсетілген.

    Қоғамдағы партиялардың санына байланысты, бірпартиялық, қоспартиялық және көппартиялық жүйелер қалыптасады.

    Партиялардың  негізгі қызметтері:

    жекелеген пікірлерді, мүдделерді біріктіру, жүйелеу, қоғамдық деңгейге көтеру;

    басқа партиялармен бәсекелестікте болу;

    белсенді  мүшелерін саяси элитаға енгізу;

    мемлекет  пен азаматтық қоғам арасындағы байланысты тұрақты ету, дамыту;

    қоғамның  дамуына байланысты белсенді жұмыстар атқару.

    Саяси партиялардың қоғамдық ұйымдардан айырмашылығы, олардың басты мақсаты – мемлекеттік  билікке ұмтылу, ал қоғамдық ұйымдар билікке ұмтылмайды, тек өзінің алдына қойған жалғыз мәселесін шешуге тырысады.

    Қазақстандағы саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар көп. Олардың бағдарламалары, алдарына қойған мақсаттары анық көрсетілген. Партиялардың демократиялық қоғамды орнатуда маңызы өте зор. Қазақстандық партиялар әлі қалыптасу үстінде деп айтуға болады.

    Партиялық және сайлау жүйелерінің  ерекшеліктері

    Мемлекеттің саяси жүйесіндегі маңызды буыны  – сайлау. Оның сипаты өкіметтің  сайланбалы органдары құрамына әсер ететіні сөзсіз.

    Сайлау  жүйесі дегеніміз - өкімет органдарына  ашық сайлаумен байланысты және сайлау тәртібін айқындайтын қалыпты қоғамдық қатынастар жиынтығы.

    Оның  негізгі құрамдас бөліктері төмендегідей:

    берілген  дауысты санау тәсілі мен депутаттық мандат беру мағынасында алып қарағанда, сайлаудың саяси ұйымдастырылуы бейнеленеді;

    сайлау  процесі сайлаудың тікелей ұйымдастрыу  жағын көрсетеді.

    Сайлаушылардың  берген даусын санау тәсілі мен депутаттық мандат беру ретіндегі сайлау жүйесі дамыған шетелдерде абсолютті көпшілікті мажоритарлық жүйе (Франция), пропорционалды жүйе (Австрия, Бельгия, Франция), аралас жүйе түрінде қолданылады.

    Енді  осы сайлау жүйелеріне байланысты қолданылатын сайлау кампаниялары, жарнама, ПР, сайлау үлгілеріне тоқталып, олардың Қазақстанда  қолдану ерекшеліктеріне мән беруге тырысамын. Демократия көшіне бет алған тәуелсіз мемлекетіміздің кәсіби тұрпатта кемелденуін саралаудың мақсатты жолында төл сайлау жүйесін жетілдіру үшін әлемдік өркениет тәжірибесіне де назарымызда аударуымыз қажет деп ойлаймын.

Жоғарыда  айтылғандарды қарасақ, алыс және жақын  шет елдердегі саяси технологиялар  тәжірибелерін және либералдық  демократиялық  дамуын зерттеудегі  әдіснамалық  негіздің пайда болуы  мен даму тарихына деген қызығушылық  заңды және негізі бар құбылыс  болып табылады.      Соңғы жылдары қазақстандық  қоғам терең, сапалы өзгерістерді басынан өткеруде, ол әлеуметтік-саяси жүйенің фундаменталды параметрлерін радикалды құрастыруымен байланысты. Мемлекеттің саяси іс-әрекетке монополиясынан бас тартуы, плюралистік және полисубъекті ретінде қазақстандық  саяси өмірдің қалыптасуы жаңа парадигмаларды қажет етеді және практикалық  қайта құру саласында, саяси нақтылықты теориялық  ұғыну жағынан да осындай талаптар бар. 

    11- т а қ ы р ы п  

    САЯСИ ЭЛИТА ЖӘНЕ КӨСЕМДІЛІК

    Ж о с п а р ы:

    Саяси элита: ұғымы, түрлері, тұжырымдамалары

    Саяси көсемділік: мәні, түрлері, қасиеттері 

    Саяси элита: ұғымы, түрлері, тұжырымдамалары

    «Элита» термині француздың elite деген сөзінен  шыққан таңдап алынған, сұрыпталған  деген мағына береді. Элитаның түрлері өте көп: саяси, басқарушы, экономикалық, рухани, әскери т.б.

    «Элита» терминін ғылымға алғаш енгізген Вильфредо Парето (1848-1923). Ол бойынша  элита билік басына алдыңғы қатарлы  идеяны ұсынуның арқасында келеді. Ол идея жүзеге асқанда олардың энергиясы азайып, ізденісі баяулай бастайды. Олардың орнына жаңа идеямен жаңа элита билік басына келеді. Мұндай алмасу қоғамда әрқашан болмақ. Яғни, бір элита екіншіні алмастырып, жаңарып, қоғамды алға жылжытып оытрады.

    Гаэтано Моска (1854-1941) элита теориясын негіздеді. Онда ол қоғам басқарушылар мен бағынушыларға бөлінеді деді. Оған ұйытқы болатын қасиеттерге әскери ерлікті, байлықты, діни дәрежені жатқызады.. Осы үш қасиет адамға басқарушылар қатарына енуге жол ашады.

    Саяси элита дегеніміз қоғамда билікті, байлықты және танымалдылықты иеленген жоғарғы топ. Қоғамның екіге басқарушыларға және бағынушыларға немесе элита мен бұқараға бөлінуі табиғи нәрсе, оған әсер еткен бірнеше факторларды айта кетуге болады. Олар:

    Еңбектік  бөлінуі;

    Әлеуметтік  құрылымның иерархиялы түрде болуы;

    Басқарушы қызметтің жақсы сипатты иеленуі;

    Көпшіліктің билікке, саясатқа  қызықпауы.

    Саяси элита бірнеше түрге бөлінеді. Олар:

    Жоғарғы элита;

    Ортаңғы элита;

    Әкімшілік элита.

    Саяси элитаның қалыптасуына байланысты екі  жүйе қалыптасқан. Гильдия және антрепренерлік.

    Антрепренерлік  түрде басқарушы қызметке үміткердің ерекше қасиеттері, көпшілік жұртқа ұнай білу қабылеті басты орын алады. Мұнда  кандидаттың байлығына. Кәсібіне, біліміне, мамандығына онша мән берілмейді. Жеке басының ерекше қабылеті мен қасиеттері арқасында элита құрамына өте алады. Элита да ол кандидаттың жеке принциптері мен көзқарастарына тосқауыл қоймайды.

    Гильдия жүйесінде үміткер билік сатысы бойынша баяу болса да анық көтеріліп  отырады. Мұнда жоғары лауазымды  қызметке үміткерге көптеген талаптар қойылады.

Оған  кандидаттық білімі, адамдар арасындағы жұмыс тәжірибесі, партиялық стажы  және т.с.с. жатуы мүмкін. Егер элитаның идеясына қарсы пікірлері болса  ол кандидаттың элитаға өтпей  қалуы мүмкін.

    Антрепренерлік  жүйе көбіне демократиялық қоғамда қалыптасса, гильдия жүйесі авторитарлық және тоталитарлық қоғамдарды кең таралған. 

    12- т а қ ы р ы п  

    САЯСАТ  СУБЪЕКТІЛЕРІ: ТҰЛҒА, ӘЛЕУМЕТТІК ТОПТАР, ӘЛЕУМЕТТІК ҚАУЫМ

    Ж о с п а р ы:

    Тұлға саясаттың объектісі және субъектісі ретінде

    Қоғамның жіктелуі және оның саясатқа әсері 

    Тұлға саясаттың объектісі  және субъектісі ретінде

    Тұлға саяси субъект те, объект те бола алады. Адамдардың өз бойында мұндай қасиеттерді орнықтыруы үшін  қоғамның құрылымында да қажетті өзгерістер жүзеге асуы тиіс. Адамның өзін еркін сезінуі, бостандығы тікелей заң жүзінде бекітілген құқығымен қорғалады. Адамның бостандыққа деген құқы іс жүзінде адамның жеке меншік құқымен өлшенеді. Адамның өмір сүруін қамтамасыз ететін жеке меншігі болмайынша, өзін емін-еркін сезіне алмайды. Қазір бізде меншікке деген көзқарастың өзгеруі, меншіктің түрлі формаларының өмір сүруіне еркіндік алуы азаматтық қоғамды қалыптастыруға қолайлы алғышарттар жасауда.

    Биік  парасатты адам қоғам алдындағы  өзінің жауапкершілігін де жете түсінеді, соның нәтижесінде ол қоғам мүшелеріне міндетті деп танылған барлық талаптар мен міндеттерді бұлжытпай орындауға, қоғам, мемлекет алдындағы жауапкершіліктерін мүлтіксіз жүзеге асыруға, парыздарын өтеуге әрдайым бейім тұрады.

    Әрбір адамда саяси, әлеуметтік, экономикалық құқықтары болады.

    Қоғамның  әлеуметтік құрылымы мен жіктелуін  оқып-білудің маңызы өте зор. Себебі, қоғам өзінің қандай әлеуметтік топтардан, ал олар қандай жай-күй, жағдайда тұратындығын білуі керек. Олардың іс-әрекеті  барлық қоғам институттарының  қызмет ету сапасын, қоғам дамуының бағытын анықтайды. Қоғамның тұрпаты, саяси және мемлекеттік құрылымы оның қандай әлеуметтік топтардан тұратындығына, олардың қайсысы жетекшілік, қайсысы тәуелді жағдайда екендігіне  байланысты.

    Қоғамның  жіктелуі және оның саясатқа әсері

    Адамның қоғамдағы орны көптеген әлеуметтік белгілерімен сипатталады. Оған ұлты, тұратын жері, қоғамдық өндіріске  қатысуы, қоғамдық еңбек бөлінісіндегі  орны, кәсібі, білімі, табыс мөлшері, саяси билікті іске асыруға қатынасы және т.б. жатады.

    Осындай бір немесе бернеше әлеуметтік белгілерімен бірлескен адамдар жиынтығын  әлеуметтік топ дейді. Мысалы, жұмысшы, шаруа, зиялылар, орыстар, немістер, студенттер, зейнеткерлер, ауыл адамдары, қала адамдары, ой еңбегімен шұғылданатындар және т.б.

    Адам  саяси процесте белгілі бір әлеуметтік топтың өкілі немесе мүшесі ретінде  қатысады. Олар жалпы қоғамдық өмірдің, оның ішінде саяси процестің басты  субъектісі болып табылады. Сондықтан  қандай да болмасын саяси іс-қимылдың сыртында біреулердің топтық мүддесі тұрады.

    Қоғам үнемі даму үстінде, соған байланысты кейбір әлеуметтік топтар құрып, жаңа топтар пайда болады.

    Олардың барлығы саяси үрдіске не белсенді не енжар араласуы мүмкін. Әрине, мұның  бәрі сол топтардың, қауымның мүдделеріне, талаптарына және мұқтаждықтарына байланысты. 

    13- т а қ ы р ы п  

    САЯСИ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ САЯСИ ӘЛЕУМЕТТЕНУ

    Ж о с п а р ы:

    Саяси мәдениет ерекшелігі, құырылымы

    Саяси әлеуметтену кезеңдері, түрлері  және агенттері 

    Саяси мәдениет ерекшелігі, құырылымы

    Саясаттану  ілімінде бұл тақырыптың маңызы зор. Ол нақтылы саяси жүйенің сипатын, қазіргі саяси тәртіптің мәнін, қоғамдық топтардың саяси санасы мен іс-әрекеттерінің ерекшеліктерін, саяси процестердің даму жолын және бағытын түсінуге жол береді.

      Саяси мәдениет дегеніміз, қоғамдағы  саяси идеялардың, принциптердің, құндылықтардың, саяси дәстүрдің жиынтығы. Ол қоғамдағы кез келген саяси іс-әрекетті бағыттап, бақылай алады. Саяси мәдениеттің бірнеше элементтері бар. Олар:

    Саяси стереотип (қағида) – саяси билік, саясат туралы қарапайым, эмоционалды сезімге негізделген білімсіз түсінік.

    Саяси сана – саналы және санасыз, рационалды және иррационалды, нормативті және эмперикалық  сезімдер мен түсініктердің жиынтығы.

    Саяси менталитет – ірі әлеуметтік топтардың  әлеуметтік- психологиялық сапалы тұрақты жағдайы.

    Саяси белгі – саясаттағы коммуникативті қызмет атқарушы.

    Саяси әлеуметтену – адамның қоршаған ортаның құндылықтарын меңгере  отырып, сол ортаға бейімделу процесі.

    Бұдан басқа саяси мәдениетке идеология, дін және саяси ориентация кіреді. Қоғамның саяси өмірінде дін айтарлықтай орын алады. Бұрынғы Кеңес Одағы кезінде  дін қудалауға түсіп, саяси өмірден  шететтілуінің, атеистік идеологияның үстемдік етуінің  салқыны өз сарқыншағын Қытай қоғамына да қалдырды.

    Бұл жұмыста көңіл аударатын бір  мәселе – мемлекет пен  діннің ара қатынасы.

