Денсаулық эпидемологиясымен мәдениет және өркениет байланысы

Эпидемиология” (эпидемия және грек. logos – ілім) – жұқпалы және инвазиялық аурулардың пайда болуы мен таралу заңдылықтары, сол ауруларды жою шаралары туралы ғылым. Эпидемиология екі бөлімінен тұрады: 1) жалпы Эпидемиология – жұқпалы аурулардың заңдылықтары мен олармен күресу, жою және олардың алдын алудағы теорияның, әдістемелік және ұйымдастыру негіздері туралы білімнің жиынтығын қамтиды; 2) жеке Эпидемиология – белгілі бір жұқпалы ауруға тән ерекшеліктерді жан-жақты зерттейді. Эпидемиология микробиология, гигиена, паразитология, иммунология, жұқпалы аурулар клиникасы, т.б. жаратылыстану ғылымдарымен тығыз байланысты. Жұқпалы ауруларға күрес шаралары тәжірибелерінің қорытындысы ретінде Эпидемиология көне заманнан бері белгілі. Мыс., б.з.б. 1000 ж. Қытайда шешек ауруларына қарсы егу әдісі қолданылған, Үндістанда індетке қарсы санитарлық заң болған. Қазақ жерінде ғұлама ғалым, емші Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы шешек ауруларына қарсы вакцина егуді осыдан 500 жыл бұрын пайдаланған. Ал Шығыс Азия елдерінде алапес ауруларының жұқпалы екенін біліп, ондай науқастарды оқшаулап, арнайы “алапес үйіне” қамаған. Ертедегі Римде өлікті қала ішіне жерлеуге рұқсат етілмеген. Жұқпалы ауруларды тірі қоздырғыштар тудыратыны туралы алғаш рет Гиппократтың еңбектерінде айтылған. Қайта өркендеу дәуірінде жұқпалы аурулар туралы ғыл. негіз қалыптаса бастады. Осы кезде Эпидемиологияның дамуына үлкен үлес қосқан италиялық ғалым Дж. Фракастро (1478 – 1553) болды. Ол ауру тарататын микроорганизмдерді зерттеді. Ағылшын дәрігері Т.Сиденхем (1624 – 89) скарлатина, хорея, подагра, т.б. жұқпалы ауруларына алғаш ғыл. сипаттама берді. Оны “ағылшынГиппократы” деп атайды. 18 ғ-да орыс дәрігері Д.С. Самойлович (Сущинский) (1744 – 1805) оба індетімен күресу тәжірибесі негізінде Ресейде Эпидемиологияның негізін салды. 19 ғ-дың 2-жартысында микробиологияда ашылған жаңалықтарға байланысты белгілі ғалымдар Л.Пастер, Р.Кох, И.И. Мечников, Д.И. Ивановский, Н.А. Семашко, А.Н. Сысин, К.И. Скрябин, Д.К. Заболотныйдың, т.б. еңбектерінің нәтижесінде көптеген індеттердің микробтары табылды. Қазақстанда 1925 ж. Қызылорда бактериол. лаб. ашылды. 1940 ж. осы лаб-ның негізінде Алматы қ-нда Эпидемиология және микробиология ғыл.-зерт. ин-ты (қазіргі Гигиена және эпидемиология ғылыми-зерттеу орталығы) ашылып, республикада Э Эпидемиология саласындағы зерттеулер қолға алынды. Сондай-ақ Эпидемиология мәселелерімен Қазақ карантиндік және зооноздық инфекциялар ғылыми орталығы, республикадағы мед. ун-ттер мен академиялардың кафедралары сан.-эпидемиол. ст-салар шұғылданады. Жедел өтетін ішек індеттері зерттеліп, оларға, т.б. жұқпалы ауруларға (шешек, күл, скарлатина) қарсы бактериялық препараттар шығарыла бастады, дизентерияның себептері мен эпидемиол. ерекшеліктері анықталды. Эпидемиология саласында көрнекті ғалымдар Х.Ж. Жұматов, И.Қарағұлов, Н.Д. Беклемишов, М.А. Айқымбаев, І.А. Макиров, Н.И. Киреев, Е.Х. Шұратов, Н.Ж. Жайықбаев, т.б. көп еңбек сіңірді. С. Әміреев, І. Құдайбергенұлы^[1][2]

