Әлеуметтану ғылым ретінде

Әлеуметтану ғылым ретінде

 

Әлеуметтану ғылыми білімнің дара саласы ретінде біршама кеш  қалыптасты. Оның негізін 19 ғасырдың екінші жартысында Огюст Конт пен Герберт  Спенсер қалады. «Әлеуметтану» түсінігі алғаш рет француз философы әрі  социологы О.Контпен қолданылды. Қоғам мен әлеуметтік өмір жөнінде  ғылым ретінде түсіндірілді. Әлеуметтану  пәнінің қалыптасауы мен дамуы  әлеуметтік қатынастардың өз аспектісінде қарастыратын, көптеген жаңа әлеуметтік концепциялардың пайда болуы  арқылы жүзеге асты. Жалпы бұл теориялар  өзінің теоретикалық-әдістемелік мағынасы бойынша бір-біріне қайшы келді, бірақ әлеуметтанудың ғылым ретінде  тарихи қалыптасуына әр теориялардың ролі айрықша келеді. Әлеуметтануды  қоғамдағы әлеметтік қауымдар, қатынас, құрылым, жүйе мен ұйымдардың дамуы  жөнінде зерттейтін ғылымы деп белгілейді.

 

Әлеуметтанудың пәні мен  объектісі

 

Әр ғылым басқа ғылымдардан  өзінің зерттеу пәнімен ажыратылады. Барлық ғылымдар түрлі құбылыстар мен  үрдістердің объективті шындығын зерттейді. Бірақ әр ғылымның зерттеу нысанына, біріншіден, объективті шындықтың белгілі  жағы мен саласы, екіншіден, тек берілген ғылымға ғана тән арнайы даму зандылықтары мен заңдары, үшіншіден, осы заңдар мен заңдылықтардың әрекет механизімдері  мен айқындалуының ерекше формалары  жатады. Сондықтан, ғылымның объектісі  мен пәні ажыратылады: объектісіне  зерттеу үрдісінің бағыты, ал пәніне зерттеу объектісін құрайтын, байланыстар  мен қатынастар жатады. Әлеуметтанудың объектісіне қазіргі қоғам жатқызылады. Тек жай қоғам емес, таным үрдісі бағытталған әлеуметтік шындық саласы: әлеуметтік институттар, әлеуметтік қатынастар мен үрдістер, әлеуметтік құрылым, әлеуметтік қоғам , әлеуметтік роль , әлеуметтік бақылау  және т.б. жатады. Әлеуметтік зерттеу  объектісіне ғылыми анализға жататын, әлеуметтік қарама-қайшылық жатқызылады. Социологиялық зерттеудің пәні объект қасиеті мен мәселе сипатымен  айқындалады. Әлеуметтік танымның пәнің  белгілеу үрдісінде шешуші әлеуметтік құбылыстар адам өзара әрекеті, әлеуметтік қатынастар, әлеуметтік қауым мен  үрдістер және т.б. жатады. Белгілі қатынастар қандай да бір әлеуметтік құбылыспен белгіленген, белгілі заңдылықтардың немесе тенденциялардың әрекетіне  тәуелді. Олар әлеуметтанудың негізгі  пәнін құрайды.

 

Атақты ағылшын ғылымы ДЖ.Херд «Әлеуметтануға кіріспе» еңбегінде, әлеуметтану адамзат қоғамы жөнінде  ғылым ретінде белгіленеді. Оның отандасы Э.Гидденс қоғамды әлеуметтік кеңістікте, әлеуметтік уақытта айқындалу  формаларында қарастырады. «Әлеуметтану – бұл адамның әлеуметтік өмірі, топтар мен қоғам жөнінде оқу».

 

Әлеуметтану біржарым ғасыр  аралығында өмір сүріп жатыр. Осы  аралықта әртүрлі социологиялық  ағымдар, бағыттар, мектептер қалыптасты. Олардың әрқайсысы өз пән саласын  айқындады және оны белгілі танымдық нәтижилер шектеулерінде жетті.

 

Қазіргі уақытта әлеуметтанудың ғылым ретінде пәнін белгілеу, жетілдіру, білімді тереңдету үрдісі жүріп жатыр. Бұл әлеуметтік ғылымдардың  жіктелуімен, бірігуімен, гуманизациясымен байланысты.

 

Біздің елімізде әлеуметтік зерттеулерді экономикалық, саяси, құқық  ғылымдарына, философияға жақындату  талпыныстары жүргізілді. Әлеуметтануға  идеологиялық – апологетикалық роль берілді.