    Саяси әлеуметтену кезеңдері, түрлері және агенттері

    Саяси әлеуметтену адам өмірінде маңызды  орын алады. Оның басты кезеңдері:

    Саясилану;

    Персонификация;

    Идеологизация;

    Институционализация.

    Саяси әлеуметтену агенттеріне жататындар:

    отбасы;

    дос, жолдастар;

    мектеп;

    БАҚ;

    саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар.

    Саяси әлеуметтенудің екі түрі бар: тікелей  әлеуметтену және қосалқы әлеуметтену.

    Тікелей әлеуметтену дегеніміз, мемлекеттің  өзі мүдделі болып келеді. Ол өз азаматтарын өзі тәрбиелеп, олардың саяси әлеуметтенуін өзі қадағалайды.

    Ал  қосалық саяси әлеуметтенуде, бұған  мемлекет араласпайды, тұлға өз қабылеті мен тілегі бойынша сол қоғамына бейімделіп, сол мемлекеттің құндылықтарын  меңгереді. 
 

    14- т а қ ы р ы п  

    ӘЛЕМДІК САЯСАТ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР

    Ж о с п а р ы:

    Қазақстанның  геосаяси жағдайы

    Қазіргі кездегі әлемдік саясаттағы күрделі  мәселелер 

    Қазақстанның  геосаяси жағдайы

    ХХІ ғасырда интеграциялық үрдістер әлемдік жүйедегі өзара байланыс пен өзара тәуелділікке алып келеді.

    Қазақстанның  Шығыс пен Батыстың арасындағы байланысты орнатудағы орнының ерекшелігіне байланысты осы елдің саясаткерлерінің саяси  ойларына шолу жасалық.

    Президентіміз Назарбаев Н.Ә. былай деп өз ойын айтады: «Біздің басымдықтарымыз  сол күйі өзгеріссіз қалуы тиіс – белсенді, жан-жақты және теңестірілген сыртқы саясат, ол ХХІ ғасырдың үніне қарсы айтылған жауап, ұзақмерзімді ұлттық мүддені қамтамасыз етуге бағытталған».

    Президент Қазақстанның Шанхай Ынтымақтастық  ұйымына аса назар аударады, ТМД-ні реформалауға дайын екенін ескертеді. Оның Шығыс елдеріне қатысты жаңа ойларының бірі Орталық Азия мемлекеттерінің достастығына байланысты.

    XV ғасырдың аяғына дейін Орталық  Азия әлемдік экономикадағы маңызды  аймақтардың бірі болды. Біздің  аймақ Батыс пен Шығысты байланыстырып отырды. Халықтар территорияларға, ұлттарға бөлінбеді. Жібек жолының тоқтауынан бұл аймақ арта қалды. Енді 500 жылдан кейін бұл жер қайтадан әлемдік экономика үшін маңызды экономикалық аймақ бола бастады. Біз өзіміздің транзиттік мүмкіндіктерімізді бекіте бастадық, әлемдік нарықта құнды тауарларды таситын елдің бірі бола бастадық. Ол: мұнай, газ, кен және ауылшаруашылық шикізаттары. Қазірден белгілі, бұрынғы Жібек жолын жаңғыртатын мұнай газ жолдары мен авто- және темір жодарды салу басты мақсат болып отыр.

    Міне, осының бәрі Азияда сенім шаралары мен қауіпсіздік орнатуға бағытталған  жемісті дипломатикалық қызмет болашағына айтарлықтай көлеңке  түсіреді. Кейбір азия елдерін мүдделері бойынша  топтастыруға талпыныстар болған жоқ  деп айтуға болмайды. СЕНТО, СЕАТО, АНЗЮС және басқа әскери – саяси блоктарға сілтеме жасасақ та жеткілікті. Алайда бұл ұйымдар егес сипатындағы нақтылы міндеттерді шешу үшін құрылғандықтан олардың қызметтері аймақта бұрынғыдан да үлкен тұрақсыздық туғызды. Екі алып держава АҚШ пен КСРО және екі бітіспес қоғамдық-саяси жүйелердің қарама  қарсы  тұру дәуірінде әскери-саяси блоктардың қызметінен басқаша нәтиже күту мүмкін емес болатын.

    Аймақтық  интеграцияның сәтті мысалдарын АСЕАН мемлекеттері неғұрлым анығырақ көрсеткен тәрізді. 1968 жылы Сингапур, Малайзия, Тайланд, Филиппин, Индонезия жаңа АСЕАН бірлестігін құрды. Осы ұйымды құру туралы мәлімдемеде оның басты мақсаты негізінен халықтардың экономикалық гүлденуіне жәрдемдесу, кооперация мен интеграция негізінде тиісті мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты қалыпқа келтіру деп көрсетілген болатын. Алайда мұқият бақылаушылар үшін бұл бірлестіктің шын саяси мәні құпия емес те еді.

    Міне, осының бәрі Азияда сенім шаралары мен қауіпсіздік орнатуға бағытталған  жемісті дипломатикалық қызмет болашағына айтарлықтай көлеңке  түсіреді. Кейбір азия елдерін мүдделері бойынша топтастыруға талпыныстар болған жоқ деп айтуға болмайды. СЕНТО, СЕАТО, АНЗЮС және басқа әскери – саяси блоктарға сілтеме жасасақ та жеткілікті. Алайда бұл ұйымдар егес сипатындағы нақтылы міндеттерді шешу үшін құрылғандықтан олардың қызметтері аймақта бұрынғыдан да үлкен тұрақсыздық туғызды. Екі алып держава АҚШ пен КСРО және екі бітіспес қоғамдық-саяси жүйелердің

қарама  қарсы  тұру дәуірінде әскери-саяси  блоктардың қызметінен басқаша нәтиже күту мүмкін емес болатын.

    Аймақтық  интеграцияның сәтті мысалдарын АСЕАН мемлекеттері неғұрлым анығырақ көрсеткен тәрізді. 1968 жылы Сингапур, Малайзия, Тайланд, Филиппин, Индонезия  жаңа АСЕАН бірлестігін құрды. Осы  ұйымды құру туралы мәлімдемеде оның басты мақсаты негізінен халықтардың экономикалық гүлденуіне жәрдемдесу, кооперация мен интеграция негізінде тиісті мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты қалыпқа келтіру деп көрсетілген болатын. Алайда мұқият бақылаушылар үшін бұл бірлестіктің шын саяси мәні құпия емес те еді.

    Қазіргі кездегі әлемдік  саясаттағы күрделі  мәселелер

    Терроризмнің  кең таралуына, оынң өте-мөте Азия құрлығында көбірек етек алуына байланысты бұл  құбылыстың табиғаты жөнінде әр түрлі  пайымдаулар пайда болуда. Кейбір саясаттанушылар тіпті әлде бір террористік өркениеттің пайда болғаны, қазіргі заманғы әлемді батыстық үлгіде жаңғыртуға, яғни, жаһандастыруға өзіндік жауап ретінде деген сәуегейлікті де айтады. Белгілі зерттеуші С. Хантингтонның пікірінше, терроризмнің тамырлары «батыс имперализмі» саясатында және оның жиырмасыншы ғасырдың басым көпшілігі бойына мұсылман әлемінде үстемдік жүргізуінде жатыр. Сонымен қатар, «бұл мұсылман халықтарының өз мемлекеттері ішіндегі сыбайлас жемқорлыққа, үкіметтердің тиімсіз жұмысы, олардың қуғын-сүргін әрекеттеріне және өздері осы режимді қолдайды деп білетін батыс елдеріне қарсы жауабы».

    Жаһандастыру  жағдайында - әлемдегі экономикалық, мәдени және қаржылық байланыстардың бір біріне тартылысуы және бірігуі кең көлем  алып, күшеюде – біз  көбіне «орын кеңістігінде» емес, «ағымдар кеңістігінде» өмір сүреміз. Бұл кеңістік «қысқарып» келеді, уақыт «жоғалып келеді», біз «қысылып бара жатырмыз» және сондықтан да бәріміз бірігіп те келе жатқандаймыз.

    Алайда  адамзат қауымы өзінің даму барысындағы ең бір күрделі кезеңді басынан өткеруде,  әлем бір жағынан ұйымдасқан, екінші жағынан хаосқа кірген, бір жағынан жаһандасуда, екінші жағынан локалдықты жақтайды, бір жағынан бірігеді, екінші жағынан бөлінеді.

    Саясаттанушылар ескертеді: әлемде үлкен соғыс жүріп жатыр, бірақ ол атыссыз, оқсыз, соғыс тіршілік үшін соғыс. Бұл соғыстың жаңа түрі - әлемді билеу үшін психологиялық және экономикалық соғыс. Бәсекелестік әлемде әмбебап кредоға, идеологияға айналған. Трансұлттық компаниялар планетаны тұтас бір жаһанды базар деп есептейді. Жаһандастыру мемлекеттер арасындағы өзара бейбітшілікке қауіп тудырады – осы жағдайда қарамағында, яғни қол астында жаңа технологиялар мен арзан, бірақ жоғары білікті жұмыс күшін иеленген кейбіреулер ғана бекіп, өзін өзі көрсетіп тұрақтап қала алады.

    Сонымен бірге кең таралған пікірлер де бар. Мысалы, жаһандастыру саяси билік  пен ұлттық мемлекеттерді басқаруды  құртуға әкеледі, бұл Д. Беллдің  формуласы бойынша «үлкен тұрмыстық  мәселелерге бұл кішкентай болуы, керісінше кішкентайларға- тым үлкен болуы мүмкін». Бұл жағайда жаһандастырудың бесігі – Батыс болғандықтан, олар жаһандастыру тенденцияларын ойлап шығаруда. 
 

    15- т а қ ы р ы п  

    САЯСИ ҮРДІС. МОДЕРНИЗАЦИЯ

    Ж о с п а р ы:

    Саяси үрдіс, модернизация ұғымдары

    Қазақстандағы демократиялық модернизация 

    Саяси үрдіс, модернизация ұғымдары

Саяси процесс ұғымы кең және тар  мағынада қолданылады. Кең мағынасында  ол қоғамның саяси жүйесінің уақыт  пен кеңістікте дамып, жұмыс істеуін  білдіреді. Тар мағынасында түпкілікті нақты нәтижеге жеткен белгілі бір көлемдегі процесті көрсетеді.

    Қоғамдық  өмір, оның ішінде саяси сала - өте  күрделі процесс. Онда өмір сүріп  жатқан топтардың, жіктердің, ұйымдардың мақсат мүдделері кейде қабысып, кейде келіспей, шырмалып жатады.

    Осындай саяси жүйенің  бір қалыпты жағдайдан екінші жағдайға келіп, ауысуын, өзгеруін, қозғалысын саяси процесс дейміз.

    Жалпыұжымдық  мақсат-мұратты анықтауға, қалыптастыруға ресми органдар, билік институттары, кәсіподақтар, бейресмиұйымдар, ақпарат  құралдары қатысады. Бірақ мұнда  басты рөлді саяси институттар атқарады. Себебі саяси шешімдерді қабылдап, іске асыратын солар.

    Саяси жүйені тұтас алсақ, оның даму процесін төрт сатыға, кезеңге бөлуге болады:

    Саяси жүйені конституциялық тұрғыдан айқындау. Ескі саяси жүйенің орнына жаңасы келгенде, ол бұрынға мемлекеттік билікті ауыстыруы мүмкін, соның легитимдігін көрсетеді.

    Саяси жүйенің өзін-өзі жаңартуы.

    Саяси-басқарушылық шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру.

    Саяси жүйенің жағдайы мен іс-әрекетін бақылау

    Саясатта  ақиқатты табудың бірден-бір дұрыс жолы демократиялық ойлау жүйесін қалыптастыру екенідігі белгілі. Ал мұндай баламаны ойлау жүйесінің бұған дейінгі тарихы, ондағы саяси оқиғалар мен ағымдардың, ойлар мен идеялардың пайда болуы мен дамуы және жүзеге асу жолдары саяси және құқықтық жолда болашақты дұрыс таңдай білуі оның бұрынғы тарихын жақсы оқып, үйренуге байланысты.

    Қазақстандағы демократиялық модернизация

    Саяси модернизация дегеніміз – қоғамның барлық салаларының арта қалған жақтарын дамытуға байланысты бірден өзгеріске  әкелтіп, гүлдену процесі. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің 2005 жылғы жодауында жақсы атап көрсеткен. Жалпы модернизация қазіргі таңда ұлттық мүддемен тығыз байланысты. Соған байланысты біздің мемлекетіміз біршама шаралар жүргізуде:

    ақпараттық  қауіпсіздік - елдегі іс - әрекет ететін экстремистік топтарды есепке алу және олардың негізгі бағыттары жөнінде толығымен ақпараттанып отыру;

    әлеуметтік-экономикалық қауіпсіздік - елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайының бұл топтардың таралуына  өте жақсы ықпал ететінін ескере отырып, осы салаларды  қатаң қадағалау;

    құқықтық  қауіпсіздік - заң тұрғысында терроризмге  және эктремизмге толық анықтама бере отырып, оны жоюды және жазалауды  толығымен қамтамасыз ету;

    ұлттық  қауіпсіздік – қоғамның тұтастығын сақтау, интеграциялық шаралар жүргізу. 
 