Эпидемиялық процесс  туралы ілімнің негізін қалаған Л.В.Громашевский болып саналады (1941,1949,1965). Ол бірінші болып эпидемиологияның негізгі заңдарын жете зерттеп, құрастырады, инфекцияның берілу механизмінің теориясын және эпидемиялық процестің қозғаушы күштерін анықтады. «Эпидемиялық процесс» деген терминді де бірінші рет енгізген Л.В.Громашевский болды, «Эпидемия» деген ұғымды тар мағынада «Эпидемия» деп, кең мағынада «эпидемиялық процесс» деп екіге бөледі. 
Әртүрлі жұқпалы аурулар эпидемияларының пайда болу себептерін талдау кезінде Л.В.Громашевский (К.Сталлибрасс,1936 сияқты) үш жағдайға көңіл аударды. Эпидемия пайда болу үшін бірінші ,ең қажет жағдай,инфекция қоздырғышының көзі болуы қажет. Инфекция көзі болмаса, ешқандай эпидемия да,тіпті, жеке ауру да пайда болуы мүмкін емес. 
Бірақ эпидемиялық процестің пайда болуы үшін міндетті түрде екінші бір қажетті жағдай керек болады. Ол сыртқы ортадағы азды-көпті өзіндік факторлар арқылы қоздырғыштың эстафетамен (үзілмей) берілу мүмкіншілігінің болуы болып табылады. Бұл процесс эволюциялық дамуы кезінде қоздырғыштың жұққан организмнен қабылдаушыға жылжу әдісі арқылы іске асады (берілу механизмі). 
Эпидемиялық процестің пйда болуы үшін үшінші міндетті щарт осы аурудың қоздырғышын қабылдаушы халықтың болуы қажеттілігі. 
Осы көрсетілген үш алғы шарттың ( инфекция қоздырғышының көзі, берілу механизмі,қабылдаушы халық)қосылған жиынтық жағдайында ғана жұқпалы аурудың,яғни эпидемиялық процестің пайда болу мумкіндігі туады. Керісінше, осы көрсетілген үш шарттың тек біреуі ғана болмай қалса, онда жұқпалы ауру ,яғни эпидемиялық процесс пайда болмайды. Л.В.Громашевскийдің осы теориялық тұжырымдамасы эпидемиологияда толыққанды заңның негізін қалады. Ол заңның тұжырымы былай: «Эпидемиялық процестің пайда болуы және үзілмеуі үшін оның міндетті үш элементінің өзара әрекеті қажет: инфекция қоздырғышының көзі, берілу механизмі,осы ауруды қабылдағыш халық. Осы элементтер болмаса немесе