 

Әлеуметтану пәнінің тарихында  екі негізгі тенденция қалыптасты: макросоциологиялық және микросоциологиялық. Макросоциология қоғамдық дүние  жүзілік жүйелермен және олардың  әртүрлі мәдениет түрлерімен өзара  әрекетімен, әлеуметтік институттармен, ауқымды үрдістермен байланысты. Макросоциология қоғамды, оның құрылымын, әлеуметтік институттарды тұтас  әлеуметтік ағза ретінде қарастырады.

 

Микросоциология әлеуметтік тәртіпке, тұлғааралық қатынасқа, тұлғаның әлеуметтенуі мен жекелендіруіне көңіл  аударады.

 

В.А.Ядов «Осыдан әлеуметтануды  анықтаудың екі әртүрлі жолдары  ажыратылады: бірінші, ғылым ретінде  пәнінің тұтас қоғамдық ағза, әлеуметтік жүйе ретінде қарастырылуы, екінші, бұқаралық әлеуметтік үрдістер мен  бұқаралық тәртіп жөніндегі ғылым» деп жазады.

 

Әлеуметтану – қоғамдық жүйелерді, олардың дамуын мен қалыптасуын  зерттейтін теоретикалық және эмпирикалық  пән. Әлеуметтану қоғамдық өмірді қатынастар жүйесі ретінде зерттейді. Өйткені  адам бір уақытта бірнеше салаларда  – еңбектік, құқықтық, нормативтік, эстетикалық және т.б. әрекет етеді. Берілген жағдайда әлеуметтану нақты  қызмет ететін барлық салаларда әлеуметтік өзара әрекеттерді қарастырады.

 

Әлеуметтанудың заңдары  мен категориялары

 

Әлеуметтік қатынастарды зерттеу негізіне байланысқа түскен объективті қалыптасқан әлеуметтік байланыстар мен фактілер құрылымын  зерттеу жатады. Қоғамда шексіз көп  әртүрлі әлеуметтік жүйелер бар. Осындай байланыстардың елеулі бөлігі уақытша және кезекті сипатқа  ие болады. Әлеуметтанудың ғылым ретінде  ерекшелігінің мәні, әлеуметтік қатынастар және байланыстар әлеуметтік заңдар мен зандылықтар деңгейінде зерттеледі.

 

Әлеуметтік заң – бұл  әлеуметтік заңдар мен құбылыстардың, ең алдымен, адамдардың әлеуметтік әрекетінің байланысы немесе олардың өзіндік  әлеуметтік әрекеттерінің жалпы  және қажетті байланыстарын айқындауы.

 

Әлеуметтік заңдар тек  үлкен адам бұқарасы қамтылған жағдайда ғана айқындалады және статистикалық  сипатқа ие болады.

 

Қоғамның ұйымшылдық деңгейі

 

Қоғам – бұл деңгей бойынша  ұйымдастырылған жүйе. Олардың өзара  қатынас спецификасын ашатын және деңгейлерін  тіркейтін, әлеуметтану пәнінің  маңызды аспектілерінің бірі болып  саналады. Әлеуметтануда қоғамның құрылысын  социеталды деңгей деп атайды.

 

Келесі деңгей – бұл  әлеуметтік институт. Әлеуметтік институт тек материалдық түрдегі мекеме ғана емес, ол ең алдымен, адамдар тобының  іс-әрекетінің түрақты ұйымдасқан формасы. Әлеуметтік институт – бұл мемлекет, шіркеу, жанұя, ғылым, білімберу және т.б. Әлеуметтік институттың институт қызметінің тұрақтылығына жәрдемдесетін  өзіндік ұйымы мен арнайы дайындалған  адамдары бар. Қоғам ұйымшылдығының ерекше деңгейіне әлеуметтік қауым  жатқызылады. Оларды зерттеу – «стратификация»  түсінігімен сипатталатын, әлеуметтік білімнің ең негізгі динамикалық  аймағы болып табылады .

 

Жеке адам деңгейі. Жеке адам, тұлға ең күрделі және қарама-қайшы  білім беру ретінде айқындалады,- «Бір адамзат жанының тарихы біртұтас халықтың тарихынан бай”. Әр деңгей өзінің мәдениетіне, өзінің әрекет тәсілдеріне, белсенділік шегіне ие болады.