    Ұсынылатын  әдебиеттер тізімі

1. Әбсаттаров Р.Б. Саясаттану – ғылым//Хабаршы. Қоғамдық және тарихи ғылымдар сериясы.- Алматы: Абай атындағы АлМУ, 2001, №2. 71-79б.
2. Әбсаттаров Р.Б. Салыстырмалы саясаттану: мәсселеге жалпы көзқарас// Хабаршы. Тарих және саяси- әлеуметтік ғылымдар сериясы. Алматы: Абай атындағы АлМУ, 2002, №2.-104-123 беттер.
3. Әбсаттаров Р.Б. Саяси технологиялар: теория мен тәжірибе // Хабаршы. әлеуметтану және саяси ғылымдар серисы.- Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2004, №1,2.- 64-82, 81- 104 беттер.
4. Байтұрсынов А. Бес томдық  шығармалар жинағы.- Алматы: Алаш,2003.
5. Балғымбаев А.С.Саясаттану . оқу құралы.-Алматы, 2003.- 302б.
6. Бөкейхан Ә.Таңдамалы.-А.: Қазақ энциклопедиясы, 1995.-478б.
7. Джон Локк. Басқару туралы екі трактат /Ауд.М.Ө.Иманбаев,- Алматы: Раритет, 2004.- 280б.
8. Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы.-Алматы: “Мектеп”, 2003.
9. Жамбылов Д.Ә. Саясаттану. Оқулық.-Алматы: Жеті жарғы, 2003.- 288 б.
10. Жамбылов Д.Ә. Тәуелсіздік және саяси сана. – Алматы: Жеті жарғы, 1999, -160 б.
11. Жандаулетов Т.Қазақ ұлттық идеологиялық мәселелер.- Алматы: ХКАА “ЖШС”, 2004.-164 б.
12. Қазақстан Республикасының Конституциясы.- Алматы, 1995.
13. Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы “Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы”. –Алматы, 2004.
14. Введение в политологию: словарь-справочник / Под ред. В.П. Пугачева – М.: Аспект Пресс, 1996
15. Джунусова Ж.Х., Булуктаев Ю.О., Козелецкая Г.В. Политология: курс лекций – А.: ИПК, 1998
16. Казахстанская политологическая энциклопедия / Центр политических исследований. А.: 1998
17. Мухаев Р.Т. Политология: Учебник для вузов. М.: ПРИОР,1997
18. Мұхамедов М., Сатершинов Б., Сырымбетұлы Б., Саяси-құқықтық ілімдер тарихы. А.: 2002
19. Политология: Учебник. / Под ред Л.А. Байдельдинова – А.: 1997
20. Политология: Энциклопедический словарь / Под общ. ред. Ю.И. Аверьянова – М.: 1993
21. Политология: Учебник для вузов / Под общ. ред. А.Н. Нысанбаева – А.: 1998
22. Смагулов Е.М. Основы политологии. Астана, 2001
23. Абдильдина Х.С. Саясаттану. Оқу құралы. Астана, 2007

 

Қосымша әдебиеттер

1. Бжезинский З. Великая шахматная доска. М.: 1998
2. Бижанов А.Х. Республика Казахстан: Демократическая модернизация общества переходного периода. А.: 1997
3. Бродель Ф. Время мира. М.: 1998
4. Булуктаев Ю.О., Чеботарев А.Е. Политические партии Казахстана А.: 2004
5. Бурханов К.Н., Карин Е.Т., Сатпаев Д.А., Давыдов М.М. Экстремизм в Цетральной Азии. А.: 2000
6. Кушербаев К.Е. Этнополитика Казахстана: состояние, перспективы. А.: 1996
7. Қазақстан – 2030. Стратегиялық бағдарлама А.: 1997
8. Қалмырзаев Ә. Біз, қазақ ежелден еркіндік аңсаған. А.: 1998
9. Лаумулин М.Т. Казахстан в современных международных отношениях: безопасность, геополитика, политология. А.: 2000
10. Мангейм Д.Б. , Рич Р.К. Политология: Методы исследования: Пер. с англ. – М.: 1999
11. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. А.: 2001
12. Тасмағамбетов И.Н. Социально-политическое обновление Казахстана: тенденции и перспективы. А.: 1996
13. Тоқаев Қ.К. Беласу. А.: 2002

 

1.7. СЕМИНАР САБАҚТАРЫНЫҢ  ЖОСПАРЫ 

1-семинар:  Саясаттану ғылым  ретінде

1. Саяси  нақтылық-саясаттанудың зерттеу  объектісі

2. Қазақстан  Республикасы саяси шындық ретінде

3. Саяси  зерттеудің ғылыми әдісі мен  әдістемесі, ұғымдарының қатынасы

әдебиет:

1. Жамбылов  Д.Саясаттану. А.02.

2. Смагулов  Е.М.Основы политологии А.2002

3. Политология  под ред. Нысанбаева А.Н   А., 1998. 

2-семинар:  Өркениет тарихындағы  саяси ойлардың даму кезеңдері

1. Ежелгі дүниедегі саяси ойдың қалыптасуы
2. Орта ғасырлардағы араб-ислам және батыс-еуропалық идеялар
3. Саяси теориялар мен доктриналардың Қайта өрлеу кезеңінен бастап ХХ ғасырға дейін қалыптасуы
4. Қазақ халқының мұрасындағы саяси ойлар

әдебиет:

1. История  политических и правовых под  ред. Несесянца М.1998

2.Мұхамедов  М. Саяси-құқықтық ілімдер тарихы  А., 2002

3. Булатова  А.Н.Исмагамбетова З.Политология  А.02 

3-семинар:  Қоғамдық қатынастар  жүйесіндегі саяси  билік

1. Билік  құбылысы, генезисі, мәні

2. Билік  қатынастарының субъективті-объективті  астарлары

3. Қазіргі  әлемдік дамудағы биліктің орны

әдебиет:

1. Жамбылов  Д.Саясаттану. А.02.

2. Смагулов  Е.М.Основы политологии А.2002

3. Политология  под ред. Нысанбаева А.Н   А., 1998. 

4-семинар:  Билік және саяси режимдер

1. Биліктің  заңдылығы және легитимдігі

2. Билік  түрлерінің эволюциясы

3. Тоталитаризм

4. Авторитаризм

5. Тоталитаризмнен  демократияға өту

әдебиет:

1. Алимова  С.Б. Власть: парадигмы исследования. К.98

2. Жамбылов  Д.Саясаттану. А.02.

3. Смагулов Е.М.Основы политологии А.2002 

5-семинар:  Демократия теориясы: тарих және бүгін

1. Демократия  – ең тиімді билік түрі. Оның  мәні, сипаты, құндылықтары және  негізгі теорияларының қалыптасуы

2. Демократия  толқындары

3. Қазақстан  қоғамының демократиялануы: жетістігі мен келешегі

әдебиет:

1. Жамбылов  Д.Саясаттану. А.02.

2. Смагулов  Е.М.Основы политологии А.2002

3. Политология  под ред. Нысанбаева А.Н   А., 1998.

4. Мырзабекова  А. Ш., Жұмасұлтанова ғ. Ә. Демократияның  тарихы және теориясы. Қарағанды, 2005 

6-семинар: Қазіргі кездегі саяси жүйелер

1. Саяси  жүйелер түсінігі, құрылымы мен  элементтері

2. Қазіргі  заманғы саяси жүйелер, оларды  салыстыру

3. Саяси  тұрақтылық пен саяси тәуекелділіктің  алдын алу

әдебиет:

1. Василик  М.А.Политология М., 01

2. Нысанбаев  А.Н. Политология А., 98

3. Мухаев  Р.Т. Политология М. 98 

7-семинар:  Мемлекет қоғамның  саяси жүйесінің  негізгі институты  ретінде

1. Мемлекет: ұғым тарихы және оны зерттеу  әдістері, белгілері мен түрлері

2. «Билікті  бөлудегі» заң шығарушы, атқарушы  және сот жүйелері

әдебиет:

1. Смагулов  Е.М. Основы политологии А., 01

2. Қазақстан  Республикасы Конституциясы. А., 1998 ж. 

8-семинар:  Құқықтық мемлекет  пен азаматтық  қоғам

1. Құқықтық  мемлекет: қалыптасуы, қазіргі жағдайы

2. Оның  құндылықтары мен негізгі принциптері

3. Азаматтық  қоғамның қызмет етуі және  өзіндік дамуының шарты

4. Тұлғаның  әлеуметтік, интеллектуалдық, психологиялық  дамуының жоғарғы деңгейі

әдебиет:

1. Казахстанская  политологическая энциклопедия  А.,98

2. Панарин  А.С. Политология М., 98

3. Жамбылов  Д.А.Саясаттану А., 01 

9-семинар:  Саясаттағы дау-жанжал  және дағдарыс

1. Жанжалдар  мен дағдарыстар әлеуметтік құбылыс  ретінде

2. Өтпелі  қоғамдағы саяси мәмілелікке  жетудің тетіктері мен жолдары

3. Ұлтаралық  мәселелерді шешудің халықаралық  тәжірибесін талдау

әдебиет:

1. Казахстанская  политологическая энциклопедия  А.,98

2. ҚР  Конституциясы. А., 1998 ж.

3. Смагулов  Е.М. Основы политологии А., 01 

10-семинар:  Саяси партиялар,  қоғамдық ұйымдар  мен қозғалыстар  және олардың ҚР-дағы  орны мен рөлі

1. Партия  туралы түсінік. Партиялардың пайда болуы мен дамуы. Оның түрлері, қызметі мен жүйесі

2. Қазақстандағы  саяси плюрализм. Қоғамдық-саяси  ұйымдар мен қозғалыстардың қалыптасуы

3. Сайлау  жүйесі

1. Кушербаев  К.Е. Этнополитика Казахстана: состояние  перспективы А., 96

2. Жамбылов Д.А.Саясаттану А., 01

3. Сейдуманов  С.Т. Феномен многопартийности  в Казахстане А., 97

4. Булуктаев  Ю.О. Политические партии Казахстана  А., 2004. 

11-семинар:  Саяси элита және  көсемділік

1. Элита  түсінігі (Парето В., Моска Г., Михельс  Р.). Саяси элита қызметі мен түрлері

2. Саяси  көсемділік тұжырымдамасы, жіктелуі

3. Саяси  көсемге имидж жасау

4. Қазіргі  кездегі Қазақстандағы басқарушы  элита

әдебиет:

1. Сейдуманов  С.Т. Феномен многопартийности  в Казахстане А., 97

2. Булуктаев  Ю.О. Политические партии Казахстана А., 2004.

3. . Кто  есть кто в Казахстане А., 00

.

12-семинар:  Саясат субъектілері: тұлға, әлеуметтік  топтар, әлеуметтік  бірлестіктер

1. Саясат  субъектілері, олардың билік жүйесіндегі  орны мен рөлі

2. Әлеуметтік-таптық  дифференциация және қазіргі  қоғамның әлеуметтік жіктелуі

3. Қазақстандағы  жастар саясаты

әдебиет:

1. Кто  есть кто в Казахстане А., 00.

2. Жамбылов  Д.А. Саясаттану А., 01. 
 
 

13-семинар:  Саяси мәдениет  пен саяси әлеуметтену

1. Саяси  мәдениетті зерттеудегі әр түрлі  бағыттар мен әдістер (Парсонс Т., Истон Д., Алмонд Г., Верба С., Пай Л., Такер Р., Липсет С., Розенбаум В.)

2. Қазақстан  Республикасындағы саяси мәдениет  мәселелері

3. Саяси  әлеуметтенуді түбегейлі зерттеудегі  тұжырымдамалар мен олардың саяси  тәжірибемен байланысы

әдебиет:

1. Жамбылов Д.А. Саясаттану А., 01.
2. Бурбаев Т.Қ. Ұлт менталитеі А., 2002.

3. Смагулов  Е.М. Основы политологии А., 01 

14-семинар:  Әлемдік саясат  және қазіргі халықаралық  қатынастар

1. Әлемдік  саясат,сыртқы саясат, геосаясат  ұғымдары

2. Қазақстан  дипломатиясы, қалыптасуы және дамуы

3. Қазіргі  кезде ХХІ ғ. халықаралық қатынастардың  даму жағдайын болжау

әдебиет:

1. Жамбылов Д.А. Саясаттану А., 01.
2. Гаджиев К.С. Политическая наука М., 1997.

Қалмырзаев  Ә. Біз, қазақ ежелден еркіндік аңсаған  А., 1998. 

15-семинар:  Саяси үрдіс және саяси модернизация

1. Саяси  үрдіс, Саяси іс-әрекет, саяси  шешімдер

2. Модернизация  теориясы

3. Қазақстандағы  демократиялық модернизация

4. Қазақстан  – 2030

әдебиет:

1.Бурханов  К.Н. Эктремизм в Центральной  Азии А., 2000.

2. Жамбылов  Д.А. Саясаттану А., 01.