1. Мәдениет  және өркениет 
2. денсаулық эпидемиологиясы 
3. Вируленттік, иммунитет, эпидемия, витальдық 
4. Фармакоэпидемиология және медикаментозды қауіпсіздік. Халықты медикаментозды агрессиядан әлеуметтік қорғау. 
5. Психологиялық эпидемия және қылмыстық топтар. 
Ежелгі Грецияда epidemia сөзі инфекциялық аурулардың массалық түрде таралуы, ең бірінші түрде оба дегенді білдірген.Егер де ауру мемлекеттерге және континетерге таралған жағдайда, пандемия туралы айтылады. Сол кезде барлық табиғат заттарының құдайы- Панды кінәлаған. « Ері» сөзі « жалпы», береді. Русьте эпидемияны мор деп атаған. 
Эпидемия ешқашанда қарапайым массалық инфекциялық ауру болып есептелмеген. Ол әрқашанда ерекше психологиялық жағдай болып келген. Адам психологиясы әрқашанда екі себепке байланысты. « Бірқалыпта» немесе сау болып қалуы мүмкін емес еді. Біріншіден, адам әрқашан туыстарының, жақындарының, таныстарының өзінің өліміне тап болады. Адам эпидемияға дейін өзінің өліміне қатынасы қандай болса да, эпидемия кезінде оның қатынасы радикалды түрде оның психологиялық жағдайы өзгеруіне байланысты өзгереді. Тарих көптеген әдебиет көздерін жинаған, онда әртүрлі кезіндегі, әртүрлі халықтың, әртүрлі діндегі және әртүрлі жағдайдағы эпидемия кезіндегі массалық психология өзгеруі жақсы жазылған. Осы көздер арқылы адамның нақты өлімге деген қатынасы әрқашанда бір болады екенін көрсе болады. Ол адамның жеке қасиеттері, жастың ерекшелігіне, көз қарасына, мәдениетіне, дініне, жынысына қарағанда тереңірек. Бұл байланыс ешнәрседен шықпайды. Ол негізгісі. Осыны әлеуметтік дәрігер білуі өте қажет, өйткені бұл білім дәрігермен клиент байланысының фундаменті болып табылады. 
Сөйтіп, кезкелген эпидемия психологиялық эпидемия деп саналады.Осымен бірге, өз жерлерінен кеткен адамдар тобы, «қатерлі аурумен» ауыратындар, көбінесе қылмыстық топ эскпимизмінің көптеген параметрлеріне сәйкес келеді. Яғни, әр бір біздің өмірдегіде эпидемия қылмыс топтарының психологиялық эпидемиясы. Қазіргі кезде эпидемия инфекциялық ауру себебінен пайда болмайды. Мұнда белгісіз вирус этиологиясы және грипы эпидемиясы эпидемия ошағы болып табылады. Қазіргі кезде дамыған, бай, тұрақты елдерде жүрек ауруы, жастардың кенет қайтыс болуы және халықтың глобальды қартайды эпидемия мінезді болып келеді. Осымен бірге денсаулық эпидемиясы туралы айтсақ болды. Спарта Ежелгі грек елдерінің денсаулығын «жұқтырған». Сөйтіп, 776ж. Олимпиядалық ойындар пайда болған. Оны ұйымдастырушы Спарт Ликург патшасы деп санасақта болады.Тоталитарлық тәртіп денсаулық « эпидемиясын» қадағалайды. Мұндай массалық қозғалыстар СССР, және де Германияда да болды. 
 
Денсаулық эпидемологиясымен мәдениет және өркениет байланысы 
 
Эпидемология- бұл инфекциялық, психикалық, жүрек және т.б. аурулардың және пайда болу заңдылықтарын зерттейтін, медицина облысы. Тарихта көрсетілгендей, эпидемия ауруларын қандайда бір глобальді себеппен байланыстыруға болмайды. Эпиденың пайда болу теориясын ашып айтпайақ, біздің ойымызша негізгі дегендерін қарастырайық. 
Табиғи катаклизм теориясы ежелгі египиттерге тән, бұл кезде оларды әйел- фараон Хатшепсут билеген. Оның қызметкерлері арасында атақты ғалым- философ, дәрігер, архитектор, географ, әскери қызметкер, сенемнут, атымен алғашқ рет осы теория байланысты. Осы теорияны жақтаушы атақты атитальян философы және тарихшысы Джамбаттиста Вико (1668-1744) болған.  
Космологиялық теория біріншіден А.Л. Чижевский атты орыс ғалымы атымен байланысты. 
Әлеуметтік экономикалық теория алғашқы рет ағылшын экономисті Давид Рикардо (1772-1823) нақты баяндаған.  
Этикалық- мәдени теория тек қана бір атпен байланысты- Альберт Швейцер (1875-1965) «Ламберен дәрігері», Нобель сыйлығының лауреаты. 
Біз тек қана атақты ғалымдарды атадық, оларда әрине апологент пен оппоненттер көп. Біздің тапсырмаға, теорияны жақтаушылары мен қарсыларын толық талдау жатпайды. Шет жақта тағы екі көзқарас қалды, ол нақты тұжырымдамаға бекітілген жоқ, бірақ өзінде бірнеше мың жылдық дәстүрді сақтауда. « Мор» және әскери-стратегиялық « тұжырымдама» пайда болуы діни- мистикалық сенім, олар қарсылас территориясында және соғыс жүргізу эпидемиясы болып келеді. Бұл көз қарасты Александр македонский, Суворов және Наполеон жақтаған.