 

Әлеуметтік ғылымның деңгейлері

 

Әлеуметтік ғылым дегеніміз  не және оның деңгейі қандай? деген  сұрақтың жауабы әлеуметтану пәнін  түсіну мен оны зерттеу ерекшелігінен  айқындалады. Егер әлеуметтануды –  әлеуметтік қауымдар, олардың арасындағы әлеуметтік қатынастар, әрекеті мен  бұқаралық тәртібі жөнінде ғылым  деп саналса, онда әлеуметтік білім  әлеуметтік қауымдастықтар мен олардың  қалыптасу мен даму механизмнің  білімі ретінде белгіленеді. Осы  мәселелерді шешу көбінесе жалпы  ғылыми және айрықша әлеуметтік әдістер  арқылы жүзеге аасырылады. Әлеуметтану  ғылымының 3 деңгейі ажыратылады:

 

1) жалпы әлеуметтік қағида;

 

2) арнайы әлеуметтік қағида;

 

3) нақты әлеуметтік зерттеу  (эмпирикалық зерттеу) – бұл  әлеуметтік білімнің эмпирикалық  деңгейін белгілейді. Бұл деңгейлер  әлеуметтік білімнің вертикальды  білім срезін құрайды. Көлденең  срезі қоғамның жеке өмір әрекет  салаларын зерттейтін, салалық әлеуметтанудың  саның құрайды.

 

Мұндай оқу жолын 20-шы жүзжылдықтың 60 жылдары американ социологы Р.Мертон ұсынды және әлеуметтік білімнің 3 деңгейін құрастырды: әлеуметтік қағиданың кең  деңгейі, орташа ранг қағидасы және соңғысы  күнделікті зерттеулерден пайда  болатын кіші жұмыс гипотезасы. Мертон бойынша, «орташа деңгей” қағидасы жалғыз жүзеге асатын және көңіл бөлуге тұрарлық қағида. Бұл қағида негізгі  анализ дәрежесі ретінде Мертон үшін, индивид пен қоғамдық құрылым  арқылы жүзеге асатын, әлеуметтік топ  болып шықты. Мертонның әртүрлі  қағидасының анализі мен мұқият сипаттауы нәтижиесінде, 60-70-шы жылдары  үш деңгейлі білім концепциясы құрастырылды. Бұл концепцияның дамуы негізінде  өз кезекте әлеуметтік ғылымның екінші деңгейі жөнінде көрініс толықтырыла  бастады.

 

Әлеуметтік білімнің осындай  өзіндік ажыратылуы әлеуметтану  пәнінің түсінуінен айқындайтын  өз тарихы бар. Ғылым дамуының әр кезеңінде  белгілі өзгерістерге ұшырауы, әлеуметтану  пәнінің әдістері мен атқаратын  қызметтері жаңаша түсіндіріліп жатты. Конт заманында әлеуметтану макроәлеуметтану түрінде дамыды, бұл әлеуметтік білімнің жалпы қағидалық білімге бағыттауы, қоғамды тұтас ағза ретінде сипаттауда назардың шоғырлануын белгілейді. 20 ғасырда микроәлеуметтанудың қалыптасуы, нақты құбылыстарды анализдеуде  қағидалық сипаттаулардан әлеуметтік – психологиялық және социометрлік әдістерді қолдану арқылы эмпирикалық  зертеулерге көшу белгіленді.

 

Мертонның әлеуметтану қағидасы макро және микроәлеуметтанудың  бірігуін көздеді. Сондай-ақ, бұл екі  деңгейден басқа әлеуметтанудың негізгі мақсаты мен бағытына байланысты, қағидалық және қолданбалы деңгейді ажыратады.

 

Егер зерттеудің негізгі  мақсаты қағиданың дамуы болса, онда ол фундаментальды қатарына жатқызылады, ал егер тек тәжірибелік ұсыныстарды  алуға бағытталса, онда ол қолданбалы зерттеу қатарына жатады . Жүргізілген  әлеуметтік зерттеулердің көпшілігі  екі міндетті шешуге бағытталады:

 

1) қағидалық;

 

2) тәжірибелік ұсыныстар  жасау.

 

Арнайы әлеуметтану қағидалары қоғамдық дамудың арнайы және жалпы  заңдылықтарының қоғам өмірінің жеке салаларында әрекет механизмі  мен ақындалу формаларын зерттеуге  бағытталады. Арнайы әлеуметтік қағида пәні әлеуметтік өмірдің өзіндік  салалары, әлеуметтік қауым түрлері, олардың даму заңдылықтары болып  табылады. Олар жалпы әлеуметтік қағиданы эмпирикалық әлеуметтік зерттеулерге өту өлшем ролін атқарады. Арнайы әлеуметтік қағида пәні спецификасы  негізінде, келесі топтарға бөлінеді:

 

1) арнайы әлеуметтану қағидасы  адам қызметінің негізгі түрлері  мен формасын (еңбек әлеуметін,  демалыс уақытын, тұрғын –тіршілігін  ) зерттейді;

 

2) әлеуметтану және басқа  да гуманитарлық пәндер – әлеуметтану  құқығы, әлеуметтану экономикасы,  әлеуметтану саясаты, мәдениеті  және т.б. ғылымдар аралығында  қалыптасқан қағидалар;

 

3) арнайы әлеуметтік қағидалар,  қоғамның әлеуметтік құрылымы  – әлеуметтік стратификация қағидасын,  этноәлеуметтану, қала мен ауыл  әлеуметін сипаттайды;

 

4) арнайы әлеуметтік қағидалар,  әлеуметтік институттар әрекетін  – басқару әлеуметі, білім беру, отбасы әлеуметтенуы, ғылым әлеуметін  зерттейді;

 

5) арнайы әлеуметтік қағидалар,  девианттық тәртіп пен деликвенттік (қылмыстық) тәртіп әлеуметін  зерттейді.