3. Смагулов  Е.М. Основы политологии А., 01 

1.8. ПӘНДІ ОҚЫТУДАҒЫ  ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫСТАР 

         Компьютерді, мультимедиа, аудиовизуальді  материалдарға негізделген оқытудың  жаңа технологиялары ақпараттарды  оңай игеруге, тез арада белсенді  түрде сол ақпаратпен жұмыс істеуге жағдай жасайды. Әрине бұл өте тамаша! Бірақ сонда да оқытудың негізгі әрі тиімді әдісі болып кітаппен жұмыс жасау қала бермек. Өкінішке орай, тәжірибеміз көрсетеді: студенттердің гуманитарлық ғылымдар бойынша күрделі және әр түрлі әдебиеттермен жұмыс жасау, олардан керекті ақпаратты ала білу және оны дұрыс қолдану дағдысы қалыптаспаған. Бұл жағдай оқу үдерісінде үнемі өсіп келе жатқан талаптарға қайшы келеді.

    Әдістемелік нұсқаудың мақсаты студенттердің  ақпараттық мәдениетін дамыту болып табылады.

1. Кітаппен жұмыс жасау.  Оқытудың кредиттік жүйесінде студент тең жарты оқу жұмысын өз бетімен атқаруға тура келеді. Сондықтан ол әдебиеттерді қалай іздеуді, пайдалануды білуі қажет. Оқытушы студентке қажетті оқу әдебиеттерін табуға көмектесе алады, яғни, негізі әдебиеттер тізімін оқытушыдан алуға болады. Бірақ ең бастысы әрбір кітапты немесе мақаланы оқығанда келесі нұсқауларды пайдалану қажет:

• гуманитарлық пәндер бойынша кітаптар мен мақалаларды оқығанда рационалды-сыни бағытты ұстану қажет (себебі: кейбір ақпараттық және теориялық материалдар уақыт өте келе ескіреді, сыни көзқарасты талап етеді. Бірақ әрбір кітаптың өзіндік бағасы бар. Айталық, осыдан он, жүз несе екі мың жыл бұрынғы кітаптың маңыздылығы осы күнгі кітаптан жоғары болуы мүмкін. Аристотель, Платон, Әл-Фараби, Абай  және т.б. ойшылдардың еңбектеріндегі білімге баға жетпейді);

• кітаптың мазмұнын толық түсіну үшін, оны ақылмен оқу қажет. Ол дегеніміз кітапты оқымас бұрын ол кітап оқуға тұра ма, соны анықтаған жөн (кітаптың аннотациясымен, кіріспесімен танысу қажет);
• кітаптың авторы туралы да мәлімдеме білген жөн, кітаптың негізгі міндетін де ұққан жөн;
• қандай тақырыпта ақпарат керек екенін нақты білген жөн, бұл уақытты үнемдейді, кітапты оқығанда керек жерлерді жазып алу үшін қағаз бен қалам пайдаланған жөн;
• кітапты  оқып отырып оған өзінше зерттеу жүргізе білу қажет, оның бірнеше түрлері бар, оқыған кітап бойынша жоспар, көшірмелер, тезистер, аннотация, резюме (түйін), конспект.

Жоспар  дегеніміз - оқығаныңыз туралы қысқаша  жазба болады, оған кітапта немесе мақалада кездескен негізгі сұрақтар тізімін жазасыз.

Тезис дегеніміз - одан күрделірек, текст  бойынша негізгі тұжырымдар мен  теріске шығаруларды теру. Тезис  материалды есте жақсы сақтау үшін және пікір-таластың негізі үшін қажет.

Аннотация дегеніміз – қысқаша мазмұндама, ол мақала, кітап туралы жалпы түсінік  береді.

Резюме  шығарманың негізгі қорытындысын сипаттайды.

Конспект  дегеніміз – кең таралған жазба  түрі, ол жоспар жасалынған соң, жазылады. Конспектінің негізі материалы тезистер, қосымша ой-тұжырымдары мен дәлелдер. Конспектінің үш түрі бар: текстуалді, еркін және тақырыптық. Текстуалді конспект кітаптан немесе мақаланың деректерін сол бетінше  қысқаша құрылысын өзгертпей

көшіру. Еркін конспект оқушының өз ойына, талабына, ыңғайына қатысты жазылады. Тақырыптық конспекте негізге тақырып немесе мәселе алынады да ол бірнеше дерек  көздерінен алынуы мүмкін. Конспектінің негізгі ерекшелігі қысқартулар  мен белгілерді пайдалану және уақытты үнемдеу. Конспект ұқыпты, түсінікті және жылдам жазылуы

 тиіс: минутына 120 белгі ең төменгі жылдамдық,  ал 150 белгі – ең жоғарғы жылдамдық  болып табылады. Өзіңізді тексеріп  көріңіз.

    Көптеген  зерттеушілер сонымен бірге карточкаларды  пайдалануды ұсынады. Ол да кітаппен тиімді жұмыс жасауға көмек. Карточка бірдей ақ қағаздан жасалынады, бір жақ бетіне ғана жазылады. Оған кітаптың, мақаланың авторын, атауын және негізгі мазмұнына қатысты сөздерді жазуға болады.

    Кітаппен  жұмыс жасауда жүйелілік қажет, жүйесіз жұмыс хаоспен тең. Атақты ойшыл К.Д. Ушинский былай деген екен: «Тек жүйе ғана біздің  білімімізге билік береді. Қалдық, байланыссыз білімге толы бас шашылып жатқан қоймаға тең, онда қожайынның өзі ештеңе таба алмайды». Сонымен бірге мынадай да бір сөз бар «Жақсы бастан жаман қарандаш артық».

2. Реферат жаза білу. Әдебиеттермен толық танысып болған соң белгілі бір тақырып немесе мәселе бойынша реферат жазуды үйрену қажет. Реферат  кітап пен мақалаларды көшіріп жаза беру емес. Ол кітап пен мақалалардың мазмұнын жеткізе білу, өз бетімен ойлау, сол ойларды ғылыми тілде жаза білу және сараптама (анализ) жасай білу. Конспектке қарағанда реферат шығармашылық белсенділікті, оқыған әдебиеттерді өз бетімен жинақтай білуді және сыни көзқарасты дәлелдей білуді қажет етеді. Рефераттың үш түрі жиі кездеседі: реферат-экстракт – алғашқы құжаттан алынған түпнұсқалық сөйлемдерден тұрады, қайта сөйлеткен реферат – түпнұсқалық сөйлемдерді  өз бетінше қайта құрастыру арқылы жасалынады, түсіндіру рефераты деректерді түсіндіру міндетін атқарады.

Рефераттың  көлемі компьютерлік текстпен 15-20 бетті  құрайды. Оның құрылысы:

Кіріспе

1-Бөлім.  § 1, § 2.

2-Бөлім.  § 1, § 2.

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 

Рефераттың  тақырыбы бөлімдері мен параграфтардың тақырыптарын қайталамау қажет. Тақырып 3-5 сөзден құрылуы тиіс. Рефераттың  тақырыбын өзіңізге таныс, қызықтыратын әдебиеттер төңірегінде таңдаған дұрыс. Реферат жазу үшін ең алдымен әдебиеттерге шолу жасалынады, содан кейін жоспар жасайсыз, оны оқытушымен келісіп жасауыңыз қажет. Нақты жоспар бойынша реферат жазу оңайырақ болады. Ең бастысы кіріспе мен қорытынды. Кіріспеде тақырыпты неге таңдадыңыз, оның маңыздылығы және бұл тақырыпты зерттеушілердің еңбектеріне шолу жасауыңыз қажет. Ал қорытынды да өз тұжырымыңыз, қандай нәтижеге қол жеткіздіңіз, бұл мәселе төңірегінде ұсыныстарыңыз болса, тың идеяларыңыз болса, сол туралы жазасыз.

Бөлімдерді  жазғанға көмек: негізгі жұмысыңыз  былай болуы тиіс: кітаптағы немесе мақаладағы тексті оқу – анализ жасау – ақпараттарды жинақтау –  жаңа текст шығару:

• терминдер мен символдарға түсінік беру;
• кестелерді тек рефераттың мөлшерін азайту үшін, көп ақпаратты үнемді қылып жеткізу үшін пайдалану қажет;
• ұзақ сөйлемдерді қолдануға, қайталауға болмайды;

Егер  кітаптағы немесе мақалады сөзді  түпнұсқасын жазғыңыз келсе, оны тырнақша арқылы жазуыңызға болады. Тек ол тексті қайдан алғаныңызды көрсетуді ұмытып кетпеңіз. Пайдаланылған әдебиеттердің тізімін әртүрлі құруға болады: алфавит бойынша, рефератта қолданған кезекке байланысты, немесе шыққан жылдарын қарай. Әрбір бөлімді

 жинақы  оймен аяқтаған жөн. Рефераттың  сыртқы беті әдістемелік нұсқаудың  соңында көрсетілген. 

3. Рефератты қорғау немесе презентация. Бұл сіздің өздік жұмысыңыздың қорытындысын білдіреді. Яғни сіз өзіңіздің қандай жұмыс жасағаныңызды,

шығармашылық  деңгейіңізді көрсете аласыз. Бұған  қалай дайындалуға болады? Ол үшін өзіңіз келесі жоспар бойынша дайындалуыңызға  болады:

1. Жұмыстың мақсатын анықтау. Өзіңізге қанша уақыт бөлінгенін білу қажет. Егер нақты ақпарат жоқ болса, оқытушыдан сұрауды ұмытпаңыз.
2. Сіз ауызша сөйлеген кезде негізі ойы-бағытыңыз қандай болмақ. Бұл сіздің компасыңыз тәрізді болмақ және ойыңыз бәріне түсінікті болу қажет.
3. Сіздің сөзіңіз қандай жанрда? Өзіңіздің рөліңізге байланысты соттағы адвокаттың, үгіт-насихат кезіндегі кандидаттың, симпозиумдағы оқымыстының сөз сөйлеу үлгісін таңдауға болады немесе телевизордағы, кинофильмдерде көргендеріңізге ұқсауға болады.
4. Дәлелдерді жинақтау өз күшіңізді анықтап алу. Пікір-талас туып қалған жағдай болса сіз өз ойыңызды дәлелдей ала аласыз.
5. Сөз сөйлеудің де жоспарын дайындап алыңыз. Бірінші, екінші ... деп пунктерге бөліп алыңыз. Үш-төрт пункт жеткілікті.
6. Тыңдаушылар жалығып кетпесін. Мысалдар мен афоризмдер, тіпті анекдотпен көркемдеуге болады. Тек оның бәрі сіздің ойыңызды ашуға көмектесуі тиіс.
7. Сөйлеу жылдамдылығы. Ол не тез, не баяу болмауы қажет, негізгі ойды айтқанда сөз сөйлеу ритмін өзгертуге болады.
8. Сөз сөйлеуге дайындалу қажет. Достарыңыздың немесе айнаның алдына отырып сөзіңізді дайындаңыз. Берілген уақытқа үлгеруге тырысу қажет. Тәжірибелі оратор, саясаткер Уинстон Черчилльдің өзі бірнеше күн бойы дайындалған.
9. Егер сіз жалғаз емес  топпен бірге сөйлейтін болсаңыз өз текстіңізді басқалармен салыстырып алыңыз. Қайталанулар болмауы қажет.

Реферат тақырыбы бойынша студент семинар  сабағында, конференцияда айтуға болады.

    Рефератты бағалағанда келесі пунктерге баса назар аударылады:

• жазылған материалды толық әрі жүйелі түрде жеткізе білу;
• сұрақтар қойылғанда, өз ойын дәл айтып дәлелдемелерді дұрыс қолдана білу;
• рефератты жазу барысында өзіндік дағдының жоғарғы болуы;

 

4. Пікір-таласқа  арналған тақырыптар мен сұрақтар

Бұл жұмыс  түрі топпен бірге жұмыс жасай  білу, ұжымдық жұмыстың ерекшелігін  түсіндіреді. Топпен бірге жұмыс  жасағанда келесі шарттарды есте ұстау қажет:

1. Алға қандай мақсат пен міндеттер қоясыздар? Сіздерден нені талап етеді?
2. Топ мүшелері қандай рөлдерді ойнауға тура келеді? Рөлдерді қатысушылардың қабілетіне, танымына, көзқарасына байланысты бөлу қажет. Топпен үнемі бірге жұмыс жасасаңыз, рөлдерді ауыстырып отыруға болады.
3. Сіздер біртұтас командасыз. Сондықтан топтың жеңуі әрқайсыңызға тікелей байланысты. Егер араларыңызда келіспеушілік болып жатса, оны жасырмай жеке бір «ерекше пікір» ретінде көрсетуге болады.
4. Топтағы қарым-қатынас еркін түрде болуы қажет, бұл сіздің ертең еңбек ұжымында өзіңізді қалай ұстауға үйретеді.

Келесі  тақырыптарды оқытушымен бірге таңдап, семинар сабақтарында өткізуге болады.

АДАМ  ҚҰҚЫҒЫ

• Әлеуметтік-экономикалық құқықтар мен бостандықтарды қорғау мәселелері

1. Қазақстандағы жұмыспен қамту қаншалықты өткір мәселеге айналған?

2. Еңбекке құқық -  экономиканың дамуындағы жетістік пе, әлде кедергі ме?
3. Мемлекет барлық азаматтарын жұмыспен қамти ала ма?
4. Жұмыссыз қалған адамдар қандай шара қолдану керек?
5. Мемлекеттік органдар қандай шара қолдану керек?

• Жеке құқықтар мен бостандықтар

1. Біздің қоғамымызда қандай жеке құқықтар мен бостандықтар сақталған?
2. Оны сақтауда қиындықтар кездеседі ме?
3. Мемлекет тұлға құқығын бұза ма?
4. Әрбір азамат өз жеке құқықтарын қорғау үшін не істеуі керек?
5. Жеке құқықтар мен бостандықтарды қорғайтын мемлекеттік немесе қоғамдық ұйымдар бар ма? Олардың іс-әрекеті қаншалықты тиімді?
6. Тұлғаны қорғай алатын дамыған азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет институттары қалыптасып болды деп айтуға болады ма?

 

• Білім мәселелері

1. Қазақстандағы білім жүйесі қандай бағытта дамуда? Мемлекет қандай шаралар қолдануда?

2. Білім мекемелерінің алдында қандай негізгі мәселелер тұр?
3. Неліктен балалардың барлығы мектепке бармайды?
4. Өкіметтік емес ұйымдар не істей алады?
5. Бұл мәселені шешуде мектеп пен биліктің жергілікті органдары арасында ынтымақтастық бар деп айтуға болады ма?
6. Мектептегі мәселелерді қоғамдастық пен билік органдары қалай айтады?

• Тоталитарлық қоғамдағы адам құқығы

1. Тоталитарлық режим адам құқығын қорғауға қалай қарайды?
2. Бостандық пен теңдік ұғымдары бұл қоғамда қалай сәйкес келеді?
3. Көркем және тарихи әдебиеттерден мысалдар келтіріңіздер, оларға анализ жасаңыздар.
4. Тұлғаның толық қанды өмір сүруі үшін не маңызды: мемлекеттің рұқсаты ма, әлде өзін еркін сезіну ме? Тоталитаризм жағдайында адам еркін бола алады ма?

• Адамның құқығы мен бостандығын қорғаудағы өкіметтік емес ұйымдардың орны

1. Біздің мемлекетімізде құқық қорғау ұйымдардың болуына қажеттілік бар ма?
2. Қандай құқық қорғау ұйымдардың жұмысы туралы білесіз? Олардың іс-әрекетінің негізгі бағыты неде?
3. Өкіметтік емес ұйымдардың осы саладағы жұмыстарының тиімділігі қаншалықты? Сізде азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғаған ұйым жайында мәліметтер бар ма?
4. Мұндай ұйымдардың бірігіп жұмыс жасауына болады ма?
5. Жаңа құқық қорғау ұйымдарының құрылуы қажет пе?
6. Өкіметтік емес ұйымдар қоғамда адамның құқықтарының кез келген бұзылуына шыдамдылық танытпау керектігін  қалыптастыра алды ма?

 

ЖАСТАР  МӘСЕЛЕЛЕРІ

• СПИД пен наркомания мәселелерін шешудегі жастар қоғалыстарының ролі

1. Нашақорлық пен СПИД: қаншалықты қауіпті.

2. Мемлекет қандай шаралар қолдануда?
3. Жастар ұйымдары не жасай алады?
4. Жағымды өзгерістер болып жатыр ма?

• Мемлекет және жастар: алыстық немесе достастық?

1. Республика жастарының негізгі мәселелері қандай?
2. Жастарға мемлекет тарапынан көмек қажет пе?
3. Жастарға қатысты мемлекеттің саясаты бар ма?
4. Бұл саясатты қандай мемлекеттік органдар жүргізеді?
5. Бұл саясат қаншалықты тиімді?
6. Жастар билікпен бірге жұмыс жасауға дайын ба?
7. Бұл достастыққа кедергілер болуы мүмкін бе?

• Жастар мәдениеті: руханисыздық немесе өзін өзі көрсету еркіндігі

1. Жастарға мәдениеттің қандай түрлері ұнайды?
2. Жастар мәдениеті деген ерекше мәдениет түрі бола алады ма?
3. Жастар мәдениетінің негізгі ерекшеліктері.
4. Жастар мәдениетін рухани жағынан жұрдай деп айтуға болады ма?
5. Кейбіреулер жастар мәдениет бұхаралық мәдениеттің ең жаман түрі деп қарайды. Сіз онымен келісесіз бе?
6. Жастар мәдениетінің деңгейін қалай көтеруге болады?

ДЕМОКРАТИЯ: МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН КЕЛІСПЕУШІЛІКТЕР

1. Қазақстандағы демократиялық құрылысқа өту кезеңдері.
2. ТМД – дағы ұлтаралық келіспеушілік мәселелері.
3. Жаңа діндер мен секталардың таралуы.
4. Қалыптасқан саяси мәдениеттің Қазақстандағы демократияға әсері.
5. Саяси келіспеушілік: қалай шешуге болады және қоғамдағы келісімді қалай сақтауға болады?
6. Сайлау: саяси текетірес пе, әлде өркениетті үдеріс пе?
7. Сайлауалды үгіт-насихат: барлық әдістер адал ма?
8. Үкімет және оппозиция: диалог мүмкін бе?

 

5. Тақырыптық  презентациялар, жобалар

Презентация мен жоба бойынша жұмыс істеуде  қажет біліктер:

• әртүрлі ақпараттардан керектіні, негізгіні таба білу;
• мәліметтерді салыстыру және жинақтай білу;
• деректерге сыни сараптама  жасау және фактіден субъективті пікірді ажырата білу;
• логикалық ойлай білу;
• қорытынды жасай білу;

Бұл жұмыс  түрінде тек ауызша сөз сөйлеу ғана емес, сонымен бірге, қабырға  газеттерін, пресс-релиз, аудио-видео  құрылғылар, значоктар, рәміздер қолдануға болады

«Біздің заңдық жобамыз» атты презентация

Нұсқалар: елдің конституциясын, партия жарғысын, университет жалауын, қала таңбасын, топтың заңын немесе әнұранын жасау. Бұл жағдайда егер тақырып рәміздерге байланысты болса, онда оның суретін ғана көрсетпейді, сонымен бірге оның идеясын, мазмұнын да ашу қажет. Егер конституция жасау керек болса алдына ала оның көлемін анықтау қажет. Немесе белгілі бір тақырыпқа байланысты оның тек бір бөлімін ғана қысқаша түрде жасауға болады.

«Сайлау алдындағы бағдарлама» атты жоба

Студенттік  топ бірнеше кіші топтарға бөлініп, жеке-жеке партия бағдарламасын жасауға  болады. Партияның негізгі идеясына байланысты олар: оңшыл, солшыл, орталық, консерваторлық, революциялық, оппозициялық, т.б. болуы мүмкін. Бұл партиялар өз бағдарламаларында негізгі міндеттері туралы немесе қысқаша 2-3 мәселе төңірегінде өз бағдарламасын жасайды. Жобаға сайлаушылар да қатысып өз дауыстарын белгілі бір партияға берулеріне болады. Мәселені көтергенде оның шешілу жолдарын өз әлдерінше ұсынуға болады. Сонымен қатар, партияның аты, ұраны, нысаны болуы шарт.

Осы тақырыптағы  жобамен қатар келесі тақырыптарды да таңдауға болады, бұл топтың жеке дайындығы мен таңдауына байланысты: «Саясаткермен кезедсу», «Біздің  президент қандай болу қажет?», «Сот отырысы», «Парламент отырысы», «Министрлер кеңесі».

6. Заңдық құжаттармен  немесе көркем  әдебиеттермен жұмыс

Бұл жұмыс  түрінің негізгі мақсаты, студенттердің  бойында аналитикалық қабілеттің қалыптасуын  қадағалау. Бұл жұмыс ерекше дайындықты қажет етеді. Құжаттың немесе әдебиеттің ерекшелігін таба білу қажет.

    Заңдық  құжаттармен (заң, декларация, конституция  және т.б.) жұмыс жасағанда келесі сұрақтарға жауап бересіз?

1. Бұл құжат қандай тарихи жағдайда қабылданды?
2. Құжаттың жазылу тарихи туралы не білесіз? Авторлары кімдер?
3. Қоғамның қай саласына қатысты жазылған?
4. Құжаттың ерекшелігі, жазылу стилі туралы не айта аласыз?
5. Қандай идеяны, позицияны ұстанады? Осы құжат негізінде оны жазғандардың сенімдері туралы не айтуға болады?
6. Бұл құжат тарихта қандай рөл ойнады?
7. Бұл құжаттың қазіргі таңдағы маңызы туралы не айта аласыз?

    Көркем  әдебиеттермен жұмыс жасау: Бұл  әдебиеттің ерекшелігі авторлар көбіне айтқысы келген жеке ойларын астыртын кейіпкерлердің іс-әрекеттері арқылы, сөздері арқылы, қандай да оқиға  арқылы жеткізеді. Сондықтан негізгі міндет автордың ойын кейіпкердің ойынан ажырата білу немесе осы әдеби шығарма арқылы автордың ойын анықтай білу қажет. Осыған байланысты келесі сұрақтарға жауап беріп көріңіз:

1. Қандай тарихи оқиғалар шығарманың негізін құрады?
2. Неліктен автор тек осы оқиғаларды алды?
3. Оқиғаларды баяндай отырып автор қандай көзқарасты ұстанады?
4. Қай кейіпкерлер автордың позициясына жақын?
5. Қаншалықты автордың айтар ойы бұгінгі күнде маңызды?
6. Егер бұл оқиға қазіргі кезде болған болса сіз қалай аяқтар едіңіз?

 

1.9. ПӘН БОЙЫНША КУРСТЫҚ ЖОБАЛАР – жазылмайды. 

1.10. СТУДЕНТТІҢ ӨЗІНДІК  ЖҰМЫСЫНА АРНАЛҒАН  МАТЕРИАЛДАР 

1. Қазақстанда  саясаттанудың кеш оқытыла бастауының  себебін көрсетіңіз.

2. Гуманитарлық  емес мамандықтарда саясаттанудың  оқытылу маңыздылығын түсіндіріңіз.

3. Кесте  әзірлеу. «Саясат туралы анықтамалар»

4. Кесте  әзірлеу. «Саясаттану әдістері»

5. Саясаттың  деңгейлері бойынша Қазақстандағы  саясатты салыстырып көріңіз.

6. Кесте  толтырыңыз. «Саяси ойдың даму кезеңдері»

7. Саяси  ойдың даму кезеңдеріне байланысты  салыстырмалы сараптама жасаңыз.

8. Ұлылардан  қалған нақыл сөздер тақырыбында  әңгіме өткізіңіздер.

9. Саясаттанудың  ғылым ретінде қалыптасуына әсер еткен ойшылдар кімдер?

10. Саяси  билік тұжырымдамаларына байланысты  кесте жасаңыз.

11. Саяси  билік ресурстарының маңыздылығына  мысалдар келтіріңіз.

12. Билік  деген ұғымға өзіндік анықтама  беріп көріңіз.

13. Билік  пен адамгершілік принциптердің  ара қатынасына назар аударыңыз.

14. Билікті  жүзеге асыру формаларын атаңыз.

15. Тоталитаризмнің  тек ХХ ғасырға тән құбылыс  екендігін дәлелдеп беріңіз.

16. «Адамның  әділеттілікке жақындығы демократияны  мүмкін етеді, ал оның  әділетсіздікке  жақындығы демократияны қажет етеді» деген ойға өз түсінігіңізді беріңіз.

17. Авторитаризмнің  қазіргі Қазақстанда алатын орны. 

18. Кесте  толтырыңыз. «Саяси режимдер»

19. Демократия  туралы ежелгі ойшылдардың көзқарастарын  есіңізге түсіріңіз.

20. «Демократия  тек Батысқа тән құбылыс па, жоқ әлде, барлық мемлекеттердің  даму жолы ма?» атты пікір-таласқа  дайындалыңыз.

21. Демократиядағы  мемлекеттік биліктің жүзеге  асуындағы ерекшеліктерді атаңыз.

22. Демократияның  түрлеріне және тұжырымдамаларына қатысты кесте толтырыңыз.

23. Саяси  жүйенің «кірісі» мен «шығысы»  арасындағы өзара байланысқа  мысалдар келтіріңіз.

24. Саяси  жүйе, саяси билік ұғымдарының  арасындағы ұқсастық мен айырмашылықты  табыңыз.

25. Саяси  тұрақтылық дегеніміз не? Оның түрлері.

26. Саяси  тұрақсыздықты қалай анықтауға  болады? Біздің қоғамымызда оның  белгілері кездеседі ме?

27. Мемлекет  деген ұғымға анықтама беріңіз.  Ең алғаш бұл ұғым қай ойшылдың  еңбегінде кездеседі?

28. Мемлекеттің  басты белгілеріне нені жатқызасыз? Олардың әр қайсысының маңыздылығын атап көрсетіңіз.

29. Мемлекеттің  түрлеріне қатысты, барлық критерийлерді  ескере отырып кесте жасап,  оны толтырыңыз.

30. Қазақстан  осы жіктеу бойынша қандай  мемлекет түрлеріне жатады?

31. Билік  пен азаматтық қоғам арасындағы байланыстың күрделілігі.

32. Азаматтық  қоғамның негізгі белгілері.

33. Азаматтық  қоғам неліктен мемлекеттік биліктен  тәуелсіз болуы шарт?