 

Соңғы уақытта кең таралған көзқарас бойынша, әлеуметтік білім  деңгейі келесі сатыларға бөлінеді:

 

а) фундаментальдық зерттеулер деңгейі, берілген саланың принциптерін мен заңдылықтарын айқындайтын, ғылыми білім жолы арқылы қағиданы құрастырады;

 

ә) қолданбалы зерттеулер деңгейі, берілген фундаментальды білім негізінде, айрықша тәжірибелік құндылығы  бар мәселелердің көкейтестігін  зерттеуді мақсат қояды;

 

б) әлеуметтік инженерия –  әр түрлі техникалық құралдарды құрастыру  мақсатында ғылыми білімнің тәжірибесін  енгізу деңгейі;

 

Берілген жіктеу әлеуметтік құрылымның үш деңгейін ажыратуға мүмкіндік  береді:

 

1) қағидалық әлеуметтану

 

2) қолданбалық әлеуметтану

 

3) әлеуметтік инженерия

 

1.5 Әлеуметтану функциялары

 

Әлеуметтану жеке білім саласы ретінде келесі негізгі қызметтерді  орындайды:

 

1) теоретико-танымдық функциясы,  әлеуметтік дамудың заңдылықтарымен,  әртүрлі әлеуметтік құбылыстар  мен үрдістердің өзгеру тенденцияларымен, зерттеулермен байланысты. Бұл қағида  қазіргі уақыттың көкейтесті  мәселелеріне ғылыми жауап беріп,  жетілдіруге жол ұсынады;

 

2) әдістемелік, әлеуметтанудың  концептуальды аппаратын құрастыруға,  жаңа заңдылықтарды мен тенденцияларды  айқындауға мүмкіндік береді;

 

3) басқару функциясы, әлеуметтанумен  ұсынылған шешімдер мен нұсқаулар  қоғам, аумақ, кәсіпорын, ұйым  аумағында шешім қабылдауға негіз  болуына байланысты;

 

4) тәжірибелік функция,  тәжірибелік маңызы бар ұсыныстарды  құрастыруға мүмкіндік береді;

 

5) болжамдық функция, келешекте  әлеуметтік үрдістердің тенденциясы  жөнінде ғылыми негізделген болжамдарды  құрастыру. Қоғамдық өмірдің әртүрлі  салаларының дамуын жоспарлау  үшін, социологиялық зерттеулерді  қоғам өмірінде қолданудың маңызы  зор. Әлеуметтік жоспарлау бөлек  аумақ пен елдердің, әлемдік қауымдастығының  өмір әрекетінің белгілі үрдістерінен  бастап, қала, ауыл, бөлек кәсіпорын  мен ұжымдардың өмірін әлеуметтік  жоспарлаумен аяқтап, кең аумақтарды  қамтиды.

 

Әлеуметтанудың қоғамтану  және гуманитарлық ғылымдар жүйесінде  алатын орны, ең алдымен, әлеуметтанудың қоғам жөніндегі ғылым ретінде  айқындалуы, яғни барлық басқа қоғамтану  және гуманитарлық ғылымдардың әдістемесі мен қағидасы негізін атқарады. Адам және оның әрекетін зерттеу техникасы  мен әдістемесі, әлеуметтанумен құрастырылған, әлеуметтік өлшем әдістері барлық басқа  гуманитарлық ғылымдармен қолданылады. Әлеуметтану білім жүйесі ретінде  басқа ғылымдармен байланыс жүргізбей  дамып, қызметін атқара алмайды. Адам әлемімен байланысты, қоғамтану ғылымдар арасында әлеуметтану жетекші қызмет атқарады. Егер тарих әлеуметтік үрдістердің  пайда болуын зерттесе, әлеуметтану  уақыт пен кеңістікте қайталанатын, яғни барлық әлеуметтік-мәдени құбылыстарға – барлық соғыстарға, барлық ұлттар мен діндерге және т.б. ортақ келіп, жалпы қоғам қасиеттерін зерттейді. Осы айырмашылықтарға қарамастан, әлеуметтану  мен тарих арасында байланыс өте  берік және өзара-қажет. Тарих та, әлеуметтану да қоғамның зерттеу  объектісі болып келеді.