34. Азаматтық  қоғам мен құқықтық мемлекет  арасындағы өзара қарым-қатынас  ерекшелігі.

35. Сіз  өзіңізге қатысты барлық құқықтарыңызды білесіз бе?

36. Саяси  дау-жанжал, шиеленіс, дағдарыс ұғымдарына  анықтама беріңіз.

37. Мәмілелік  дегеніміз не? Неге оны қазақ  ұлтының менталитетімен байланыстырамыз?

38. Дау-жанжалды  шешу жолдарына мысал келтіріңіз.

39. Дау-жанжалды  позитивті құбылыс ретінде дәлелдеп беріңіз.

40. Партияның  пайда болуы, негізгі кезеңдері.

41. Саяси  партияны азаматтық қоғамның  негізгі элементтерінің бірі  ретінде дәлелдеп беріңіз.

42. ҚР-ның  партия туралы заңы бойынша  азаматтан оның қай партия  мүшесі екенін сұрауға құқығыңыз бар ма? Оның сізге жауап бермеуге ше?

43. Сайлау  жүйесі мен саяси партиялардың  арасындағы байланысты атаңыз.

44. Сайлау  жүйесінің түрлеріне қатысты  кесте жасап, оны толтырыңыз.

45. Саяси  элитаның тұжырымдамаларына қатысты  кесте жасап, оны толтырыңыз.

46. Қазақстандағы  саяси элитаны бағалауға тырысып  көріңіз. Бізде саяси элитаға  ену қандай жолдармен жүзеге  асады?

47. Саяси  көсем, көсемділік ұғымдарына  анықтама беріңіз.

48. Сіздің  ойыңызша қазіргі кезде саяси  көсем болу үшін қандай қасиеттерді  меңгеру қажет?

49. Адам, жеке адам, тұлға ұғымдарына анықтама  беріңіз.

50. Әлеуметтік  теңсіздік немесе әлеуметтік  жіктелу туралы не білесіз.

51. Қазіргі  қазақстандық қоғамдағы жаңа  топтар туралы не айта аласыз?

52. Саясатқа  қатысу қандай деңгейде жүргізілуі  қажет деп ойлайсыз?

53. Саяси  мәдениет пен жәй мәдениеттің  арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты  атаңыз.

54. Саяси  мәдениеттің негізгі элементтеріне  не жатады?

55. Саяси  әлеуметтену дегеніміз не? Ол  адам бойында қалай жүреді?

56. Қазақстандық  қоғамдағы саяси мәдениет пен әлеуметтенудің ерекшелігін көрсетіңіз.

57. Әлемдік  саясат, халықаралық қатынастар, геосаясат  ұғымдарының айырмашылықтары мен  ұқсастықтарына тоқталыңыз.

58. Қазақстан  қай елдермен қарым-қатынас жасайды  және қандай халықаралық ұйымдарға  мүше?

59. ҚР  халықаралық беделінің өсуіндегі  президент рөлі.

60. Саяси  билік, саяси жүйе, саяси үрдіс  ұғымдарының өзара қатынасын  ашыңыз. Оларды бір-бірінен қалай  айыра аламыз?

61. Саяси  модернизация дегеніміз не?

62. Ұлттық  мүдде мен жаһандану үрдісінің  арасында қандай байланыс жатыр?

Реферат тақырыптарының үлгісі 

1. Саясаттанудың әлеуметтік- гуманитарлық білімдер жүйесіндегі  орны.
2. Орта ғасырлық Шығыстағы саяси ойлар: Әл-Фараби, Низами, Әлішер Науаи.
3. Қазақстандағы саяси ойлардың қалыптасуы мен дамуы.
4. Қазақстан қоғамын, саяси жүйені реформалау жағдайындағы салыстырмалы саясаттанудың рөлі.
5. Саясат өнер ретінде.
6. Мемлекеттік билік саяси биліктің жоғарғы формасы ретінде.
7. Саяси биліктің легитимдік типтері.
8. Ұлт саясаты мемлекеттік саясаттың маңызды құрамдас бөлімі ретінде.
9. Қазақстан халықтары Ассамблеясы жүйелі қоғамдық- саяси институт ретінде.
10. Қазақстан көп конфессионалды қоғам ретінде.
11. Қазақстандық конфессия аралық келісім тәжірибесі.
12. Қазіргі саяси жүйелер.
13. Мемлекеттің мәні және оның шығуы.
14. Мемлкеттің белгілері, оның функциялары мен мақсаттары.
15. Мемлкеттік жүйелердің типологиясы.
16. Қазіргі мемлкет және оның ерекшелікті белгілері.
17. Азаматтық қоғам идеяларының пайда болуы мен дамуы.
18. Әлеуметтік мемлкеттің функциялары.
19. Мүдделі топтар: ұғымы, функциялары, типологиясы.
20. Қысымшы топтар. Лоббизм саяси феномен ретінде.
21. Қазақстандық демократия моделінің ерекшеліктері.
22. Саяси паритиялар генезисінің  кезеңдері: аристократиялық котерилер, саяси клубтар, бұқаралық партиялар.
23. Партиялар типологиясы.
24. Партияларды типтеудің өлшемдері (критерийлері).
25. Бірпартиялық, екіпартиялық, көппартиялық.
26. Қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар. Қазақстан қоғамының саяси өміріндегі қоғамдық қозғалыстардың орны мен рөлі.
27. Саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстар арасындағы өзара қарым- қатынас проблемалары.
28. Тоталитаризм, оның негізгі типтері мен түрлері.
29. Тоталитарлық режимнің саяси практикасы.
30. Авторитаризм саяси режим формасы ретінде.
31. Демократияның жалпылық принциптері мен институттары.
32. Саяси мәдениет тұжырымдамалары.
33. Қазіргі элита теориялары.
34. Бюрократизм саяси феномен ретінде.
35. Элиталар мен көшбасшылар саясаттың субъектілері ретінде.
36. Саяси технологиялар саясаттанудың ажырамас бөлігі ретінде.
37. Халықаралық қатынастардың себептері,  олардың түрлері, салдарлары, ескерту және шешу тәсілдері.
38. Адамзаттың XXI ғасырдағы әлеуметтік- саяси дамуының болжамы.
39. Саяси болжамдаудың мақсаты, объективтік негізі және негізгі міндеттері.
40. Қазақстан қоғамының қазіргі даму кезеңіндегі тенденция тұрғысынан саяси жаңарудың ерекшеліктері.

 

1.11. СТУДЕНТТЕРДІҢ ОҚУДАҒЫ  ЖЕТІСТІКТЕРІ БАҚЫЛАУ  МЕН БАҒАЛАУҒА АРНАЛҒАН МАТЕРИАЛДАР

ТЕСТ  ТАПСЫРМАЛАРЫ

1. Қазіргі  адамның қажеттілігін және сонымен  бірге талап-тілегін орындауға  жағдай жасайтын не?

А) Қоғам;

В) Саясат;

С) Саяси  мәдениет;

Д) Партия;

Е) Демократия.

2. Жасырынған  сөзді табыңыз: «.... құлы болған  жағдайда ғана адам еркін бола алады» Цицерон.

А) Мемлекеттің;

В) Заңның;

С) Халықтың;

Д) Құқықтың;

Е) Демократияның.

3. Демократия  толқындары туралы айтқанда қандай  негізгі идея бағыт бола алады?

А) Мемлекеттердің болашағы – демократиялық дамуға тығыз байланысты;

В) Демократияның  басты жетістігі – оның дамыған  саяси жүйе екендігі;

С) Демократияның  басты кемшілігі – оның дамымаған  саяси жүйе екендігі;

Д) Демократия – қазіргі таңдағы ең тиімді басқару  түрі;

Е) Демократия – қазіргі таңдағы ең қауіпті  басқару түрі.

4. Парадигма ұғымын ХХ ғасырдың 20-жылдарында ғылыми әдебиетке алғаш енгізген американ философы - ...

А) Л. Фон  Борталанфи;

В) Г. Кун;

С) Т. Парсонс;

Д) Д. Истон;

Е) Г. Алмонд.

5. Қоғамның  саяси жүйесі «...........» және  «..........» жағдайында жұмыс жасайды.

6. Саяси  билікті жүзеге асыруға жағдай  жасайтын саяси механизмдер және  институттар жиынтығы қалай аталады?

А) Саяси  режим;

В) Саяси  жүйе;

С) Саяси  үрдіс;

Д) Саяси  мәдениет;

Е) Мемлекет.

7. «Саясат  – қоғамдағы құндылықтарды билік  арқылы реттеу» Авторы  кім?

А) Д. Истон;

В) А. Бирс;

С) В. И. Ленин;

Д) К. Фримен;

Е) Г. Лассуэл.

8. Бихевиоризмнің  негізін қалаушы кім?

А) Р. Михельс;

В) М. Вебер;

С) Ш. Л. Монтескье;

Д) Г. Алмонд;

Е) Г. Лассуэл.

9. Саяси  ілім тарихында алғаш рет қай  ойшыл мемлекеттік басқару түрлерін жіктеді?

А) Сиддартха  Гаутама;

В) Конфуций;

С) Лао-цзы;

Д) Платон;

Е) Аристотель.

10. Ж.  Ж. Руссоның пікірінше адами  құндылықтар тек не пайда болғаннан  кейін қалыптасқан?

А) Мемлекет;

В) Саясат;

С) Демократия;

Д) Билік;

Е) Қоғам.

11. Ең  алғаш қай ойшыл адамгершілікті саясаттан бөліп қарастырған?

А) Ф. Аквинский;

В) Әбу  Насыр Әл-Фараби;

С) Н. Макиавелли;

Д) Абай;

Е) Ж.Ж. Руссо.

12. Динамикалық  саяси тұрақтылық нені білдіреді?

А) Мемлекеттің  маңыздылығын;

В) Халықтың маңыздылығын;

С) Мемлекет пен халықтың бірлігін;

Д) Демократияның  маңыздылығын;

Е) Қоғамның үздіксіз дамуын.

13. Экстрозаңды  тұрақсыздық қай тарапта пайда  болады?

А) Сыртқы саясатта;

В) Ішкі саясатта;

С) Сайлау кезінде;

Д) Соғыс  кезінде;

Е) Реформа  кезінде.

14. Қоғамда  қандай саяси режим екенін қандай параметрлер арқылы анықтауға болдады?

А) Билік  үшін күрес, саясатқа көпшіліктің қатысуы  және саяси құндылықтар;

В) Билік  үшін күрес, саяси идеология және плюрализм;

С) Билік  үшін күрес, саяси жүйе және саяси  үрдіс түрі;

Д) Билік  үшін күрес, сөз бостандығы және азаматтық қоғам жағдайы;

Е) Билік  үшін күрес, сайлау және адамның құқығы мен бостандығы.

15. «Демократияның  үшінші толқыны» тұжырымдамасының  авторы кім?

А) Ә. Кекілбаев;

В) Н. Ә. Назарбаев;

С) А. де Токвиль;

Д) С. Хантингтон;

Е) К. Хаусхофер;

16. ҚР  Президентінің 2005 жылғы Халыққа  Жолдауында көтерген ерекше идея  не?

А) «Демокартия  біздің даму жолымыз емес, мақсатымыз»;

В) Қазақстанның Орталық Азия барысына айналуы;

С) Орталық  Азия ұйымын құру;

Д) Мемлекетке қауіп тудыратын терроризммен, экстремизммен және наркотрафикпен күрес;

Е) Жастарға байланысты «Жасыл ел» бағдарламасын  құру.

17. Төмендегі  көрсетілген нұсқалардың қайсысы  саясаттанудың қызметіне жатпайды?

А) Гносеологиялық;

В) Саяси  жүйені рационализациялау;

С) Танымдық қызметі;

Д) Саяси әлеуметтендіру;

Е) Болжам жасау қызметі.

18. Тоталитаризмнің  негізгі түрлері:

А) Коммунизм, социализм;

В) Коммунизм, фашизм, диктатура;

С) Коммунизм, фашизм, национал-социализм;

Д) Фашизм, социализм, сталинизм;

Е) Фашизм, национал-социализм, сталинизм.

19. Саясаттану қай ғылымдар жүйесіне жатады?

А) Гуманитарлық;

В) Қоғамдық;

С) Жаратылыстану;

Д) Халықаралық;

Е) Жас  ғылым.

20. Билік  пен саясатты ерекше рух (күш)  жаратқан деп түсіндіретін қай  парадигма?

А) Әлеуметтік;

В) Рухани;

С) Теологиялық;

Д) Геосаяси;

Е) Психологиялық.

21. Қоғамдағы  адамдардың әлеуметтік жағдайы  мен оның саясатқа әсер етуін  зерттейтін әдіс қалай аталады?

А) Әлеуметтанулық;

В) Антропологиялық;

С) Психологиялық;

Д) Салыстырмалы;

Е) Бихевиористтік.

22. Қазақстанда  саясаттану қай жылдан бастап оқытыла бастады?

А) 1989 ж.;

В) 1990 ж.;

С) 1991 ж.;

Д) 1992 ж.;

Е) 1993 ж.;

23. Билік  дегеніміз не?

А) Әсер ету;

В) Ықпал  ету;

С) Мәжбүр ету;

Д) Пайдалану;

Е) Қорғау.

24. Биліктің  объектісі мен субъектісі қай  жағдайда орын ауыстырады?

А) Билік  ауысқанда;

В) Саяси  шешімдер қабылданғанда;

С) Саяси  режим ауысқанда;

Д) Демократия кезінде;

Е) Ешқашанда

25. Ежелгі  Үндістанда еркін еңбекшілерді  қалай атаған?

А) Шудралар;

В) Кшатрийлер;

С) Вайшийлер;

Д) Брахмандар;

Е) Ведалар.

26. Анархизмнің  негізін қалаған кім?

А) Сиддхартха Гаутама;

В) Конфуций;

С) Лао-цзы;

Д) Платон;

Е) Аристотель.

27. Ф.  Аквинский құқықты қандай түрлерге  бөлген?

А) Позитивті, діни, саяси;

В) Позитивті, мәңгілік, діни;

С) Позитивті, мәңгілік, табиғи;

Д) Мәңгілік, табиғи, қоғамдық;

Е) Қоғамдық, саяси, табиғи.

28. Ең  алғаш қай ойшыл мемлекеттік  биліктің тармақтарын көрсеткен?

А) Дж. Локк;

В) Н. Макиавелли;

С) Т. Гоббс;

Д) Ж.Ж. Руссо;

Е) Ш. Л. Монтескье.

29. Саясатты  бір жағынан әділеттілік деп,  екінші жағынан келіспеушілік  деп атаған ойшылды табыңыз.

А) К. Фримен;

В) А. Бирс;

С) Г. Моска;

Д) М. Дюверже;

Е) Н. Макиавелли.

30. Демократия  гректің ...........  және ........... сөздерінен  шыққан.

31. Қоғамның  барлық салаларын толығымен қамтамасыз  етіп, билік жүргізеді...

А) Тоталитаризм;

В) Авторитаризм;

С) Демократия;

Д) Монархия;

Е) Діни мемлекет.

32. Элитаның  басты ерекшеліктері - ...

А) Байлық, билік, танымалдық;

В) Байлық, билік, білімділік;

С) Билік, танымалдық, білімділік;

Д) Билік, байлық, көсемділік;

Е) Даналық, байлық, билік.

33. Саяси  себептермен жеке адамдарды, көпшілікті қорқыту, жазалау мақсаттарындағы қылмыстық әрекет - ...

А) Экстремизм;

В) Соғыс;

С) Терроризм;

Д) Революция;

Е) Трайбализм.

34. .......... – көп ұлтты мемлекетте аз  ұлт өкілдерінің бөлек мемлекет  болып бөлініп шығуға немесе автономия құруға ұмтылуы.

35. Мемлекеттің  негізгі қызметі заңның үстемдігін  қамтамасыз етуге бағытталған  түрі:

А) Құқықтық мемлекет;

В) Әлеуметтік мемлекет;

С) Конституциялық монархия;

Д) Республика;

Е) Демократиялық  мемлекет.

36. Мемлекеттердің  және басқа халықаралық субъектілердің әлемдік сахнадағы іс-әрекетінің жиынтығы қалай аталады?

А) Халықаралық  қатынастар;

В) Халықаралық  саясат;

С) Әлемдік  саясат;

Д) Жаһандастыру;

Е) Әлемдік  даму.

37. Өз  халқының, мемлекетінің мақсат-мүддесін  сезініп, біліп, оны іске асыруға тырысушылықты   .............     ............   деп атаймыз.

38. Дәстүрлік  қоғамнан қазіргі қоғамға өтудің, соған бейімделудің негізгі төрт  қыры бары сізге мәлім. Төмендегі  нұсқалардан сол қырларға жатпайтын  нұсқаны табыңыз.

А) Құрылымдық бейімделу;

В) Азаматтық;

С) Саяси  қатынасу;

Д) Жаңашыл  адам;

Е) Қазіргі  адам.

39. Дау-жанжалға  қатысушы жақтардың өзара кешірімділік  білдіріп, ымыраға келу қалай  аталады?

А) Компромисс;

В) Келісім;

С) Мәмілелік;

Д) Консенсус;

Е) Татуласу.

40. Бөлік  деген қай саяси терминнің негізінде жатыр?

А) Партия;

В) Бихевиоризм;

С) Парламент;

Д) Плюрализм;

Е) Автономия.

41. ҚР  мемлекеттік билік механизмдерін  тарату жүйесінде Маслихатты  қай билік тармағына жатқызамыз.

А) Заң  шығарушы;

В) Атқарушы;

С) Сот;

Д) Жергілікті басқару органы;

Е) Сайлаушы орган.

42. Саяси  режим, саяси жүйе және саяси  үрдіс – үшеуінің арасындағы  айырмашылықты көрсетіңіз.

43. «Тоталитаризм»  терминін саясатқа енгізген кім?

А) И. Сталин;

В) А. Гитлер;

С) Б. Муссолини;

Д) Х. Арендт;

Е) К. Маркс.

44. Қазақстандағы саяси партиялар ресми түрде тіркелуі үшін міндетті қанша мүшесі болуы қажет.

А) Электораттың 50 % болуы керек;

В) 5 мың  мүшесі болуы керек;

С) 50 мың  мүшесі болуы керек;

Д) 500 мың  мүшесі болуы керек;

Е) Мүшелерінің  нақты саны болуы міндетті емес.

45. Мәжіліске  депутаттар қай сайлау жүйесі  бойынша сайланады?

А) Мажоритарлық сайлау жүйесі;

В) Пропорционалды сайлау жүйесі;

С) Салыстырмалы сайлау жүйесі;

Д) Тікелей  сайлау жүйесі;

Е) Жанама сайлау жүйесі.

46. Геосаяси  тұжырымның негізін қалаған кім?

А) Ш. Л. Монтескье;

В) Г. Моргентау;

С) С. Хантингтон;

Д) К. Хаусхофер;

Е) Х. Маккиндер.

47. Идеологияның  қай түрі бір этностық топтың  террорлық және агрессиялық әрекеттер  арқылы өз үстемдігін орнатуды  көздейді?

А) Национализм;

В) Фашизм;

С) Расизм;

Д) Шовинизм;

Е) Либерализм.

48. Сайлаушылардың  дауыс беруден бас тартуы қалай  аталады?

А) Сепаратизм;

В) Анархизм;

С) Эклектизм;

Д) Абсентеизм;

Е) Популизм.

49. Егер  сіз Президенттік постқа кандидат  болып тіркелсеңіз бұл қандай  сайлау құқығын пайдаланғаныңыз  болып саналады?

А) Тікелей  сайлау;

В) Жанама;

С) Ашық сайлау құқығы;

Д) Белсенді сайлау құқығы;

Е) Енжар  сайлау құқығы.

50. Қазіргі  демократиялық елдердегі саяси  көсемдерден қандай қасиеттерді  ерекше талап етеді?

А) Саяси  білімі, басқару қабылеті және шешендігі;

В) Сыртқы келбеті, шешендігі және биліктегі  тәжірибесі;

С) Саяси  білімі, салмақтылығы және қарапайымдылығы;

Д) Салмақтылығы, қарапайымдылығы және өткен өмірі;

Е) Сыртқы келбеті, сымбаттылығы және шешендігі.

51. Мемлекеттің  тар мағынада қолданылуы:

А) Тұтас жүйе ретінде;

В) Билік  құрылымы ретінде;

С) Мемлекет деген – халық;

Д) Саяси  институт;

Е) Билік  көзі ретінде.

52. Саяси  партияның басты органы:

А) Жарғы;

В) Хартия;

С) Конференция;

Д) Электорат;

Е) Бағдарлама.

53. Екі  турлы сайлау жүйесі қалай  аталады:

А) Мажоритарлық;

В) Пропорционалды;

С) Абсолютті  көпшілік;

Д) Қатысты  көпшілік;

Е) Мәжіліс  сайлауы.

54. Әдетке  негізделген саяси көсемділік  қалай аталады?

А) Харизматикалық;

В) Дәстүрлі;

С) Заңды;

Д) «Ту  ұстаушы»;

Е) «Қызметші».

55. Қоғамның  екі тапқа бөлінуіне әсер еткен факторларды атаңыз.

А) Еңбектің бөлінуі, көпшіліктің билікке қызықпауы, басқарушы қызметтің статусының жоғары болуы;

В) Көпшіліктің  билікке қызықпауы, тұлғалық қасиет, меншіктің пайда болуы;

С) Басқарушы  қызметтің статусының жоғары болуы, меншіктің пайда болуы, еңбектің бөлінуі;

Д) Барлық жауаптар дұрыс;

Е) Барлық жауаптар дұрыс емес.

56. Саяси  мәдениеттің негізгі элементтерінің  бірі - ...

А) Саяси  пікір;

В) Саяси  әлеуметтену;

С) Саяси  ой;

Д) Саяси  ілім;

Е) Маргиналдық.

57. Саяси  партия қайсының элементі?

А) Азаматтық  қоғамның;

В) Мемлекеттің;

С) Саяси  жүйенің;

Д) Парламенттің;

Е) Саяси  биліктің.

58. Азаматтық  қоғам неге негізделеді?

А) Демократияға;

В) Конституцияға;

С) Құқықтық мемлекетке;

Д) Жариялылыққа;

Е) Сөз  бостандығына.

59. Сайлаудың негізгі кезеңдері:

А) Кандидатттарды тіркеу, үгіт-насихат жүргізу, дауыс  беру;

В) Кандидаттарды  тіркеу, үгіт-насихат жүргізу, сайлау;

С) Сайлау кампанияларын құру, сайлау науқаны, дауысты есептеу;

Д) Сайлау кампанияларын құру, сайлау науқаны, сайлау қорытындысын шығару;

Е) Сайлау науқаны, дауыс беру, сайлау қорытындысын шығару.

60. Ежелгі  Грецияда «қатты айқайлау» деген  сөз ненің мәнін ашады?

А) Демократияның;

В) Плюрализмнің;

С) Жарнаманың;

Д) Дауыс  берудің;

Е) Анархияның.

61. Д.  Истон мен Г. Алмонд деген кімдер?

А) Саясаттанушылар;

В) Саяси  мәдениетті зерттеушілер;

С) Саяси  мәдениетті түрлерге бөлушілер;

Д) Саяси  жүйені зерттеушілер;

Е) Саяси  жүйені түрлерге бөлушілер.

62. Қарапайым  халық және шешім деген қай  терминнің мағынасын ашады?

А) Демократия;

В) Сайлау;

С) Референдум;

Д) Плюрализм;

Е) Плебисцит.

63. Саяси  жүйенің қалыпты жұмысын, дамуын, саналы қоғамдық тәртіпті қамтамасыз  ету саяси мәдениеттің қай  қызметіне жатады?

А) Танымдық;

В) Реттеушілік;

С) Тәрбиелік;

Д) Біріктірушілік;

Е) Қорғау.

64. «Идеологияның ақыры» тезисін кім алғаш қолданған?

А) К. Мангейм;

В) Д. Истон;

С) Г. Алмонд;

Д) С. Верба;

Е) Л. Пай.

65. Бірлестік  деген ұғым қай терминнің негізінде  жатыр?

А) Либерализм;

В) Тоталитаризм;

С) Фашизм;

Д) Коммунизм;

Е) Социализм.

66. Заң  жүзінде деген қай терминнің негізінде жатыр?

А) Де-юре;

В) Де-факто;

С) Абсентизм;

Д) Хартия;

Е) Эклектизм.

67. Адамдардың  теңдігін, еркіндігін және еш  шектеусіз бір-бірімен араласа  алуын білдіретін идеология қалай  аталады?

А) Геосаясат;

В) Либерализм;

С) Жаһандастыру;

Д) Анархия;

Е) Тәуелсіздік.

68. Ұлттық  мүдденің негізінде не жатыр?

А) Демократияға;

В) Конституцияға;

С) Құқықтық мемлекетке;

Д) Жариялылыққа;

Е) Сөз  бостандығына.

69. Халықаралық  терроризммен күресетін негізгі  ұйым ...

А) Хартия;

В) Идеологиялық ұйым;

С) Интерпол;

Д) БҰҰ;

Е) Революция.

70. Мемлекетті  құдай жаратты деген қай тұжырымдаманың  негізгі идеясы?

А) Патриархалды;

В) Қоғамдық келісім;

С) Зорлық-зомбылық;

Д) Теологиялық.

71. Азаматтық  қоғамның негізгі белгілерінің бірі –

А) Жариялылық;

В) Сөз  бостандығы;

С) Сайлаудың  болуы;

Д) Билік  көзі – халықта.

72. ҚР  туындағы күн белгісі қандай  мағына береді?

73. Адамның  қоршаған ортаның құндылықтарын меңгеру үрдісі қалай аталды?

А) Саяси  мәдениет;

В) Саяси  әлеуметтену;

С) Саяси  дәстүр;

Д) Саяси  идеология.

74. Халықтың  саяси билікке сенімсіздікпен  қарауы қай саяси мәдениеттің  түріне жатады?

А) Патриархалды;

В) Енжар;

С) Азаматтық;

Д) Белсенді.

75. Саяси  элитаның құндылықты тұжырымдамасының  негізін қалаушы кім?

А) Р. Миллс;

В) Х. Ортега-и-Гассет;

С) Г. Моска;

Д) Р. Мертон.

76. Табиғат  берген дарын деген мағына  қай терминге келеді?

А) Лидерлік;

В) Элита;

С) Харизма;

Д) Көсем.

77. Терроризм деген қандай мағына береді?

А) Күштеу;

В) Қорқыту;

С) Соғысу;

Д) Қаталдық.

78. Маркстың  еңбегін атаңыз.

А) «Өзін-өзі  өлтіру. Әлеуметтанулық әдіс»;

В) «Позитивті саясат жүйесі»;

С) «Протестанттық этика және капитализм рухы»;

Д) «Ғылыми, саяси және философиялық тәжірибелер»;

Е) «Капитал».

79. Мақсатқа  жету үшін қолданатын айла-тәсілдердің  жиынтығы - ...

А) Экономика;

В) Саясат;

С) Қоғам;

Д) Билік;

Е) Басқару.

80. Белгілі  бір саяси, ғылыми, шаруашылық, мәдениет  және т.б. мақсаттарға жету  үшін ұйымдасқан адамдар немесе мекемелердің бірлестігі

А) Ассамблея;

В) Альянс;

С) Ассоциация;

Д) Партия;

Е) Корпорация;

81. Жеке  адамдардың тәртібін талдауға  негізделген әдістемелік бағыт  - ...

А) Эксперимент;

В) Статистика;

С) Бихевиоризм;

Д) Доктрина;

Е) Теория.

82. Азаматтардың мүддесіне нұқсан келтіріп, шендікке негізделген құбылыс.

А) Бихевиоризм;

В) Буржуазия;

С) Билік;

Д) Басқару;

Е) Бюрократизм.

83.  Әлеуметтік  сатылық ұғымды көрсететін термин - ...

А) Стратификация;

В) Иерархия;

С) Статус;

Д) Теңсіздік;

Е) Жіктелу.

84. Белгілі  бір себептерге байланысты қоғамның  әлеуметтік тобына немесе табына  кірмей қалған адамдар қалай  аталады?

А) Люмпендер;

В) Кедейлер;

С) Маргиналдар;

Д) Қайыршылар;

Е) Байлар.

85. Электорат  деген не?

86. 50%+1 деген  қай сайлау жүйесінің критерийі, ол қандай мағына береді?

87. Елтаңбадағы  бес бұрышты жұлдыз қандай  мағына береді?

88. Ақыл-парасаттылық  легитимдік деген не?

А) Жеке тұлғалық қасиетке негізделген легитимдік;

В) Сенімге, идеяға негізделген легитимдік;

С) Заңға  негізделген легитимдік;

Д) Билікке  негізделген легитимдік;

Е) Келісімге  негізделген легитимдік.

89. Монархия  дегеніміз не?

А) Мемлекет билік органдарының сайлануын қамтамасыз ететін мемлекет түрі;

В) Мемлекеттік  билік бір адамның қолында  және ол мұрагерлік жолмен ауысуын  қамтамасыз ететін мемлекет түрі;

С) Қарапайым  құрылымымен және бір Конституциясымен ерекшеленетін мемлекет түрі;

Д) Құрамына кіретін территориялық бірліктердің өз еркіндігін білдіретін, бірақ өз беттерінсіз одан шығуға құқығы жоқтығын білдіретін мемлекет түрі;

Е) Қоғамдағы  адамдардың құқығы мен бостандығын  қамтамасыз ететін мемлекет түрі.

90. Унитарлық  мемлекет дегеніміз не?

А) Мемлекет билік органдарының сайлануын қамтамасыз ететін мемлекет түрі;

В) Мемлекеттік  билік бір адамның қолында  және ол мұрагерлік жолмен ауысуын қамтамасыз ететін мемлекет түрі;

С) Қарапайым  құрылымымен және бір Конституциясымен ерекшеленетін мемлекет түрі;

Д) Құрамына кіретін территориялық бірліктердің өз еркіндігін білдіретін, бірақ өз беттерінсіз одан шығуға құқығы жоқтығын білдіретін мемлекет түрі;

Е) Қоғамдағы  адамдардың құқығы мен бостандығын  қамтамасыз ететін мемлекет түрі.

91. Ежелгі  Грецияда «қатты айқайлау» деген  сөз ненің мәнін ашады?

А) Демократияның;

В) Плюрализмнің;

С) Жарнаманың;

Д) Дауыс  берудің;

Е) Анархияның.

92. Д.  Истон мен Г. Алмонд деген кімдер?

А) Саясаттанушылар;

В) Саяси  мәдениетті зерттеушілер;

С) Саяси  мәдениетті түрлерге бөлушілер;

Д) Саяси  жүйені зерттеушілер;

Е) Саяси  жүйені түрлерге бөлушілер.

93. Қарапайым  халық және шешім деген қай  терминнің мағынасын ашады?

А) Демократия;

В) Сайлау;

С) Референдум;

Д) Плюрализм;

Е) Плебисцит.

94. Саяси  жүйенің қалыпты жұмысын, дамуын, саналы қоғамдық тәртіпті қамтамасыз  ету саяси мәдениеттің қай  қызметіне жатады?

А) Танымдық;

В) Реттеушілік;

С) Тәрбиелік;

Д) Біріктірушілік;

Е) Қорғау.

95. «Идеологияның  ақыры» тезисін кім алғаш қолданған?

А) К. Мангейм;

В) Д. Истон;

С) Г. Алмонд;

Д) С. Верба;

Е) Л. Пай.

96. Бірлестік  деген ұғым қай терминнің негізінде  жатыр?

А) Либерализм;

В) Тоталитаризм;

С) Фашизм;

Д) Коммунизм;

Е) Социализм.

97. Іс  жүзінде деген қай терминнің  негізінде жатыр?

А) Де-юре;

В) Де-факто;

С) Абсентизм;

Д) Хартия;

Е) Эклектизм.

98. Адамдардың  теңдігін, еркіндігін және еш  шектеусіз бір-бірімен араласа  алуын білдіретін идеология қалай  аталады?

А) Геосаясат;

В) Либерализм;

С) Жаһандастыру;

Д) Анархия;

Е) Тәуелсіздік.

99. Ұлттық  мүдденің негізінде не жатыр?

А) Демократияға;

В) Конституцияға;

С) Құқықтық мемлекетке;

Д) Жариялылыққа;

Е) Сөз  бостандығына. 
 
 

    ЕМТИХАНҒА АРНАЛҒАН СҰРАҚТАР

1. Саясаттанудың объектісі мен мәні.
2. Саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері мен функциялары.
3. Саясаттанудың функциялары.
4. Саяси ғылымдардың және практиканың байланысы.
5. Ежелгі Шығыстағы саяси ойлар (буддизм, конфуцийшылдық, даосизм, легизм). Каутиль Маккиавелизмнің негізі.
6. Ежелгі Грекия мен ежелгі Римдегі саяси ойлар.
7. Еуропалық Ағартушылық дәуірдегі саяси идеялар.
8. XIX-XX ғасырлардағы әлеуметтік- саяси идеялар мен ағымдар: либерализм, консерватизм, марксизм.
9. Жүсіп Баласағұни, Қорқыт ата, Қожа Ахмет Яссауидің көзқарастары.
10. Фольклор- қазақ халқының саяси ой- пікірлерінің қайнар көзі.
11. XIX ғасырдағы қазақ ағартушыларының саяси көзқарастары.
12. ХХ ғасыр басындағы Қазақстандағы саяси ойлар.
13. Қазіргі жағдайдағы Қазақстандағы саяси ой- пікірлердің ерекшеліктері мен негізгі бағыттары.
14. Саясат ұғымы және оның пайда болуы.
15. Саясат элементтері.
16. Саясаттың функциялары.
17. Саясаттағы мақсаттар мен құралдар. Саясаттың, моральдың және құқықтықтың арақатынасы.
18. Билік ұғымы. Билік тұжырымдамалары.
19. Саяси билік ұғымы және оның ерекшеліктері.
20. билік құрылымы: билік институттары, функциялары және билік ресурстары.
21. билік және оппозиция, олардың Қазақстан Республикасында өзара әрекеті.
22. Этнос және ұлт. “Ұлт” категориясын түсіндірудегі екі амал.
23. Ұлт мәселесі және оның құрылымы.
24. Ұлттық-мемлекеттік құрылыс формалары: унитарлық, федерация, конфедерация.
25. Этносаралық келісімге жетудің Қазақстандық үлгісі (моделі).
26. Қоғамның саяси жүйесі ұғымы.
27. Саяси жүйенің құрылымы.
28. Саяси жүйенің типологиясы және жіктеу өлшемдері (критерилері).
29. Саяси жүйе институттары. Қазақстан Республикасының саяси жүйесін реформалаудың мәселелері.
30. Мемлекет қоғамның саяси жүйесінің өзегі ретінде.
31. Азаматтық қоғам ұғымы. Азаматтық қоғамның құрылымы.
32. Құқықтық мемлекет ұғымы және оның ерекшелікті белгілері. әлеуметтік мемлекет және оның эволюциясы.
33. Қазақстанда азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті қалыптастыру проблемалары.
34. Саяси партия ұғымы.
35. Саяси партиялардың негізгі мақсаттары, міндеттері, функциялары.
36. Партия жүйелері ұғымы. Партия жүйелерін жіктеу.
37. Қазақстанда партия жүйелерінің ерекшеліктері мен даму тенденциялары.
38. Саяси режим ұғымы. Саяси режимдердің типтері.
39. Тоталитаризм саяси феномен ретінде. Авториторизм.
40. Демократия ұғымы. Қазіргі кезеңдегі демократия дамуының проблемалары саясаттанудағы маңызды мәселелердің бірі.
41. Демократияның тарихи формалары.
42. Демократияның кемшіліктері мен құндылығы. Демократия сабақтары.
43. Қазақстандағы демократияландырудың негізгі кезеңдері және ерекшеліктері.
44. Демократияның Қазақстандық моделін қалыптастырудың проблемалары.
45. Саяси процесс ұғымы, оның мәні және негізгі сипаттамасы.
46. Саяси процестің типологиясы. Сыртқы және ішкі саяси процестер.
47. Саяси қызмет, оның субъектілері мен объектілері.
48. Саяси жүріс-тұрыс және оның формалары.
49. Саяси сананың мәні және саяси сананы қалыптастырудың жолдары.
50. Саяси сананың құрылымы. Қоғамдық пікір.
51. Саясат және мәдениет. Саяси мәдениет ұғымы.
52. Саяси мәдениет функциялары. Саяси мәдениеттің типологиясы.
53. Саяси әлеуметтену ұғымы. Қазіргі Қазақстан саяси мәдениетінің ерекшеліктері және Қазақстан Республикасығы әлеуметтену проблемалары.
54. Саяси элита ұғымы және оның анықтамасы.
55. “Олигархиялық тенденциялардың темірдей заңы”.
56. Элита және бюрократия. Саяси жүйе өмір сүруіндегі бюрократияның рөлі.
57. Саяси көшбасшылық пен  көшбасшылар типологиясы.
58. Қазіргі Қазақстандағы саяси көшбасшылық институты және саяси элита.
59. Саяси технологиялар ұғымы.
60. Саяси технологиялардың қоғамдық-саяси өмірді танып білудегі маңызы. Саяси технологиялардың типтері.
61. Саяси шешімдерді қабылдау. Мемлекеттік саясатты қалыптастыру технологиялары.
62. Үгіт-насихаттық типтегі ақпараттық технологиялар. Технология (PR).
63. Сайлау жүйесі. Сайлау науқанының стратегиясы және тактикасы.
64. Дүниежүзілік саясат ұғымы. Халықаралық қатынастар жүйесі.
65. Халықаралық қатынастар субъектілері.
66. Халықаралық қатынастардың типтері мен түрлері.
67. Халықаралық саяси институттар, олардың түрлері, мақсаттары және өмір сүру ерекшеліктері.
68. Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты, оның көп бағыттылық сипаты.
69. Қазіргі заманның жаһандық проблемалары ұғымы. Жаһандық проблемалардың типтері.
70. Жаһандық проблемаларды шешудегі халқаралық ынтымақтастық.
71. Қазіргі заманның жаһандық проблемалары жүйесіндегі Қазақстан.
72. Саяси болжамдау ұғымы, мәні және ерекшеліктері. Саяси болжамдауды қолдану аясы және негізгі принциптері.
73. Саясаттануда ғылыми болжам жасаудың әдістері мен құралдары. Қазіргі Қазақстанда саяси болжамдаудың жайы және проблемалары.
74. Қазақстан Республикасы – зайырлы, құқықтық, әлеуметтік, демократиялық мемлекет және халықаралық қатынастардың субъектісі ретінде.
75. Қазақстанда егемендік пен демократияның қалыптасу кезеңдері: проблемалары және қиыншылықтары.
76. Қазақстан Республикасында плюралистік демократияны қалыптастырудың жолдары.
77. Қазақстан Республикасының ақпараттық қауіпсіздігі
78. Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты
79. Қазақстан Республикасындағы туризм саласын дамытудағы саясаты
80. «Мәдени мұра» бағдарламасының ұлттық идеяны қалыптастырудағы ролі